هوشنگ گلشیری؛ زندگی‌نامه و آثار ماندگار نویسنده شازده احتجاب

بعید است کسی به داستان ایرانی علاقه داشته باشد و نام هوشنگ گلشیری را نشنیده باشد. او یکی از تأثیرگذارترین نویسندگان ایران است و پس از صادق هدایت، نقشی بسزا در تحول نثر فارسی و فرم داستان ایرانی داشته است. در این مقاله، به زندگی پربار وی و فعالیت‌هایش نگاهی می‌اندازیم. سپس ۶ اثر برجسته او را معرفی می‌کنیم.

سال‌های کودکی و جوانی

هوشنگ گلشیری ۲۵ اسفند ۱۳۱۶ در اصفهان و در خانواده‌ای پرجمعیت به دنیا آمد. او ششمین فرزند خانواده بود. پدرش از کارکنان شرکت نفت بود و مرتب سفر می‌کرد. به همین دلیل خانواده گلشیری در سال ۱۳۲۱ به آبادان مهاجرت کردند. زندگی با فراغ بال در آبادان که گلشیری از آن با عنوان بهشت گمشده یاد می‌کند، نقش مهمی در شکل‌گیری شخصیت او داشت. خودش درباره زندگی در آنجا می‌گوید: «اقامت در آبادان باید شکل‌دهنده حیات فکری و احساسی من باشد. پدرم کارگر بنا، سازنده مناره‌های شرکت نفت بود و ما مدام از خانه‌ای به خانه دیگر می‌رفتیم و همه‌اش هم بازی و بازی می‌کردیم. فقر هم بود، اما آشکار نبود، چون همه مثل هم بودیم و عالم بی‌خبری بود.»

هوشنگ از کودکی کار می‌‌کرد به‌طوری‌که تجربه کار در بازار، رنگرزی، خرازی، قنادی و دفتر اسناد رسمی را داشت. پس از پایان تحصیلات مقدماتی و بازنشستگی پدر، گلشیری به اصفهان بازگشت و کار رسمی خود به‌عنوان معلم ادبیات را در آموزش‌وپرورش آغاز کرد. هم‌زمان با تدریس، در سال ۱۳۳۸ در رشته ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان مشغول به تحصیل شد. گلشیری در همان زمان با انجمن ادبی صائب تبریزی آشنا شد. این آشنایی در کنار علاقه به ادبیات باعث شد تا در دوره دانشجویی مشغول تحقیق و جمع‌آوری اشعار عامیانه اصفهان و اطرافش شود. جلسات انجمن صائب باعث آشنایی با چهره‌های ادبی و سیاسی نیز شد. نتیجه آن بود که وی در سال ۱۳۴۰ به‌اتهام عضویت در حزب توده به زندان افتاد. جالب آنکه او با حزب توده مخالف بود و مبارزات آنها را غیراخلاقی توصیف می‌کرد.

در سال ۱۳۴۱ از زندان آزاد شد و همان سال تحصیلش را نیز در دانشگاه تمام کرد. مدتی به شعرگفتن مشغول بود، اما اشعار هوشنگ گلشیری به توفیقی نرسید. بنابراین به داستان‌نویسی روی آورد. این تغییر شروع شهرت و تأثیرگذاری وی بود.

آغاز داستان‌نویسی و ازدواج

گلشیری اولین رمان خود را در سال ۱۳۴۸ منتشر می‌کند. «شازده احتجاب» با اینکه اولین کتاب بود، بسیار موردتوجه قرار گرفت و باعث شهرت او شد. ۲ سال بعد، رمان‌ «کریستین و کید» را منتشر کرد. در اواخر سال ۱۳۵۲، گلشیری دوباره بازداشت و به‌مدت ۶ ماه زندانی شد. این بار پس از آزادی دیگر اجازه تدریس در دبیرستان را نیافت. درنتیجه به‌ناچار به تهران مهاجرت کرد. هوشنگ در تهران جلسات ادبی را با همراهی دوستان و یاران قدیمی انجمن اصفهان تشکیل می‌داد.

