نقش دستمال در رقص‌های محلی ایرانیان

اقوام مختلف ایران در کشور برای مناسبت‌های مختلف خود انواع رقص‌ها را دارند رقص کردی، آذری، لری از انواع معروف این رقص‌های محلی است که حرکات آن بی‌نظم و بی‌معنا نیست، بلکه هر یک از حرکاتی که گاهی با چوب، دستمال یا حتی در برخی از اقوام دیگر از شمشیر و برنو استفاده می‌شود، نمادی از یک حرف و پیام است.

به عنوان نمونه، دستمال در رقص‌های محلی ایرانی‌ها، حکم همان سلاح را دارد. دستمال‌های سفید به معنی صلح و دستمال قرمز به معنی آمادگی برای جنگ و دفاع است. گاهی این دستمال‌های رنگی یکی، دو تا یا چهارتاست که در دستان اولین و آخرین فرد گروه است و معنای یکسان بودن همه اعضا و افراد جامعه را می‌دهد.

رقص‌هایی که با در دست گرفتن دستمال انجام می‌شود را بیشتر می‌توان در میان کردها، لرها و قشقایی‌ها مشاهده کرد. وقتی یک تیم از مردان و زنان گردهم می آیند و دایره وار با لباس‌های سنتی، دستمال در دست گرفت و پاها را جلو و عقب می‌برند، نشانه اتحادی است که در میان آنها وجود دارد.

زنان و مردانی که دایره‌وار و با تکان دادن دستمال‌های رنگارنگ و با حرکاتی موزون می‌رقصند، مشخصه مراسم عروسی و شادی لرهای بختیاری است. زنان با لباس‌های رنگارنگ محلی و مردان با شلوار دَبیت و چوقا می‌رقصند و هراز گاهی صدای کِل زدنِ زن‌ها و گالِه مردان به گوش می‌رسد.

چهار دستمالی هم مانند رقص سه پاست با این تفاوت که رقصندگان بعد از برداشتن سه قدم، دیگر دو گام به عقب برنگشته بلکه تنها دوگام به صورت درجا برمی دارند و بقیه مراحل مشابه رقص سه پاست.

معمولاً در رقص‌های گروهی محلی افرادی که در ابتدای گروه می‌رقصند، حکم فرمانده و هدایت کننده گروه را به عهده دارند. این نماد به خصوص در میان زاگرس نشینان معنای بیشتری دارد چون گروه رقصندگان حکم یک گروه نظامی را دارد که فرمانده ارشد آن به جای سلاحی که در کاخ شاهان اجازه ورودش به نداشتند با دستمال هدایت گروه را انجام می‌دادند.

دستمال گردانی کردها

به طور حتم رقص کردی بخشی از آئین نمایشی کردهاست که به صورت گروهی اجرا می‌شود. در این نوع رقص هم، وقتی رقصندگان پنجه دستانشان به هم گره خورده، در سمت چپ و راست حرکت می‌کنند و نفر اول سمت راست، دستمالی به دست دارد و نقش هدایت کننده را ایفا می‌کند. به این ترتیب ریتم و شور رقصندگان را با تکان دادن دستمال به عهده می‌گیرد.

در شکل دیگری از رقص برای اضافه کردن شور رقصندگان، معمولاً رقصنده اول با دو دستمال رنگی به انجام حرکات نمایشی می‌پردازد و توانایی و تبحر خود رادر رقص به نمایش می‌گذارد. به این نوع رقص «دو دستماله» می‌گویند که بیشتر در مناطق کردستان به خصوص کرمانشاه و ایلام رواج دارد.

دستمال گردانی قشقایی‌ها

یکی از تماشایی‌ترین جلوه‌های عروسی قشقایی‌ها، رقص دستمال آنهاست. وقتی که هر یک از زنان و مردان دو دستمال در دست گرفته و پیرامون یک دایره بزرگ قرار می‌گیرند، جلوه‌ای از رنگ و شادی به وجود می‌آید. آنها با آهنگ کرنا و دهل، دستمال‌ها را در هوا می‌رقصانند و با حرکات موزون به کار خود ادامه می‌دهند. رقص دستمال بازی در میان ایل قشقایی «یاقلق آتما» نام دارد. دستمال بازی زنان قشقایی به «هلی» مشهور است. این رقص با ریتمی آهسته شروع می‌شود که بعد از چند دقیقه کمی تند و بعد به ریتم متوسط تبدیل می‌شود.

دستمال گردانی بختیاری‌ها

در میان ایل بختیاری، رقصی به نام دستمال بازی یا دسمال بوزی وجود دارد که زنان و دختران و مردان در یک دایره قرار گرفته و هر کدام با دو دستمال حرکات رقص پا و رقص دستمال اجرا می‌کنند و این افراد لباس‌های محلی و زیورآلات سنتی ر به همراه دارند و هر یک دو دستمال در دست می‌گیرند و با تکان دادن دست و پاهایشان و با جلو و عقب رفتن در یک محیط دایره‌ای می‌رقصند. هنگام رقص تند هم هر یکی از اجرا کنندگان دستمال‌ها را به دور سر می‌گردانند و روی شانه می‌اندازند. گام‌ها نیز تندتر عقب و جلو می‌رود.

تاریخچه استفاده از دستمال در رقص

از اواخر قرن ۱۸ میلادی، دستمال‌های سفید برای نشان دادن تأیید در رویدادهای عمومی مانند موکب‌ها یا تجمعات سیاسی، توسط زنان (مردان معمولاً کلاه خود را بهم می‌زدند)، تکان داده می‌شد. شاید استفاده از دستمال در رقص‌های محلی نیز از این تاریخچه هم ریشه داشته باشد چون رقص با دستمال تنها در ایران انجام نمی‌شود، بلکه استفاده از دستمال یکی از ویژگی‌های رقص سنتی آفریقای غربی و آمریکایی آفریقایی تبار است. دستمال‌ها همچنین در برخی از انواع رقص‌های محلی انگلیس هم وجود دارد.

استفاده از دستمال در رقص را می‌توان دارای تاریخی کهن دانست چون در سفالی که متعلق به ۳۶۰۰ سال پیش از میلاد بوده و در کاوش‌های تپه سیلک کاشان پیدا شده، می‌توان دید که گروهی از رقصندگان پارچه یا دستمال یا چیز دیگری را در میان دستهای خود گرفته و برقص مشغولند.

تألیف: لست‌سکند