نقد فیلم The Mauritanian – زندانی ساکن گوانتانامو

فیلم «The Mauritanian» یا موریتانیایی ساخته کوین مک‌دانلد یک درام هیجانی مبتنی بر مضامین قانونی و حوادث پس از واقعه یازده سپتامبر است؛ اما در واقعیت موریتانیایی تصویر دلسوزانه از یک مرد مسلمان است که هم اکنون جهان به آن نیاز دارد. در ادامه با نقد و بررسی فیلم «The Mauritanian» همراه ویجیاتو باشید.

تماشای فیلم «The Mauritanian» به طور متناوب دیدنی و البته دلخراش است، زیرا بیننده در این اثر شاهد شکنجه و آزار محمدو اولد صلاحی (طاهر رحیم) به دست FBI ،CIA و دیگر آژانس‌های دولتی ایالات متحده است، که ادعا می‌کردند صلاحی یک عضو القاعده بوده و در حملات «11 سپتامبر» در نیویورک شرکت داشته است. اما شخص صلاحی ادعا می‌کند که او با القاعده درگیر و همراه بوده، اما این همراهی فقط برای مدت کوتاهی در اوایل دهه 90 به عنوان بخشی از یک گروه در حمایت از مجاهدین با هدف سرکوب رژیم کمونیستی در افغانستان صورت پذیرفته است. اما آیا این کار او را تروریست یا مهندس حملات 11 سپتامبر می‌کند، مانند ادعای دولت ایالات متحده؟ قطعا نه.

پس از حادثه 11 سپتامبر و قبل از اینکه دولت آمریکا صلاحی را در سال 2002 به خلیج گوانتانامو منتقل کند، او ابتدا در خانه خود در موریتانی مورد بازجویی قرار گرفت و بعداً در اردن و بگرام نیز زندانی شد. صلاحی در زندان امنیتی و مخوف گوانتانامو توسط ارتش آمریکا «یک پروژه ویژه» در نظر گرفته شد و بدون مدرک واقعی توسط افسران اطلاعاتی آمریکا و کانادا مورد آزار، شکنجه و تجاوز قرار گرفت. او به طور مداوم و مستقیم 70 روز شکنجه شد و سرانجام مجبور به اعترافات دروغ شد، آن هم پس از اینکه بازجویانِ وی، او را تهدید به بازداشت، تجاوز و مجازات مادرش کردند. علی رغم همه اینها، و علی رغم یک سال تحقیق در ارتش ایالات متحده، هرگز حتی یک اتهام نیز علیه صلاحی مطرح و قطعی نشد.

حالا فیلم «The Mauritanian» بر اساس کتاب خاطرات صلاحی تحت عنوان خاطرات گوانتانامو، دست به نمایش دوران سکونت صلاحی در زندان گوانتانامو و ماجرای پرونده جنجالی او تا آزادی‌اش زده است. داستان شخص محمدو صلاحی برای گفتن در قاب سینما فوق‌العاده مهم است و فیلم نیز از نظر فنی یک کار قابل دفاع دارد. ساخت این میزان قسمتِ روایی و متحرک دشوار است، زیرا سفر صلاحی در مسیر گوانتانامو شامل چندین نفر، کشورها و جهش‌های زمانی فراوان است.

سخت است که بگوییم بهترین رسانه برای نمایش چنین وقایعی در اینجا چه بوده است، و این موضوعی است که در فیلم‌ها و داستان هایی از این دست وجود دارد. گاهی عده‌ای معتقد هستند که مدیوم سینمای مستند، جای چنین روایت‌هایی است. اما به هر حال انتخاب مسیر سینمای داستانی و غیر مستند نیز برای چنین مضمونی جالب است، البته به شرط اینکه فیلمنامه و فرم کار نیز در خدمت روایت باشد.

در این فیلم لحظاتی وجود دارد که احساس می‌کنید در آنچه اتفاق می‌افتد فوق‌العاده گیر کرده‌اید؛ اما ناگهان بیرون کشیده می‌شوید و در یک جدول زمانی جدید با طرف‌های ذینفع مختلف که در داستان مهم به نظر نمی‌رسند روبرو می‌شوید. این موضوع شاید مهم ترین ضعف این فیلم باشد. در واقع علی رغم اجرای برجسته طاهر رحیم و جودی فاستر، این درام حقوقی داستانی آشنا است که بدون اصطکاک و چالش ویژه بازگویی شده است. کارگردان کوین مک‌دانلد با فهمِ زیبایی شناسی در قاب بندیِ فیلم، رویکردی کاملاً ساده را پیش می‌گیرد، اما در مورد آن نیز چیز خاص یا به یادماندنی وجود ندارد. علاوه بر این که امورات فنی و هنری قابل دفاع است، فیلم کاملاً سرراست و رویه‌ای است و بر عمل و کِشش داستان و بازی‌های خوب کل بازیگران تأکید دارد.