در همین دوران، مجموعه داستان «نمازخانه کوچک من» را در سال ۵۴ و جلد اول رمان «بره گمشده راعی» را در سال ۵۶ چاپ کرد. همچنین در این سال، برای اولین بار نمایشنامه‌ای از او با عنوان «سلامان و ابسال» روی صحنه رفت. به‌دلیل تسلط گلشیری بر داستان‌نویسی، بهرام بیضایی از او دعوت کرد که در گروه تئاتر دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران مشغول تدریس شود.

در پاییز همان سال، گلشیری در شب‌‌شعرهایی که کانون نویسندگان ایران با همکاری انجمن فرهنگی ایران و آلمان در باغ آن انجمن برگزار می‌کرد، سخنرانی معروفی با عنوان «جوان‌مرگی در نثر معاصر فارسی» ایراد کرد. این شب‌شعرها زمینه آشنایی او با فرزانه طاهری شدند. این دو پس از انقلاب با هم ازدواج کردند که حاصل آن ۲ فرزند به‌نام‌های باربد و غزل شد.

سفر به آمریکا و بازگشت به اصفهان

در تابستان سال ۵۷، گلشیری برای شرکت در طرح بین‌المللی نویسندگی به آیواسیتی آمریکا سفر کرد. او در چند ماه اقامت خود، در شهرهای مختلف سخنرانی و در جلسات متعدد ادبی شرکت کرد. پس از اتمام طرح و آغاز انقلاب، او به اصفهان بازگشت و تدریس در دبیرستان را از سر گرفت.

یکی از مهم‌ترین کارهای او در این زمان آغاز شد؛ در اواسط سال ۱۳۶۲، گلشیری جلسات هفتگی داستان‌خوانی را آغاز کرد که به «جلسات پنج‌شنبه‌ها» معروف شد. در این جلسات، اغلب جوانان داستان‌نویس برای کسب تجربه شرکت می‌کردند. این جلسات تا سال ۶۷ ادامه یافتند. گلشیری در طی این جلسات، داستان‌های «جبه‌خانه»، «حدیث ماهیگیر» و «دیو» را منتشر کرد.

البته با پایان‌یافتن جلسات، کار این نویسنده پرکار تمام نشد. در سال ۶۸ داستان «پنج گنج»، در سال ۷۰ و در سوئد، رمان «در ولایت هوا» و در سال ۷۱، هم‌زمان در ایران و آمریکا، «آینه‌های دردار» را منتشر کرد. وی در سال ۷۴، مجموعه داستان «دست تاریک، دست روشن» و باز در همان سال ۲ مقاله بلند در باب شعر با عنوان «در ستایش شعر سکوت» را چاپ کرد.

اقامت در آلمان و چاپ رمان نیمه‌تمام

فروردین سال ۷۶ به‌دعوت بنیاد هاینریش بل آلمان، فرصتی برای هوشنگ گلشیری فراهم شد تا اقامتی ۹ماهه در آن کشور داشته باشد. در آن مدت، رمان جن نامه هوشنگ گلشیری که نگارشش ۱۳ سال پیش آغاز شده بود، به پایان رسید. همچنین گلشیری در همین مدت به شهر‌های مختلف اروپا سفر می‌کرد و به داستان‌خوانی و سخنرانی مشغول بود. وی در این دوره ۲ جایزه ادبی دریافت کرد. یکی جایزه لیلیان هلمن‌-دشیل همت و دیگری جایزه صلح اریش ماریا رمارک به‌خاطر دفاع از آزادی بیان و قلم.

سال‌های پایانی و مرگ

هوشنگ گلشیری بر اثر بیماری مزمنی که نشانه‌های آن از سال ۷۸ به‌تدریج بروز کرده بود، چند روزی در بیمارستان ایران‌مهر تهران بستری شد. سرانجام در ۱۶ خرداد سال ۱۳۷۹ از دنیا رفت و پیکرش را در امام‌زاده طاهر مهرشهر کرج به خاک سپردند. بر سنگ قبر او نوشته شده است: «به خاکش اگر بسپارند یا به امانت اگر در لایه زیرینِ خاکش، خاک کنند. همسایه ظلمت است کاتب. بوی کاغذ نانوشته را می‌دهد یا مدادی که نتراشیده باشندش. در تابوت ناگفته‌هاست که هست.»

