نوروز یعنی چه؟ معنای نام «نوروز» و ریشه‌شناسی آن

نوروز بزرگ‌ترین عید ایرانی ایرانیان است. این عید از کابل تا تهران و دوشنبه و سمرقند گرامی داشته می‌شود و با گستره فرهنگی و تاریخی ایران گره خورده است. اما نوروز یعنی چه؟

برای پاسخ به این سوال باید به یکی از سنن کهن نوروز برگشت: سفرهٔ هفت سین. سفرهٔ هفت سین یکی از آیین‌های اصلی نوروز است که نمادهای زایش و نو شدن طبیعت را به نمایش می‌گذارد. این سنت دیرینه جلوه‌گر معنای نام نوروز یعنی «روز نو» و آغاز سالی تازه است.

تاریخچه و فلسفه نوروز (نگاهی کوتاه)

نوروز جشن ملی ایرانیان و بسیاری از ملت‌های هم‌ریشه‌ی فرهنگی است که هر سال در لحظهٔ اعتدال بهاری (اغلب برابر با ۲۱ مارس) برگزار می‌شود. این جشن که ریشه در آیین‌های کهن زرتشتی دارد، بیش از ۳۰۰۰ سال قدمت داشته و به عنوان آغاز سال جدید خورشیدی گرامی داشته می‌شود. در نخستین روز فصل بهار، طول روز و شب برابر می‌گردد و طبیعت از خواب زمستانی بیدار می‌شود؛ به همین دلیل نوروز را جشن نو شدن طبیعت و پیروزی گرما و روشنایی بر سرما و تاریکی می‌دانند.

از دیدگاه اسطوره‌ای و فلسفی، نوروز نماد تجدید حیات و رستاخیز طبیعت است. بسیاری از آیین‌های نوروز (خانه‌تکانی، پوشیدن لباس نو، سبز کردن سبزه و…) بر مفهوم نو شدن تأکید دارند. در باورهای باستانی، بازگشت بهار به معنای پیروزی دوبارهٔ نیروهای خیر و روشنایی بر نیروهای شر و تاریکی بوده است. به گفتهٔ برخی پژوهشگران، مردمان ایران باستان که طبیعت‌گرا بودند، اعتدال بهاری را جلوهٔ پیروزی سالانهٔ روح زندگی‌بخش خورشید می‌دیدند و آن را بشارتی از غلبه نهایی نیکی بر بدی تعبیر می‌کردند. از این رو، در متون زرتشتی متاخر حتی آمده است که در پایان جهان نیز آخرین پیروزی نیکی (فرشگرد) در روز نوروز رخ خواهد داد و جهان نو و کامل خواهد شد.

بابلیان، جمشید یا کیومرث؛ نوروز میراث چه کسی است؟

برخی روایات آغاز نوروز را به بابِلیان باستان نسبت می‌دهند و گسترش آن در ایران را به دوران کوروش هخامنشی (۵۳۸ پ.م) نسبت می‌دهند. در اساطیر ایرانی، از دو پادشاه پیشدادی یعنی کیومرث و به ویژه جمشید به عنوان بنیان‌گذار نوروز یاد شده است. روایت مشهور شاهنامه فردوسی، بر پایهٔ منابع کهن پهلوی، چنین است که جمشید پس از سال‌ها تلاش برای آبادانی جهان، در روز نخست بهار تاج زرین بر سر گذاشت و بر تختی جواهرنشان در سرزمین آذربایجان نشست؛ پرتو خورشید بر تاج او تابید و جهان را روشن ساخت. مردم شادمان شدند و آن روز را به عنوان روزی نو جشن گرفتند.

