نگاهی گذرا به ویژگی‌های برخی دروس خارج حوزه علمیه قم

به گزارش «مبلغ»_ امروز حوزه‌های علمیه برخوردار از اساتید برجسته و مبرزی در حوزه‌های گوناگون علمی به‌ویژه در حوزه فقه و اصول هستند. دروس خارج فقه و اصول برجسته و عمیقی در حوزه علمیه در حال برگزاری است. تنوع و تکثر این دروس گاه موجب می‌شود طلاب جدید الورود در درس خارج دچار حیرت شده و نتواند به‌سادگی درس مطلوبی را انتخاب کند و همین امر موجب سردرگمی و از بین رفتن فرصت‌های خواهد بود. ازاین‌روی توجه و بازشناسی ویژگی‌های علمی دروس خارج امری ضروری است.

از سوی دیگر این تکثر دروس برخاسته از تکثر مبانی و مناهج و گاه مکاتب فقهی است. بازشناسی عناصر منهجی دروس معاصر به شناخت مناهج فقهی جدید نیز منجر می‌شود. هرچند این امر لوازمی دارد که باید به‌صورت فنی و با دقت به آن پرداخت. در متن پیش روی بر اساس تجربه شخصی و به‌صورت گذرا و با هدف آشنا کردن طلاب تازه وارد در دروس خارج نکاتی توصیفی درباره برخی از دروس خارج تقدیم می‌شود. بی‌تردید این نکات بیان کننده همه ویژگی‌ها نخواهد بود و تنها گزارشی کوتاه برای ایجاد ذهنیتی روشن‌تر از دروس اساتید معظم است.

ویژگی‌های درس خارج فقه استاد محمدمهدی شب‌زنده‌دار

۱. تتبع گسترده و فقه تفصیلی

یکی از مهم‌ترین نکات درس حضرت استاد، تتبع گسترده و شامل نسبت به اقوال و انظار پیرامون مسئله است. تتبعی که از اقوال اساطین فقه آغاز می‌شود و تا فقهای معاصر و حتی کمتر شناخته‌شده امتداد می‌یابد. تتبعی که می‌کوشد مسئله را از جوانب مختلف بررسی کند، زوایای دید مختلف را بیان کند تا دیدی جامع نسبت به ابعاد مسئله بسازد و از نکته‌سنجی دیگر فقها محروم نماند. البته این حد از تفصیل برای همه سلائق و نیز برای طلابی که تازه وارد خارج می‌شوند قابل توصیه نیست.

۲. تفریع فروع و طراحی جامع بحث

حضرت استاد برای بررسی هر مسئله یک طراحی جامع تنظیم می‌کنند. یعنی تدریس مبتنی بر یک طراحی منسجم، هندسه منطقی است. برخلافِ بسیاری از اساتید که با محوریت یک کتاب فقهی و در همان چارچوب مثلاً جواهر یا مستند عروه مرحوم خویی درس را به‌پیش می‌برند، ایشان خود هندسه جدیدی برای بحث طراحی می‌کنند که هم دارای جامعیت نسبت به ابعاد بحث است و هم برخوردار از سیری منطقی.

۳. بیان سلیس، شیوا

بیان جناب استاد در عین فنی و دقیق بودن، عاری از اغلاق و تعقید بوده و شفاف، گویا و منظم است. طلبه دچار سردرگمی عبارات و کلمات نمی‌شود. بیان شیوا موجب می‌شود طلبه بر محتوا تمرکز بیشتری بیابد تا اینکه در پیچ عبارات متوقف شود.

۴. فقه جواهری

درس جناب استاد نمونه‌ای کامل، بارز و قابل الگوگیری از فقه جواهری پاکیزه و متقن است.

برخی دروس خارج به‌این نحو است که تکیه به برخی عناصر آن‌قدر پررنگ است که دیگر عناصر به حاشیه می‌روند مثلاً عمده به تطبیقات اصولی می‌گذرد یا عمده بحث صرف تحقیقات رجالی می‌شود یا بیشتر بحث صرف نقل و نقد اقوال و تتبعات است؛ اما جناب استاد همه عناصر را به‌صورت متناسب، به‌جا و بهینه به‌کار می‌گیرند.

درس خارج فقه ایشان به تعبیر برخی قدیمی‌ها کاملاً طعم فقه دارد آن هم فقه جواهری. از حیث تتبع اقوال فقهی، تدقیق در کلمات فقها، تحلیل و درایه احادیث با رویکردی کاملاً فنی است. در جای خود استفاده از بررسی‌های دقیق رجالی، تطبیقات اصولی، به‌کارگیری قواعد همه به‌صورت متوازن و به‌هنگام انجام می‌شود.

