هیدروسفالی؛ همه‌چیز درباره تجمع مایع مغزی نخاعی

هیدروسفالی تجمع زیاد مایع مغزی‌نخاعی درون حفره مغز یا همان بطن‌هاست. این مایع اضافی موجب پهن‌شدن بطن می‌شود و فشار مضری به بافت مغز وارد می‌کند. می‌دانید چرا هیدروسفالی ایجاد می‌شود و چه رو‌ش‌های درمانی دارد؟ برای آشنایی بیشتر با این بیماری تا انتهای مقاله همراه ما باشید.

بیماری هیدروسفالی چیست؟

بیماری هیدروسفالی از کلمات یونانی «هیدرو» به‌معنی «آب» و «سفالی» به‌معنی «سر» گرفته شده است. این بیماری نوعی تجمع غیرطبیعی مایع درون مغز است که آب درون مغز هم نامیده می‌شود. این آب در واقع مایع مغزی‌نخاعی (CSF) است. مایع مغزی‌نخاعی نوعی مایع شفاف بدون رنگ است که اطراف مغز و طناب نخاعی را فرا می‌گیرد. در حالت طبیعی، این مایع حیاتی در سراسر مغز و بطن‌ها جریان دارد، مواد مغذی را به مغز می‌رساند و مواد زائد را می‌گیرد. همچنین علاوه بر نظافت مغز و طناب نخاعی، از آنها در برابر آسیب محافظت می‌کند.

معمولا بدن روزانه مایع مغزی موردنیاز را می‌سازد و مقدار مشابهی را جذب می‌کند. با‌این‌حال، زمانی که جریان یا جذب طبیعی مایع مغزی‌نخاعی مختل شود، موجب تجمع مایع مغزی‌نخاعی می‌شود. با تجمع مایع مغزی‌نخاعی بطن بزرگ می‌شود. بنابراین فشار درون سر افزایش می‌یابد و امکان دارد عملکرد مغز را مختل کند.

انواع هیدروسفالی

۱. هیدروسفالی ارتباطی

در این نوع هیدروسفالی، جریان مایع مغزی‌نخاعی بعد از ترک بطن مسدود می‌شود. این نوع هیدروسفالی می‌تواند موجب ضخیم‌شدن غشای پایه مغز به‌نام عنکبوتیه شود و از جریان آزاد مایع مغزی‌نخاعی جلوگیری کند. البته مایع مغزی‌نخاعی همچنان می‌تواند بین بطن‌هایی که باز هستند جریان داشته باشد، به همین دلیل هیدروسفالی ارتباطی نامیده می‌شود.

۲. هیدروسفالی غیرارتباطی

هیدروسفالی غیرارتباطی یا هیدروسفالی انسدادی زمانی ایجاد می‌شود که جریان مایع مغزی‌نخاعی در یک یا چند مجرای باریک که بطن‌های شما را به هم متصل می‌کنند مسدود می‌شود.

۳. هیدروسفالی با فشار طبیعی (NPH)

زمانی اتفاق می‌افتد که تجمع مایع مغزی‌نخاعی موجب بزرگ‌شدن بطن می‌شود، اما آن‌قدر کم است که فشار را افزایش نمی‌دهد. تفاوت هیدروسفالی با فشار طبیعی با انواع دیگر این بیماری این است که هرچند مقدار مایع مغزی‌نخاعی بیشتر از حالت طبیعی است، فشار درون مغز مشابه حالت طبیعی است. تجمع مایع مغزی‌نخاعی به آرامی اتفاق می‌افتد و علائم در طول زمان ایجاد می‌شوند. این بیماری معمولا در دوران سالخوردگی ایجاد می‌شود.

۴. هیدروسفالی اکس‌واکو (ex-vacuo)

این بیماری به‌علت آسیب مغزی ناشی‌ از جراحت سر یا سکته مغزی ایجاد می‌شود. در این حالت، بافت مغزی اطراف بطن چروکیده می‌شود، بنابراین مایع مغزی‌نخاعی در بطن‌ها تجمع می‌یابد تا فضای اضافی را پر کند. بطن‌ها بزرگ هستند، اما فشار درون سر معمولا طبیعی باقی می‌ماند.

