واکنش گروه مطالعات اسلامی فرهنگستان علوم درباره استناد کوآنتوم به ابن‌عربی

حامد زارع: جلسه شورای علمی گروه مطالعات اسلامی فرهنگستان علوم یکشنبه بیست و پنج مهرماه 1400 در محل این فرهنگستان تشکیل شد. در ابتدای این جلسه، نتایج گزارشی از رصد فضای عمومی علم کشور توسط دبیر گروه خوانده شد. یکی از این گزارش‌ها راجع به انتساب فیزیک کوآنتوم به شیخ محی‌الدین ابن‌عربی بود. چندی پیش یکی از مسئولین با حضور در صداوسیما ادعایی در ارتباط با فیزیک کوآنتوم و ابن‌عربی مطرح کرده بود که انعکاس زیادی در داخل و خارج از کشور داشت.

ایشان در بخشی از سخنان خود گفته بود: «ما سرمنشاء علم کوانتوم هستیم اما نمی‌شود اعلام کنیم. در عرصۀ کامپیوترهای کوانتومی هم جلودار هستیم. علم کوانتوم علمی بسیار قدیمی در جوامع اسلامی است. قریب به هزار سال پیش دانشمندان مسلمان در این باره صحبت کردند. …دو سال پیش یک کنفرانس به مناسبت صدمین سال آغاز علم کوانتوم در نیویورک برگزار شد و دانشمندان ایرانی هم در آن شرکت داشتند. مقایسه مطالب عنوان شده در آن به عنوان آخرین یافته‌های کوانتوم با یک کتاب ابن‌عربی، فیلسوف و عارف مسلمان، نشان می‌دهد که عبارت‌های ابن‌عربی کامل‌تر از عبارت‌های دانشمندان اخیر است» این سخنان که پژواک بسیاری در رسانه‌های خارج از کشور داشت، توسط انجمن فیزیک ایران نیز مورد نقد و رد قرار گرفت.

در ابتدای جلسه برخی از فیزیکدانان فرهنگستان علوم که به دعوت گروه مطالعات اسلامی به صورت مجازی در جلسه حضور داشتند، توضیحاتی در مورد این مسئله ارائه دادند. سپس دکتر مصطفی محقق داماد رئیس گروه مطالعات اسلامی فرهنگستان علوم با اشاره به این نکته که ارزش آموزه‌های اسلامی به معارف معنوی آن است گفتند: «در کشور ما هر روز عده‌ای پیدا می‌شوند که پزشکی و فیزیک و … را به مبانی دینی منتسب می‌کنند. این انتساب به نوعی تحقیر دین و دین‌داران است.» ایشان رسالت انبیا الهی را تربیت نفسانی بشر دانسته و گفتند: «همه انبیا الهی برای تربیت جان بشر به رسالت مبعوث شده‌اند و هدف آنها تاسیس علوم تجربی یا فنی نبوده است.» دکتر مصطفی محقق داماد در ادامه افزودند: «همواره در اسلام حرمت دانش و دانشمند نگاه داشته شده و در سایه این تکریم کثیری از دانشمندان مهم تاریخ در دامن تمدن اسلامی بالیده‌اند. به باور من با انتساب یک نظریه کاملا مدرن به محی‌الدین ابن‌عربی، حرمت دانش و دانشمندان از یک سو و حرمت علما و عرفای مسلمان از سوی دیگر مورد هتک قرار می‌گیرد.» رئیس گروه مطالعات اسلامی فرهنگستان علوم در پایان سخنان خود از همه سیاسیون و نظامیون خواستند در نقد و نقل مطالب علمی احتیاط کنند.

در ادامه دکتر غلامرضا اعوانی رئیس شاخه فلسفه اسلامی گروه مطالعات اسلامی فرهنگستان علوم با ذکر این نکته که همه آثار محی‌الدین عربی را دیده‌اند و مدعیان ترابط فیزیک و عرفان باید برای سخن خود حجت بیاورند گفتند: «در مسائل علمی و فلسفی ادعا جایی ندارد و همه محکومیم که سخن خود را مستند ارائه دهیم و مبادی خود را شرح دهیم.» عضو پیوسته فرهنگستان علوم در ادامه با اشاره به نظریه توماس کوهن درباره انقلابات علمی افزودند: «نظریات علمی در هر دوره‌ای متغیر از دوره پیش از خود هستند. در تاریخ فیزیک با ظهور فیزیک کپرنیک، فیزیک بطلمیوس از میان رفت. سپس فیزیک نیوتن به منصه ظهور رسید و کپرنیک را عرصه راند. با ظهور آلبرت انشتین فیزیک نیوتنی نیز به چالش کشیده شد و اکنون نیز فیزیک کوآنتوم دائرمدار این دانش است.» دکتر غلامرضا اعوانی با شرح تفاوت‌های علم و فلسفه گفتند: «این تغییر پاراداریم‌ها و نظریاتی که در علم با آن واجهیم، جایی در فلسفه و عرفان ندارد. چرا که فلسفه و عرفانی که تعبیر حکمت درباره آنان به کار می‌بریم مطلق و غیرقابل تغییر هستند.»