پس اولاً تنوع در به‌کارگیری عناصر اجتهاد، ثانیاً عدم افراط و تفریط در این زمینه و استفاده متوازن، ثالثاً به‌کارگیری فنی و بر اساس اصول استنباط، همه ویژگی‌های تفقه استاد است.

۵. تحقیقات رجالی

اعتنای استاد در درس به تحقیقات رجالی کاملاً دقیق، تفصیلی و فنی است. خروجی برخی از این ابحاث در قالب کتبی منتشر شده است. برخی از این کتاب‌ها عبارتند از:

«کافی شریف»، «مسعده بن صدقه»، «تفسیر علی بن ابراهیم قمی» و «معلی بن خنیس – کتاب ابن غضائری»

۶. جمع‌بندی فنی

اما نکته مهم شیوه جمع‌بندی نهایی، اجتهاد و نتیجه‌گیری نهایی استاد است. آنچه در این حلقه آخر به‌چشم می‌آید جمع‌بندی فنی و مبتنی بر قواعد است. برخلافِ برخی شیوه‌ها که برداشت‌های ذوقی جای جمع‌بندی فنی را می‌گیرد.

۷. تعامل با شاگردان

نکته دیگر درس استاد اینکه جنابشان علی‌رغم جمعیت بالای درس، هم در بین درس امکان سؤال و جواب می‌دهند و هم پس درس مدتی را به گعده و پرسش و پاسخ اختصاص می‌دهند.

۸. اعتنا به مسائل نظام و انقلاب

درس خارج استاد، درسی بریده از انقلاب، نیازهای آن و حوادث جاری در مملکت نیست. درس خارج یک استاد فقیه و انقلابی این‌گونه است که در ابتدای درس درصورتی که حادثه مهمی در ایران یا جهان رخ داده باشد، استاد معظم نسبت به آن تذکار و رهنمود می‌دهند.

اینکه استاد عزیز چندسالی بحث امربه‌معروف و نهی از منکر را برای خارج فقه برگزیدند و یا اینکه مدتی پیرامون بیانیه گام دوم سخن می‌گفتند و یا اینکه در بحث فقه معاصر اثرگذاری محوری دارند، همه نشانه یک فقیه انقلابی و درس خارج متناسب با انقلاب اسلامی است.

ویژگی‌های درس خارج فقه استاد سید احمد مددی

درس خارج فقه و اصول جناب استاد سید احمد مددی یکی از دروس متمایز بین دروس خارج موجود است. سبک تدریس، نوع محتوای ارائه شده و دیگر خصوصیات این درس را به‌صورت کلی متمایز می‌کند.

۱. توجه به تاریخ‌مندی مسئله

علم فقه از منظر استاد علمی تاریخ‌مند است که در بستر تاریخ پدید آمده، رشد و نضج داشته است. این توجه موجب می‌شود مسئله‌ها در خلاء و بریده از سیر تاریخی خود بررسی نمی‌شود. توجه به تاریخ‌مندی باعث توجه به زمینه پیدایش مسئله، تطور انظار و آراء نسبت به آن و ریشه‌های بحث دارد که همه موجب پدید آمدن تحلیلی دقیق‌تر از مسئله می‌گردد.

۲. کتاب‌شناسی و منبع شناسی

جناب استاد یک کتاب‌شناس خبره است. بر منابع فقهی، اصولی، حدیثی و رجالی اشراف ویژه‌ای دارند و این تسلط موجب می‌شود در بخش‌های مختلف به منبع‌شناسی و معرفی کتب و جایگاه تاریخی و علمی آن می‌پردازند.

۳. تحلیل روایات بر اساس زمینه صدور

توجه به تاریخ‌مندی علم فقه موجب شده است روایات را در بستر تاریخی آن تحلیل کنند. توجه زمینه صدور روایات، موقعیت تاریخی، اجتماعی و جزئیاتی از این دست تحلیل را نزدیک‌تر به‌واقع می‌کند.

۴. نظارت به فقه اهل سنت

جناب استاد اشراف ویژه‌ای بر منابع اهل سنت دارند، ازاین‌رو درس ایشان در موارد بسیاری ناظر به مباحث اهل سنت فقها و اصولاً است. اعتنا به منابع اهل سنت از جهت نکته قبل که توجه به زمینه صدور روایات است دارای اهمیت خواهد بود.