روزنامه‌نگاری

گلشیری علاوه بر داستان‌نویسی، در حوزه روزنامه‌نگاری هم کارهای ارزشمندی انجام داد. او این کار را از دوره دانشگاه با نوشتن در روزنامه‌های «پیام نوین»، «کیهان هفته» و «فردوسی» آغاز کرد. از سال ۶۴ نیز نویسنده مجله «آدینه» و «دنیای سخن» بود. اما مهم‌ترین کار او در این حوزه از سال ۷۷ آغاز شد، زمانی که به سردبیری ماهنامه «کارنامه» رسید. در این دوران او ۱۰ شماره از این ماهنامه را به چاپ رساند. «کارنامه» محلی بود برای نویسندگانی که نمی‌توانستند داستان‌های خود را به‌شکل معمول به چاپ برسانند. علاوه بر این، گلشیری دفتر ماهنامه را به محفل داستان‌خوانی و شعر تبدیل کرده بود.

بنیاد هوشنگ گلشیری

پس از مرگ گلشیری، به‌همت همسر و برخی از دوستانش، بنیاد گلشیری به‌عنوان سازمانی مردم‌نهاد در سال ۱۳۷۹ تاسیس شد. از جمله فعالیت‌های این بنیاد برگزاری کلاس‌های داستان‌نویسی برای جوانان و اهدای جایزه هوشنگ گلشیری بود. این جایزه ادبی معتبر تا سال ۱۳۹۳ هرساله در حوزه‌های مختلف ادبیات داستانی مانند بهترین رمان، بهترین رمان اول، بهترین مجموعه داستان و بهترین مجموعه داستان اول به برگزیدگان اهدا می‌شد.

نگاهی به آثار و میراث هوشنگ گلشیری

هوشنگ گلشیری در مدت ۴ دهه فعالیت ادبی، آثار متعددی را (عمدتا به‌نثر) بر جای گذاشت که برخی از آنها شهرت جهانی دارند. اما میراث مهم‌تر او علاقه‌ وصف‌ناپذیرش به ادبیات و فرم بود. او برخلاف بسیاری از نویسندگان هم‌عصرش که درگیر مسائل سیاسی و اجتماعی مختلف بودند و از محافل ادبی همچون ابزاری برای بیان نظرات حزبی استفاده می‌کردند، موافق بیرون نگاه‌داشتن این نظرات از جلسات ادبی بود. او این رویه را در تمام عمر و در طی جلساتی که خود برگزار می‌کرد، حفظ کرد.

هرچند ممکن است بسیاری با این رویکرد او موافق نباشند، نمی‌توان تأثیر گلشیری بر پرورش نویسندگان نثر و رمان فارسی را نادیده گرفت. البته این بدان معنا نیست که در داستان‌های او خبری از مسائل سیاسی و اجتماعی روز جامعه نیست، اما برای او آنچه مهم بود زبان و فرم داستان بود.

۱. شازده احتجاب

«شازده احتجاب» مشهورترین و مهم‌ترین اثر هوشنگ گلشیری است. او با همین اولین رمان، خود را به شهرت رساند. منتقدان این کتاب را از نظر فرم جزو بهترین رمان‌های ایرانی می‌دانند.

داستان حول یکی از آخرین بازماندگان خانواده‌ای اشرافی می‌گردد. این شازده که حسرت شکوه و جلال زندگی گذشته را می‌خورد، مدام بین واقعیت و خیال در گذر است. آنچه بیش از همه خاطر این شازده سالخورده رو به مرگ را می‌آزارد، خاطره همسرش فخرالنساست. گلشیری در این کتاب، زوال طبقه اشراف در ایران را با استفاده از ادبیات مدرن به تصویر کشیده است.