جهان انجمن شد بر تخت اوی فرومانده از فرّهٔ بخت اوی
به جمشید بر گوهر افشاندند مر آن روز را روز نو خواندند

بدین‌ترتیب در اسطوره‌های ایرانی، جمشید نوروز را به عنوان روز نو و آغاز دوباره زندگی برقرار کرد. از آن پس این «روز فرخنده» یادگار ماند. بعد‌ها با ظهور زرتشت، آیین‌های ملی همچون نوروز و مهرگان (جشن پاییزه) نیز در چارچوب دین زرتشتی پذیرفته شدند و رنگ و بوی دینی گرفتند (نوروز در ایران باستان – ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد). البته در کهن‌ترین متون دینی اوستا نامی از نوروز به میان نیامده است؛ بسیاری این امر را ناشی از آن می‌دانند که اوستا کتابی دینی است و نوروز جشنی ملی و مردمی بوده است نه لزوماً مذهبی (نوروز در ایران باستان – ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد).

ریشه‌شناسی واژه «نوروز» در زبان‌های گوناگون

واژهٔ نوروز (Nowruz) در زبان فارسی مرکب از دو جزء «نو» به معنی تازه و «روز» به معنی روز، روزگار یا روشنایی روز است. ترکیب این دو جزء به طور تحت‌اللفظی معنای «روز نو» یا «روز تازه» می‌دهد که اشاره به آغاز سال و شروع دوره‌ای نو دارد. به عبارت دیگر، نوروز یعنی نخستین روز از چرخهٔ جدید سال که همه چیز در طبیعت از نو آغاز می‌شود.

واژهٔ «نو» در فارسی از ریشه باستانی هندواروپایی نو (مثلاً سانسکریت nava، لاتین novus، انگلیسی new) مشتق شده است و در زبان‌های ایرانی به صورت‌های «نو»، «نوَک» و غیره دیده می‌شود. جزء دوم یعنی «روز» در فارسی از ریشهٔ کهن ایرانی روچ یا روث به معنی روشنایی/روز آمده است که در زبان اوستایی به صورت raocah- (روچَ) ثبت شده و معنای روشنایی (روز) می‌دهد. بنابراین مفهوم اصلی نوروز در ریشهٔ زبانی، روز روشن تازه یا روز نو بوده است. این نام‌گذاری گویای اهمیت آن به عنوان روز آغازین سال و نو شدن زمان است.

زبان اوستایی و فارسی باستان

در متون بازمانده از اوستا (کهن‌ترین متن دینی ایرانیان باستان) واژه‌ای دقیقاً معادل نوروز یافت نشده است. با این حال زبان‌شناسان ریشهٔ واژهٔ نوروز را به زبان‌های باستانی ایرانی بازمی‌گردانند. بنا بر تحقیقات، ترکیب اوستایی فرضی «navaka- raocah-» (نوَکا-روچَه) را می‌توان هم‌ریشهٔ نوروز دانست که به معنی «روشنایی/روزِ نو» است. جزء نخست navaka- (نوَکَ) به معنی «نو» و جزء دوم raocah- به معنی «فروغ، روشنایی روز» است. این ترکیب در دوران‌های بعد به صورت «نوک‌رُوچ» یا «نوگ‌روز» به زبان‌های میانه راه یافت. به طور مشخص، در فارسی میانه (پهلوی ساسانی) معادل نوروز را به شکل «نوگ‌رۆز» (nog rōz) یا «نوک‌روچ» ضبط کرده‌اند. برای نمونه در یکی از متون پهلوی آمده است که پس از کارهای شگرف جمشید، «روز را نوگ‌روز (روز نو) کردند و نوگ‌روز نام نهادند»، که نشان می‌دهد در آن زمان نیز اصطلاح روز نو برای عید آغاز بهار به کار می‌رفته است.