۵. عدم تتبع مرسوم در اقوال

درس جناب استاد مددی مانند دروس رایج خارج متکی به تتبع گسترده اقوال نیست. معمولاً در فقه متن مکاسب شیخ محور است و در کنار آن به برخی حواشی مکاسب چون حاشیه ایروانی و انظار مرحوم آیت‌الله خویی اشاره می‌شود. تتبع ایشان بیش از آنکه بر اقوال متمرکز باشد، بر تاریخ مسئله تمرکز دارد.

۶. تحقیقات گسترده رجالی

استاد مددی ید طولایی در تحقیقات و مطالعات رجالی دارند و هنگامی که وارد بحث از یک راوی می‌شوند بر اساس مطالعات گسترده، نکات بدیع و دقیقی را بیان می‌کنند که در کمتر جایی به‌دست می‌آید.

۷. قرابت به منهج و مکتب قم

هرچند استاد مددی از شاگردان آیت‌الله خویی به‌شمار می‌آید اما منهج وی به‌نوعی امتداد و تکامل مکتب فقهی قم و ممشای آیت‌الله بروجردی است. هرچند نمی‌توان ایشان را دقیقاً نماینده مکتب فقهی آیت‌الله بروجردی دانست، اما عناصر موجود در سبک اجتهادی ایشان شباهت‌های متعددی خصوصاً در ناحیه تمرکز بر تاریخ‌مندی فقه به سبک آیت‌الله بروجردی دارد.

۸. عدم پیروی از سبک مرسوم و مدرسی درس خارج

همان‌طور که گذشت سبک تدریس ایشان متفاوت با شیوه‌های مرسوم است. مطالعات پردامنه ایشان در حوزه‌های مختلف موجب شده است مباحث علمی ایشان دقیقاً بر اساس کتب رایج حوزوی پیش نرود و متعرض ابعاد مختلفی از یک بحث و حتی زوایای بدیعی شود. ازاین‌رو مباحث به‌صورت منسجم و مدرسی ارائه نمی‌شود بلکه نتایج آخرین تحقیقات و مطالعات استاد است که در درس ارائه می‌گردد.

ویژگی‌های درس خارج فقه استاد حسین شوپایی

۱. نظم و انسجام ارائه محتوا

استاد در تنظیم محتوای درس با ذوق شیوا مطالب را در یک بسته منظم و منسجم ارائه می‌کنند که از ترتیب منطقی برخوردار است. ترتیبی که در آن به منطق اجتهادی خاص استاد تکیه شده است و ذهن طلبه دچار آشفتگی نمی‌شود.

۲. تتبع محور بودن

درس با محوریت شرح عروه است. حواشی عروه مورد عنایت است. در کنار حواشی عروه، اقوال صاحب مصباح الفقیه، صاحب جواهر و صاحب مستمسک از جایگاه ویژه‌ای در نگاه استاد برخوردار است. البته گاهی به فراخور بحث متعرض دیگر اقوال مهم در مسئله نیز می‌شوند. در کنار سه متن اصلی، توجه به آراء مرحوم آیت‌الله خویی و مرحوم آیت‌الله تبریزی مورد اهتمام جدی استاد است.

۳. اعتنا به اقوال قدما

استاد معتقد است باید برای فهم مسئله اشرافی بر سیر تاریخی پدید آمدن آن داشت، همچنین کلمات قدما به‌عنوان قرائن فهم و استظهار از روایات دارای اهمیت است. ازاین‌روی فقیه هیچ‌گاه از کلمات قدما مستغنی نیست. لذا استاد در موارد نیاز حتماً متعرض کلام قدما نیز می‌شود.

۴. رویکرد رجالی

برخلاف برخی از اساتید که برای مسائل رجالی جایگاه خاصی قائل نیستند، استاد در بحث به مسائل رجالی عنایت ویژه دارند و در تحلیل روایات، حتماً متعرض سند روایت، تحلیل روات و جمع‌بندی رجالی نسبت به روات مختلف‌فیه می‌شوند. استاد دارای مطالعات و تحقیقات گسترده رجالی بوده و اساساً فردی خبره در رجال به‌شمار می‌آیند.

۵. تحلیل دقی و فنی

جناب استاد در بررسی مسائل دارای رویکرد تحلیلی دقیق، ریزبینانه و موشکافانه‌اند. دقت‌های فنی، بررسی‌های تحلیلی و توجه به نقاط غامض بحث و حل غوامض از ویژگی‌های درس استاد است. به بیان دیگر استاد اهل عبور ساده و تحلیل بسیط و گذرا از مطالب نیستند.

