نگاهی تاریخی به برگزاری مراسم شمع‌گردانی و شام غریبان امام رضا(ع)

رضا سلیمان‌نوری در گفت‌وگو با ایسنا درخصوص آیین شمع‌گردانی و شام غریبان امام رضا(ع) اظهار کرد: مردم مشهد در آخرین روزهای ماه صفر به خصوص در روز پایانی آن که مصادف با شهادت امام رضا(ع) است، آیین‌های خاصی را برای بیان ارادت خود به حضرت ثامن الائمه(ع) به اجرا می‌گذارند. برخی از این آیین‌ها همانند اجرای شبیه دربار مأمون یا تشییع پیکر امام رضا(ع) توسط زنان نوغان جنبه عام داشته و حضور در برخی از این آیین‌ها چون خطبه‌خوانی و شمع‌گردانی خادمان حرم مطهر رضوی جنبه خاص دارد.

وی ادامه داد: شمع گردانی یا خطبه‌خوانی آیینی است که هرساله در شب شهادت حضرت ثامن الحجج(ع) در صحن انقلاب که کهن‌ترین صحن مجموعه حرم رضوی است برگزار می‌شود. در این آیین خادمان آستان قدس رضوی با تشکیل دو صف در حالی که چراغ لاله‌هایی با شمع روشن در دست دارند، دور تا دور صحن انقلاب می‌چرخند، ایام حزن و سوگواری را به پیشگاه حضرت رضا(ع) تسلیت می‌گویند و با قرائت قسمتی از زیارت عاشورا به عزاداری می‌پردازند.

رئیس هیات مدیره انجمن توسعه گردشگری چهارباغ بیان کرد: در این مراسم سرکشیک دربانان با ۱۴ تن از دربانان سادات که شال سبز به گردن دارند، لاله به دست در دو صف و در حالی که پشت سر آنان حفاظ آستان قدس قرار دارند، با مرثیه‌خوانی و عبور از مقابل خدمت‌گزاران، مدعوین و جمعیت عزادار از محل کفشداری شماره چهار صحن انقلاب اسلامی دور زده و دوباره در جای قبلی خود مستقر می‌شوند. خواندن خطبه‌ای در حمد و ثنای باری‌تعالی و همچنین تجلیل از جایگاه امام ثامن(ع) پایان‌بخش این برنامه است.

سلیمان‌نوری خاطرنشان کرد: دیگر مراسم مهم این شب هم آیین شام غریبان است. در این آیین که به مانند آیین شمع‌گردانی و خطبه‌خوانی هر سال دوبار در شب شهادت حضرت ثامن‌الحجج(ع) و شب عاشورا برگزار می‌شود، تمام خدمه آستان قدس رضوی از خادم تا کفشدار، فراش، دربان و نگهبان در اداره مرکزی آستان قدس رضوی در چهار راه شهدا جمع می‌شوند و از آن مکان تا حرم مطهر رضوی را در حالیکه شمع روشنی در دست دارند پیاده طی کرده و عزاداری می‌کنند.

مراسم سوگواری شمع‌گردانی و شام غریبان از دیرباز در حرم رضوی مرسوم بوده است

وی اضافه کرد: باید گفت که برگزاری مراسم سوگواری، عزا و ذکر مصیبت به مناسبت‌های مختلف در حرم مطهر از دیرباز مرسوم بوده و روضه خوانان، نوحه خوانان و خطبای آستان قدس در دارالضیافه، دارالذکر، دارالحفاظ یا ایوان طلا به ذکر مصیبت می‌پرداختند. در مجموعه اسناد آستان قدس رضوی دو سند مرتبط با برگزاری مراسم شمع‌گردانی از سال‌های ۱۳۳۴ و ۱۳۳۵ قمری موجود است، البته شاید شمع‌گردانی در سال‌های قبل از این نیز انجام می‌شده، ولی سابقه و سندی از آن در مجموعه اسناد آستان قدس رضوی موجود نیست و با توجه به محتوای اسناد می‌توان گفت که شمع‌گردانی احتمالا فقط در شب شهادت امام رضا(ع) برگزار می‌شده است.

این خراسان‌پژوه تصریح کرد: در این اسناد «سید جواد ظهیرالاسلام» متولی باشی آستان قدس رضوی به کشیک نویس و حاجی شعاع‌التولیه، صاحب جمع روشنایی، دستور تهیه شمع را برای شرکت کنندگان می‌دهد.

سلیمان‌نوری درخصوص تاریخ آیین شمع‌گردانی و خطبه‌خوانی عنوان کرد: با عنایت به اسناد دوره‌های تاریخی (از دوره صفویه به بعد) موجود در سازمان کتابخانه ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، می‌توان گفت خطبه‌خوانی و ذکر مصیبت به مناسبت‌های مختلف در حرم مطهر و در جوار بارگاه ملکوتی حضرت ثامن‌الحجج(ع) رایج بوده است. بنا بر همین اسناد، «حرفه خطیب» از مشاغل رسمی بوده و در برخی از وقف‌نامه‌ها نیز برای شخص خطیب مقرری خاص در نظر گرفته شده است. قدیمی‌ترین سند که در آن اصطلاح «باشی» برای خطیب درج شده است، مربوط به سال ۱۲۶۲ قمری است. همچنین قدیمی‌ترین سند موجود، مربوط به تشکیلات حفاظ و خطبا در تشکیلات اداری و مالی آستان قدس رضوی در سال (۱۰۱۰ هجری قمری) از «امیرمحمد صالح حسینی» با عنوان خطیب آستانه نام برده است.

مراسم شمع‌گردانی و شام غریبان از دوره صفوی رایج شده‌اند

وی اضافه کرد: بنا بر آنچه بیان شد، احتمالا مراسم شام غریبان و مراسم شمع‌گردانی از عصر صفوی رایج شده‌اند. بزرگ‌ترین تغییر ایجاد شده در این آیین‌ها یکی در متن پایانی خطبه‌های خوانده شده در دوران‌های مختلف و پس از شمع‌گردانی است که در هر دوره، متن دعا درباره شخص اول کشور به فراخور جایگاه و تناسب آن فرد با دین تغییر کرده است، همچنین وسایل استفاده در اجرای آیین نیز تغییراتی پیدا کرده است که از شمع ساده بدون حفاظ تا شمع‌های دارای لاله شیشه‌ای تغییر پیدا کرده‌اند.

رئیس هیات مدیره انجمن توسعه گردشگری چهارباغ تشریح کرد: هر دو آیین شمع‌گردانی و خطبه‌خوانی و شام غریبان آن‌گونه که در حرم مطهر رضوی و مشهد اجرا می‌شود، خاص این خطه بوده و مشابه ندارند. البته در نقاط مختلف کشور شاهد اجرای آیین شام غریبان هستیم اما ماهیت افراد شرکت‌کننده در آن و همچنین نحوه اجراء آن با مراسم شام غریبان رضوی متفاوت است.

انتهای پیام