زبان‌های ایرانی میانه و نو

واژهٔ نوروز در دوره‌های بعدی تاریخی نیز حضور داشته و گاه با صورت‌های اندکی متفاوت در زبان‌های مختلف منطقه به کار رفته است. در دوران هخامنشی احتمالا جشن آغاز سال با واژهٔ دیگری شناخته می‌شد. برخی منابع تاریخی اشاره کرده‌اند که در کتیبه‌های هخامنشی یاTraditions محاوره آن دوره، از اصطلاح «نوسارد» یا «نوسارجی» استفاده می‌شده که به معنای «سال نو» بوده است. واژهٔ «نوسارد/نوسارجی» به احتمال زیاد شکل دیگری از ترکیب «نو» + «سارد/سارجی» (سال) در گویش‌های قدیم ایرانی بوده است. به عنوان نمونه، در زبان‌های ایرانی آسیای میانه (مانند سُغدی و خوارزمی) جشن نوروز را «نوسارجی» می‌نامیده‌اند که به معنای سال نو است . همچنین در ارمنستان باستان نخستین ماه سال را «ناواسارد» (ناوَسارد) می‌خواندند که وام‌گرفته از همین ترکیب ایرانی نَو سال (سال نو) بوده است و نشان از گسترهٔ نفوذ فرهنگ نوروز دارد.

در فارسی نو (دوره اسلامی تا امروز)، واژهٔ «نوروز» به همین شکل باقی ماند و فراگیر شد. نویسندگان و شاعران فارسی‌زبان قرون نخستین اسلامی نیز از نوروز با همین نام یاد کرده‌اند. به عنوان نمونه، ابوریحان بیرونی در کتاب آثارالباقیه (قرن ۴ قمری) صراحتاً معنای تحت‌اللفظی نوروز را ذکر کرده است: «نوروز نخستین روز است از فروردین‌ماه و از این جهت روز نو نام کردند که پیشانی سال نوست». بدین‌ترتیب بیرونی تأکید می‌کند که علت نام‌گذاری نوروز، نو بودن این روز در آغاز سال است. واژهٔ نوروز حتی به زبان عربی هم راه یافت و در متون عربی به صورت نیروز (نیروژ) از آن یاد شده است. در برخی منابع عربی قدیم، جمع آن را به صورت نیاریز آورده‌اند که نشان می‌دهد این جشن برای عرب‌زبانان نیز شناخته‌شده بوده است.

از لحاظ تلفظ و املاء نیز نوروز در طول زمان اندکی تنوع یافته است. در گویش‌های مختلف ایرانی امروز تلفظ‌هایی مانند نوْروز (با مصوت کوتاه) یا ناوروز/نوروز رایج است. در خط لاتین هم املای Nowruz توسط سازمان‌های بین‌المللی پذیرفته شده، هرچند صورت‌های قدیمی‌تر مانند Norooz, Navruz, Newroz نیز دیده می‌شود. با این همه، معنای بنیادی کلمه تغییر نکرده و در همه جا به همان مفهوم «روز نو و آغاز سال نو» به کار می‌رود.

کاربرد نام «نوروز» در متون تاریخی و ادبیات کهن

نام نوروز با همین مفهوم «روز نو» در بسیاری از منابع تاریخی و ادبی زبان فارسی و دیگر زبان‌های منطقه به چشم می‌خورد. چنان‌که دیدیم، در اساطیر ایرانی جمشید این نام را بر جشن بهاری نهاد و فردوسی در شاهنامه با زیبایی تمام این لحظه را به نظم کشیده است. پس از فردوسی نیز تقریباً هیچ شاعر بزرگی را نمی‌توان یافت که در استقبال از نوروز و بهار شعر نسروده باشد. از شعرای دوران غزنوی و سلجوقی تا شاعران سبک عراقی و باز هم بعدتر، همه نوروز را با تعبیرهای گوناگون ستوده‌اند و آن را نماد تازگی، طراوت و امید دانسته‌اند. برای نمونه، سعدی می‌گوید: «بهار آمد که هر ساعت رود خاطر به بستانی / به شادی بر توان بودن به روز نو به آسانی» که بازتاب‌دهندهٔ درک شاعر از معنای روز نو (نوروز) به عنوان زمان شادی و آسایش است. در فرهنگ ایرانی، نوروز صرفاً یک واژه یا یک روز تقویمی نیست، بلکه مفهومی عمیق از نو شدن و باززایی را در بر دارد و به همین خاطر در ادبیات کهن تا امروز حضوری پررنگ دارد.