۵. هیدروسفالی ونتریکولارمِگالی

نوع دیگر هیدروسفالی ونتریکولارمِگالی (ventriculomegaly) است. این عبارت زمانی استفاده می‌شود که بطن‌های مغز جنین بزرگ هستند. هرچند این بیماری می‌تواند موجب ونتریکولارمگالی شود، ممکن است علل دیگری هم داشته باشد.

علت هیدروسفالی

۱. عوامل مادرزادی

ترکیب عوامل ژنتیکی و محیطی در طول رشد جنین ممکن است هیدروسفالی مادرزادی را ایجاد کند. مادرزادی به‌معنی بیماری در زمان تولد است.

شایع‌ترین علل هیدروسفالی جنین عبارت‌اند از:

• اسپینا‌بیفیدا و سایر نقایص مغز و طناب نخاعی (لوله عصبی)؛
• باریک‌شدن مسیر بین بطن سوم و چهارم مغز؛
• عوارض تولد زودرس از جمله خونریزی بین بطن‌ها؛
• عفونتی مثل روبِلا در دوران بارداری که می‌تواند موجب التهاب در بافت مغز جنین شود.

۲. عوامل اکتسابی

این بیماری ممکن است در هر زمانی بعد از تولد و در هر سنی اتفاق بیفتد. شایع‌ترین علل هیدروسفالی اکتسابی عبارت‌اند از:

• آسیب سر؛
• سکته مغزی؛
• تومورهای مغز یا طناب نخاعی؛
• مننژیت یا سایر عفونت‌های مغز یا طناب نخاعی.

هموراژی یا عوارض جانبی جراحی ممکن است موجب هیدروسفالی با فشار طبیعی شود. البته بسیاری از افراد بدون علت مشخص به این بیماری مبتلا می‌شوند.

علائم هیدروسفالی

علائم این بیماری با توجه به سن متفاوت است. همچنین ممکن است با پیشرفت بیماری یا افزایش تجمع مایع مغزی‌نخاعی تغییر کند.

۱. علائم هیدروسفالی در نوزادان

• بزرگی غیرمعمول سر؛
• افزایش سریع دور سر؛
• بی‌قراری شدید؛
• خواب‌آلودگی زیاد؛
• ضعف تغذیه؛
• حجم کم عضلات و قدرت عضلانی کم؛
• یک نقطه نرم برآمده در رأس سر نوزاد؛
• نگاه به پایین چشمان کودک؛
• حالت تهوع.

۲. علائم هیدروسفالی در کودکان

• سردرد؛
• حالت تهوع و استفراغ؛
• گریه‌های کوتاه با صدای بلند؛
• تغییرات شخصیتی؛
• انحراف چشم؛
• گرفتگی عضلانی؛
• تغییر در ساختار صورت؛
• مشکلات غذاخوردن؛
• خواب اضافی؛
• بی‌قراری؛
• ازدست‌دادن هماهنگی؛
• ازدست‌دادن اختیار مثانه؛
• مشکل تمرکز؛
• مشکلات بینایی؛
• تأخیر رشد.

۳. علائم بیماری در بزرگ‌سالان

• سردرد؛
• ضعف حافظه؛
• حالت تهوع و استفراغ؛
• مشکلات بینایی؛
• احساس خستگی؛
• مشکلات تعادل و هماهنگی؛
• ازدست‌دادن حافظه کوتاه‌مدت.

۴. علائم بیماری در افراد مسن

تشخیص هیدروسفالی

این بیماری با ارزیابی‌های عصبی تشخیص داده می‌شود. ممکن است پزشک از روش‌های عکس‌برداری مثل سونوگرافی، توموگرافی کامپیوتری (CT) یا ام.آر.آی (MRI) برای تشخیص بهتر استفاده کند. همچنین ممکن است آزمایش‌های دیگری برای تشخیص بیماری بزرگ‌سالان تجویز شوند، از جمله:

• تَپ ستون فقرات (پانکچر کمری).
• بررسی فشار داخل جمجمه‌ای (ICP): یک دستگاه کوچک را وارد مغز می‌کنند و فشار آن را اندازه می‌گیرند.
• آزمایش فاندوسکوپی: از دستگاهی خاص برای مشاهده عصب بینایی در پشت چشم استفاده می‌کنند.