چرا پیرها همه‌اش لب ایوان می‌نشینند، یا لب حوض؟

۲. آینه‌های دردار

«آینه‌های دردار» که اثر برجسته دیگر گلشیری است، داستان شخصیتی به‌نام ابراهیم را روایت می‌کند. ابراهیم در سفر به اروپا نامه‌ای از فردی ناشناس دریافت می‌کند که از او می‌خواهد در پاریس با او تماس بگیرد. در این داستان می‌توان رگه‌هایی از تجربیات نویسنده در سفر به اروپا یا الهام‌گرفتن او از این سفرها را دید. اما آنچه این رمان را مانند «شازده احتجاب» خواندنی می‌کند، داستان چندوجهی و شخصیت‌پردازی قوی آن است.

۳. جبه‌خانه

جبه‌خانه در قدیم به‌معنای اسلحه‌خانه بوده است. گلشیری در ابتدای کتاب درباره معنای این عبارت نوشته است: «جبّه‌خانه در عصر قاجار به‌معنی اسلحه‌خانه و همه ملزومات متعلق به آن بوده است، اما ما در اصفهان به جایی می‌گوییم که از البسه و اشیای عتیقه پر باشد.» این کتاب شامل ۴ داستان است که «جبه‌خانه» بهترین و طولانی‌ترین آنهاست و به همین دلیل نامش را بر کتاب نهاده‌اند. سایر داستان‌های کوتاه این اثر «به خدا من فاحشه نیستم»، «بختک» و «سبز مثل طوطی، سیاه مثل کلاغ» است.

۴. حدیث ماهیگیر و دیو

این کتاب بازنویسی یکی از داستان‌های «هزارویک شب» است که گلشیری با مهارت تمام آن را بازنویسی کرده و زمینه‌ای سیاسی‌اجتماعی به آن داده است. آنچه در این کتاب بیش از خود داستان خودنمایی می‌کند، تلاش گلشیری برای روایت داستانی کهن در فرم مدرن است.

۵. نیمه تاریک ماه

«نیمه تاریک ماه» مجموعه داستان‌های هوشنگ گلشیری از سال ۱۳۳۹ تا ۱۳۷۷ است. در این مجموعه ۳۶ داستان کوتاه به ترتیب تاریخ چاپ گردآوری شده‌اند. خود او این اثر را حاصل تمام زحماتش در حوزه داستان کوتاه می‌داند. گرچه مقدمات چاپ این اثر در زمان حیات وی صورت گرفت، او زنده نماند تا چاپش را ببیند. به همین دلیل همسرش باقی کار چاپ را انجام داد. با خواندن داستان‌های این کتاب، با روند تکامل قلم گلشیری و خلاقیت‌هایی که او در نگارش به کار می‌برد، آشنا می‌شوید. از داستان‌های مشهور این مجموعه می‌توان به «جن نامه» و «نمازخانه کوچک من» اشاره کرد.

اما که چی؟ وقتی آدم پانزده سال همه‌اش خواب باشد و همه‌اش فکر کند باید بدود، باید برود، باید بپرسد و نتواند حتی قدم از قدم بردارد، نتواند حتی اصغرش را صدا کند، من چه‌کار می‌توانم بکنم؟ چه‌کار می‌شود کرد، وقتی آن‌طور نشسته است روی لبه سرد و سنگی باغچه، پشت به در خانه، طوری که انگار هرگز نمی‌آید، انگار که حق با اشرف السادات است و من هم باید بروم آنجا، کنار او، روی لبه باغچه بنشینم و بی‌صدا حتی گریه نکنم؟

۶. باغ در باغ

این مجموعه دوجلدی شامل مجموعه مقالات و نقد‌های او در باب شعر، داستان، سینما و نیز گفت‌وگوهای او با نشریات مختلف است. در این ۲ کتاب گلشیری نگاه خود به ادبیات را برای مخاطب تشریح می‌کند. می‌توان گفت این کتاب برای علاقه‌مندان به داستان‌نویسی ایرانی و نویسندگان جوان بسیار آموزنده است.

شما بنویسید

کدام یک از آثار گلشیری را خوانده‌اید؟ برای ما در بخش نظرات از تجربه مطالعه آثار گلشیری بنویسید.