ابوریحان بیرونی درباره نوروز چه می‌گوید؟

در منابع تاریخی دوره اسلامی نیز شرح‌های مفصلی دربارهٔ نوروز آمده و هریک به نحوی به معنای نام آن اشاره کرده‌اند. ابوریحان بیرونی در کنار توضیح نجومی لحظهٔ تحویل سال، داستان‌های اسطوره‌ای پیرامون نام‌گذاری نوروز را نیز نقل کرده است. او از قول دانشمندان ایرانی ذکر می‌کند که نوروز را از آن رو «روز نو» نامیدند که جمشید آیین و دین را نو کرد و آن روز را جشن گرفت. همچنین روایت می‌کند که وقتی جمشید بر تخت زرین نشست و فروغ خورشید بر او تابید، مردم شگفت‌زده شده و آن روز را جشن گرفته و نوروز خواندند. مورخان دیگری چون طبری، مسعودی و دیگران نیز به این سنت کهن اشاره کرده‌اند و معمولاً وجه تسمیهٔ آن را وقوع حوادث مبارک در آن روز دانسته‌اند. به طور کلی، در نوشته‌های تاریخی هر جا سخن از نوروز آمده، نویسندگان متوجه بوده‌اند که نام آن بر تازگی و نو شدن دلالت دارد و این معنا را توضیح داده‌اند.

نوروز در تخت جمشید

نقش‌برجستهٔ شیر و گاو در تخت‌جمشید، نقش معروف شیر که گاوی را می‌درد بر دیوارهٔ پلکان آپادانا در تخت‌جمشید که اغلب به عنوان نمادی اسطوره‌ای از نوروز تفسیر شده است. در این تعبیر، شیر نماد خورشید (گرمای بهار) و گاو نماد زمین یا گاو مقدس (سرمای زمستان) است که با برابری روز و شب در اعتدال بهاری، قدرت‌شان برابر شده و نهایتاً شیر بر گاو چیره می‌شود؛ بدین‌سان پیروزی بهار بر زمستان و آغاز سال نو به تصویر کشیده شده است. این نقش‌برجسته بازتابی از قدمت و اهمیت نمادین نوروز در فرهنگ ایرانی است.

نوروز و روز نو!

نام «نوروز» در نگاه نخست به سادگی به معنای روز نو یا روز جدید است، اما همین سادگی حامل بار معنایی عظیمی در فرهنگ ایرانی و فرهنگ‌های همسایه است. این نام از دل هزاران سال تاریخ و اسطوره بیرون آمده و هر جزء آن (نو + روز) به روشنی فلسفهٔ این جشن را بازگو می‌کند: نو شدن زمان، تازه شدن طبیعت و آغاز دوبارهٔ زندگی. از ریشه‌های زبان‌شناختی در اوستا و پهلوی گرفته تا کاربرد آن در شعر و نثر فارسی، همواره جوهرهٔ معنی نوروز ثابت مانده است. نوروز جشنی است که هر سال زمان را نو می‌کند و مردمان را به امیدی نو فرا می‌خواند؛ و نامگذاری هوشمندانهٔ آن به عنوان «روز نو» یادآور این حقیقت است که با آمدن بهار و نوروز، صفحه‌ای تازه در کتاب زندگی گشوده می‌شود.

منابع و مآخذ: دانشنامه ایرانیکا، دانشنامه بریتانیکا، آثارالباقیه ابوریحان بیرونی و شاهنامه

فرمول شادی و مثبت‌اندیشی را یاد بگیرید و با افسردگی خداحافظی کنید

اصول و روش‌هایی کاملا عملی برای یادگیری سریع و ماندگار هر زبان جدید