درمان هیدروسفالی

در حال حاضر، تنها راه درمان هیدروسفالی جراحی مغز است. ۲ نوع جراحی مغز برای درمان این بیماری استفاده می‌شود:

• شانت: رایج‌ترین نوع درمان هیدروسفالی قراردادن دستگاهی به‌نام شانت در مغز است. شانت لوله‌ای منعطف است که در مغز قرار می‌گیرد و مایع مغزی‌نخاعی را به نواحی دیگر بدن منتقل می‌کند که قابلیت جذب مایع را دارند.
• ونتریکولوستومی آندوسکوپیک بطن سوم (ETV): در این جراحی، سوراخ کوچکی کف بطن سوم ایجاد می‌شود و مسیری برای جریان طبیعی مایع مغزی‌نخاعی به درون و اطراف مغز شکل می‌گیرد. این جراحی معمولا در کودکان بالای ۲ سال انجام می‌شود.

عوارض جانبی درمان

بسیاری از افراد سال‌ها عوراض جانبی ندارند، اما ممکن است اوضاع به‌سرعت تغییر کند. افراد دارای شانت ممکن است به بررسی پزشکی منظم نیاز داشته باشند. ممکن است شانت بشکند، کارایی خود را از دست بدهد یا دچار عفونت شود. در این شرایط، جراحی دیگری لازم است. ونتریکولوستومی آندوسکوپیک بطن سوم هم می‌تواند در هر زمانی بسته شود و فرد را در معرض خطر قرار دهد.

اگر علائم نارسایی شانت یا بسته‌شدن ونتریکولوستومی آندوسکوپیک بطن سوم را دارید، باید به پزشک مراجعه کنید. این علائم شبیه علائم هیدروسفالی‌اند، از جمله:

• سردرد؛
• مشکلات بینایی؛
• حالت تهوع و استفراغ؛
• احساس خستگی.

همچنین ممکن است علائم جدیدی بروز کنند، مانند:

• درد عضلات گردن یا شانه؛
• تشنج؛
• قرمزی یا حساسیت ناحیه اطراف شانت؛
• تب خفیف.

زندگی بیماران هیدروسفالی

بسیاری از افراد بعد از ابتلا به این بیماری دچار آسیب مغزی را می‌شوند. این مسئله به پیشرفت بیماری، مدت علائم قبل از دریافت درمان و عوارض جانبی مثل عفونت بستگی دارد. همچنین شاید بزرگ‌سالان دچار علائم شدید به کاردرمانگر نیاز داشته باشند یا شاید لازم باشد به متخصص زوال عقل مراجعه کنند.

سؤالات رایج

– چه افرادی دچار این بیماری می‌شوند؟

از هر ۱۰۰۰ کودک، ۲ نفر با هیدروسفالی به دنیا می‌آیند. البته این بیماری در کودکان بزرگ‌تر و بزرگ‌سالان هم اتفاق می‌افتد.

– آیا هیدروسفالی باعث مرگ میشود؟

اگر این بیماری درمان نشود می‌تواند منجر به مرگ شود. اما بدانید که هرچند هنوز نمی‌شود از هیدروسفالی پیشگیری کرد، با جراحی قابل‌درمان است.

– آیا این بیماری خودبه‌خود از بین می‌رود؟

خیر. هیدروسفالی درمان‌نشده می‌تواند کشنده باشد. تشخیص زودهنگام و درمان موفق شانس بازسازی را بهبود می‌دهد.

– آیا می‌توان از هیدروسفالی پیشگیری کرد؟

خیر، اما می‌توانید با انجام بعضی کارها احتمال ابتلا به این بیماری را در خود یا کودکتان کاهش دهید، از جمله:

• مراقبت پیش از زایمان؛
• واکسیناسیون؛
• استفاده از وسایل ایمنی در شرایطی مثل دوچرخه‌سواری؛
• خرید وسایل ایمن مثل صندلی کودک برای کودکان.

شما بگویید

شما چقدر با هیدروسفالی و عوارض آن آشنایی دارید؟ آیا تجربه‌ای در این زمینه دارید؟ در صورت تمایل، می‌توانید تجربه و نظرتان را در قسمت ارسال دیدگاه برایمان بنویسید و این مطب را از طریق شبکه‌های اجتماعی با دوستانتان به اشتراک بگذارید.

گامی برای تسلط شما بر مهارت‌های برقراری ارتباط

هشدار! این مطلب صرفا جنبه آموزشی دارد و برای استفاده از آن لازم است با پزشک یا متخصص مربوطه مشورت کنید. اطلاعات بیشتر