۶. بیان فنی و پرهیز از بیان خطابی

متأسفانه در برخی دروس خارج، استاد به فن خطابه در ارائه محتوا روی می‌آورد و موجب می‌شود اولاً ادبیات علمی و فنی کم‌رنگ شود و ثانیاً حاشیه بیشتر از محتوا و متن شود؛ اما جناب استاد شوپایی دارای بیان کاملاً فنی و متمرکز بر محتوای علمی و بدون بیان مطالب زائد هستند.

ویژگی‌های درس خارج فقه و اصول استاد محمد محمدی قائینی

۱. بیان شیوا و رسا

جناب استاد دارای بیانی واضح، شیوا و قابل فهم در فقه و اصول هستند. استخدام کلمات و عبارات به‌گونه‌ای صورت می‌گیرد که محتوا به‌سادگی به ذهن مخاطب منتقل شود.

۲. تضلع و استحضار نسبت به ابواب مختلف فقه

استاد دارای اشراف گسترده و حضور ذهن فعال نسبت به ابواب مختلف فقه هستند لذا در مقام تدریس به بیان شاهد مثال و نمونه از ابواب مرتبط و متعدد و متنوع می‌پردازند.

۳. تتبع گسترده مشروط

جناب استاد در مقاطعی از دوره تدریس خارج فقه و اصول، برای ارائه بحث به بیش از ۱۰ و گاهی تا ۲۰ منبع مراجعه و بیان نکته و اقوال داشتند. البته در دوره اخیر، این گستردگی در تتبع و بیان اقوال را کاهش دادند و به اقوال محدودی اکتفا می‌کنند. البته در خارج اصول تلاش می‌کنند به اقوال اعلام ثمانیه اشاره داشته باشند.

استاد بر این باور است که ما با دو سطح مخاطب درس خارج مواجهیم: «خارج عمومی» و «خارج تخصصی»؛ عمده طلاب در حال تحصیل خارج عمومی هستند و تتبع گسترده برای آن‌ها مفید نخواهد بود.

۴. سرعت در بیان و تدریس

درس با سرعت نسبی خوبی پیش می‌رود. برخلاف اساتیدی که دارای بیان تفصیلی هستند، ایشان به‌اختصار لبّ اقوال و کلمات را بیان می‌کنند لذا درس دوره اخیر ایشان از دروس تفصیلی به‌شمار نمی‌آید.

۵. تلفیق بیان خطابی و فنی

جناب استاد هرچند دارای دقت‌های فنی خوبی هستند اما در مقام تدریس برای تسهیل در فهم و انتقال محتوا از مثال‌های متعدد و بیان‌های مختلف استفاده می‌کنند که گاه به بیان خطابی نزدیک می‌شود. ایشان بر این باورند که در مقام تدریس باید این‌گونه عمل کرد تا ذهن طلبه راحت‌تر با محتوا همراهی کند.

۶. ذهن نقاد

یکی از ویژگی‌های استاد محمدی قائینی ذهن نقاد و تحلیل‌گر ایشان است. معمولاً از کناری هیچ قولی عبور نمی‌کنند مگر حاشیه و تعلیقه و نقدی بر آن دارند و ساده مطالب اعاظم را نمی‌پذیرند. این امر موجب شده گاه حرف نو در بیان ایشان خصوصاً در اصول بیشتر به‌چشم می‌خورد.

۷. تسلط حکمی و فلسفی

جناب استاد از شاگردان اسفار دوره‌های نخست آیت‌الله جوادی آملی بوده، مدرس اسفار و تمهید القواعد و فصوص الحکم هستند و ذهنی فلسفی و عقلی دارند. اشراف فلسفی موجب شده در جایی که مباحث اصولی بعد فلسفی پیدا می‌کنند مطلب را از ناحیه فنی و بر اساس مبانی اصلی تحلیل و بررسی کنند، به خلاف بیشتر اساتید فقه و اصول که ورودی در فلسفه به‌صورت تخصصی ندارند.

۸. تلاش برای ترویج آثار فقهی رهبر معظم انقلاب

در سال تحصیلی ۱۴۰۱ ۱۴۰۲ بود که استاد متن محوری درس خارج فقه خود را کتاب ارزشمند ثلاث رسائل فی الجهاد (اثر فقهی مقام معظم رهبری) قرار دادند. بااینکه چنین امری تا آن زمان مسبوق به سابقه نبود. هدف استاد معرفی بعد فقهی رهبری و ترویج آثار ایشان بود.