دکتر محمد قاری سیدفاطمی رئیس شاخه حقوق تطبیقی گروه مطالعات اسلامی فرهنگستان علوم نیز در سخنان خود ضمن تایید سخنان دکتر محقق داماد و دکتر اعوانی، علوم تجربی را محصول تجربه متحول بشر دانستند و با اذعان به این نکته که دین متکفل علوم تجری نیست گفتند: «فیزیک کوآنتوم به مثابه بخش نسبتا متاخر دانش فیزیک، محصول تحولات فکری و دستاوردهای علمی فیزیکدانان متاخر است. » دکتر سیدفاطمی با اشاره به این نکته که انتساب فیزیک کوآنتوم به ابن‌عربی بیش از آنکه وهن دانش فیزیک باشد، وهن معارف دینی است افزودند: «اساسا تحمیل دین به تحولات تجربی، خروج از کارکرد، غایت و هدف دین است. چه اینکه مسئله اصلی دین کمک به حل بحران‌های معنوی و یافتن راهی برای معنایابی زندگی بشری است.» ایشان در پایان با رد سخنان مطرح شده درباره ابن عربی و فیزیک کوآنتوم گفتند: «اگر کسی بگوید ابن‌عربی فیزیک کوآنتوم را مطرح کرده شبیه این است که گفته شود سهروردی آنتی بیوتیک را کشف کرده بود. هر دو این مدعیات ناپذیرفتنی و مردود است.»

در پایان نیز استاد رسول جعفریان رئیس شاخه تاریخ اسلام گروه مطالعات فرهنگستان علوم در مقام جمع‌بندی با ذکر یک نکته تاریخی که در دنیای اسلام خلط میان مسائل علوم تجربی با مباحث دینی از قرن‌ها پیش وجود داشته است گفتند: «همواره کسانی با اظهار نظرهای شگفت خود، برای دین، بحران سازی کرده‌اند. نمونه‌های ساده آن را در تفاسیر قرآنی می‌توانیم ببینیم که کسانی با استفاده از ظواهر آیات سعی کرده‌اند به اظهار نظر درباره قوانین علمی بپردازند. این امر در قرن گذشته رواج بیشتری یافته و کسانی برای این که دین را علمی معرفی کنند، دست به تحریف دین و برداشت های نادرست زده‌اند. » استاد جعفریان در بخش دیگری از صحبت‌های خود گفتند: «در چند دهه گذشته، این مساله با ادعاهایی در باره این که اسلام برای خود علوم تجربی ویژه دارد، دوباره رونق گرفته و با استفاده از عواطف پاک مردم در اعتماد به دین، کسانی در پی طرح ادعاهای نادرست اما فریبنده و جذاب شده‌اند. ادعای ریاضیات اسلامی یا فیزیک اسلامی و حتی طب اسلامی و مانند اینها اغلب از گوشه و کنار شنیده می‌شود. آخرین مورد از این دست، تمسک به نام ابن عربی و عرفان برای اظهار نظر در باره مبحث مهمی در فیزیک است که چندین دهه است هزاران دانشمند فیزیک با صرف عمر خویش در این باره اظهار نظر کرده‌اند. این ساده‌انگاری است که کسانی بخواهند بدون توجه به روش‌های علمی در پژوهش‌های تجربی، و صرفا با ادعاهای واهی به طرح این قبیل مباحث بپردازند.»

عضو پیوسته فرهنگستان علوم با تایید سخنان دیگر اعضای گروه مطالعات اسلامی مبنی بر اینکه نتیجه این ادعاها و سخنان  بی‌اعتبار کردن دین و آموزه‌های دینی است افزودند: تکرار این سخنان بی‌پایه به تدریج سست کردن باورهای مردم نسبت به میراث خودشان تبدیل می‌شود . تجربه ایدئولوژیک کردن علم، تجربه‌ای شکست خورده است که دنیای اسلام هم در دور هایی گرفتار آن شده و همین امر خودش یکی از دلایل عقب‌ماندگی علمی است. این قبیل اظهارات، در بهترین حالت، نوعی ساده‌انگاری نسبت به اصل علم و دانش است که سبب تزلزل عده‌ای از مردم در اهمیت علم، و تزلزل گروهی دیگر در اعتماد به میراث دینی است. متاسفانه فریب خوردن این افراد از اظهار نظرهای کسانی که اغلب حرف‌های درشت و زمخت اما بی‌خاصیت می‌گویند، سبب این قبیل اظهارات شده و باید از این دوستان خواست، مدعیان علم را که در واقع به ترویج شبه علم می‌پردازند، از جمع خود برانند.

لازم به ذکر است در پایان مقرر شد تا در جلسه بعدی گروه مطالعات اسلامی فرهنگستان علوم از جناب آقای پروفسور یوسف ثبوتی فیزیکدان و عضو پیوسته فرهنگستان دعوت به عمل آید تا در توضیحاتی در مورد فیزیک کوآنتوم ارائه دهند.

/6262