دو نکته تکمیلی:

یک: استاد انقلابی و صراحت در دفاع از نظام اسلامی

استاد محمدی قائینی که سابقه حضور در دفاع مقدس را نیز دارند از اساتید انقلابی به‌شمار می‌آید که دغدغه انقلاب به‌صورت برجسته در کلام و بیان و محافل ایشان دیده می‌شود. استاد در حاشیه درس همیشه نسبت به مسائل مختلف انقلاب اسلامی با اوج دغدغه‌مندی و صراحت سخن می‌گویند و از دفاع و حمایت از انقلاب کوتاه نمی‌آیند. مشی استاد برخلاف برخی اساتید، سکوت درباره مسائل سیاسی نیست. اعتقاد و علاقه مبرزه استاد نسبت به مبانی انقلاب از وجوه برجسته ایشان است.

دو: هجرت موقت استاد

استاد معظم جناب استاد محمدی قائینی یکی از مدرسین قدیمی حوزه قم هستند و برخی از فضلایی که امروز کرسی درس خارج دارند، از شاگردان ایشان بوده‌اند. در سال ۱۳۹۰ مدیریت حوزه علمیه قم از جناب استاد درخواست می‌کند برای راه‌اندازی کرسی رسمی درس خارج فقه و اصول در استان همدان، به این استان هجرت کنند و استاد عزیز با بزرگواری و علی‌رغم دشواری این درخواست را می‌پذیرند و قریب به ده سال در همدان به تدریس خارج فقه و اصول و فلسفه می‌پردازد و پس از یک دهه مجدد به قم بازگشتند. نبود ده‌ساله ایشان در قم موجب شد نسل جدید طلاب آشنایی کافی با ایشان نداشته باشند.

ویژگی‌های درس خارج اصول استاد شیخ مهدی گنجعلی (معروف به گنجی)

۱. ساده‌سازی و تقریر روان مطلب

یکی از ویژگی‌های درس اصول استاد گنجی بیان رسا و غیر معقد است. استاد تلاش می‌کند مطالب پیچیده را با بیانی واضح و قابل درک بیان کند تا مخاطب با کمترین پیچیدگی با محتوا ارتباط بگیرد. توانایی استاد در تحریر و تقریر روان و سلیس اقوال یکی از نکات برجسته ایشان است.

۲. سرعت و عدم اطناب

درس اصول استاد گنجی از دروس تفصیلی به‌شمار نمی‌آید. هرچند اقوال مختلف بیان می‌شود اما به امهات مطالب اکتفا می‌شود. ازاین‌رو درس به‌کندی نمی‌گذرد و با سرعت طی می‌شود که برای ذائقه‌های عمومی نسبت به اصول مناسب است اما برای طلابی که دنبال اصول تحلیلی، مفصل و مبسوط هستند این درس توصیه نمی‌شود.

۳. نظارت بر اقوال مختلف

درباره نظارت درس نسبت به اقوال باید چند نکته را بیان کرد:

اولاً محور درس اصول، متن کفایه و بعضاً حواشی آن است. استاد می‌کوشد متن کفایه را تحریر نماید، در مواردی که چند نوع برداشت از یک فقره ممکن است، به تحلیل انواع احتمالات و اتخاذ احتمال مدنظر اقدام کند و به‌نوعی متن و محتوای کفایه کاملاً حل شود.

در گام دوم استاد متعرض اقوال شیخ انصاری، محقق نائینی، محقق اصفهانی، منتقی الاصول و اخیراً کلمات شهید صدر بر اساس بحوث می‌شود.

اما عنایت استاد در این بین به کلام نائینی از سایرین بیشتر است. چرا که منهج اصولی نائینی را ترجیح داده و تحلیل‌های اصولی ایشان را متقن‌تر می‌دانند. لذا در شرح و بسط کلام نائینی بیش از کلام دیگران وقت صرف می‌نمایند.

۴. تحلیل عرفی

جمع‌بندی استاد از مطالب با محوریت برداشت و تحلیل عرفی نسبت به مسائل است. استاد برای فهم عرف جایگاه ویژه‌ای قائل است و عادتاً مسائل را از این پایگاه تحلیل و جمع‌بندی می‌نماید.

نویسنده: حسین ایزدی؛ دانش‌پژوه سطح چهار مرکز فقهی أئمه اطهار (ع)