بازیگر فرانسوی-الجزایری کار یعنی طاهر رحیم با اعتماد به نفسی آرام نقش اصلی شخصیت صلاحی را بر عهده گرفته است و تماشای بازی او در لحظاتی مسحورکننده است. بازی رحیم در نقش محمدو اولد صلاحی زندانی طولانی مدت زندان گوانتانامو در فیلم موریتانیایی قوی ترین عنصر کیفی فیلم است: تلفیقی دقیق از شوخ طبعی گیج کننده، عصبانیت کیشوتیک و تراژدی برگشت ناپذیر. همانطور که فیلم موریتانی از شخصیت‌های وکلا برای وارد کردن ما به این دنیا استفاده می‌کند، اما این رحیم است که به محض ورود بیننده به فیلم، اورا را جذب می‌کند. بازگشت به دوران کودکی صلاحی در موریتانی، بزرگسالی و جوانی در آلمان، و بازجویی و شکنجه در کوبا با نسبت ابعاد جالب، ماهیت خفقان آور خاطرات او را که در کنار ظرافت تند سلول سلول وی در گوانتانامو قرار دارد، برای بیننده به درستی تداعی می‌کند.

اجرای جودی فاستر نیز در نقش وکیل قدرتمند است؛ اما ماندگار نیست. او در نقش وکیلِ صلاحی، نانسی هالندر، یک شخصیت آشنای نه چندان پرداخت شده و حقوقی است، نقشی که کاملا مناسب فاستر به نظر می‌رسد. البته نامزد شدن فاستر در گلدن گلوب اخیر جای تعجب نداشت، اما برنده شدن او در این مراسم بدون شک تعجب آور بود. شایلین وودلی نیز به عنوان دستیار وکیل پرونده صلاحی، استعدادهای بازیگری خود را در اینجا نشان می‌دهد، با این حال نقش او کمی کوچک است. ما واقعاً چیزهای زیادی درباره شخصیت او فراتر از کارش نمی‌دانیم. بندیکت کامبربچ نیز در نقش وکیل نظامی ارتش آمریکا که از میانه کار کنار می‌کشد، واقعاً خوب است.

برای هیچ یک از عاشقان سینما نباید این موضوع تکان دهنده باشد که چرا هالیوود شناخته شده است که اعراب و مسلمانان را به عنوان شیطان، افراط گرا و یک بعدی و تروریست به تصویر می‌کشد. اساساً اسلام هراسی یک نقشه راهبردی در سیستم فرهنگی غربی است. گرچه راه زیادی برای باز کردن چرایی خلق این کلیشه‌ها وجود دارد، اما فکر می‌کنم یک چیزی که می‌توانیم در مورد آن توافق کنیم این است که بله، کلیشه‌هایی از جنس مسلمان تروریست حداقل در روزگارِ ما، هم وجود دارد و هم ادامه خواهد داشت. اما برای من، جالب ترین جنبه موریتانیایی این است که ما تصویری کاملاً دلسوزانه از صلاحی، به عنوان یک مسلمان سُنی عضو القاعده داریم.

به عنوان یک مشتاق سینما و هنر هفتم واقعاً از از موضع حمایتی فیلم استقبال کردم و از آن لذت بردم، زیرا نمی‌توانیم از فیلمهای آمریکایی منتشر شده در سال‌های اخیر که نظری مخالف این عقیده دارند، چشم پوشی کنیم. مخصوصاً فیلم‌هایی که پس از حادثه 11 سپتامبر بر مبنای تروریسم در هالیوود منتشر شده است. سرگرمی اصلی آمریکایی‌ها در این سال‌ها تمسخر اسلام و مردم شرق در تمام ابعاد بوده است. ما آثاری چون آرگو، لندن سقوط کرده است، سریال 24، سی دقیقه پس از نیمه‌شب، تک تیرانداز آمریکایی و سریال میهن یا هوملند را فراموش نخواهیم کرد. اکثر اوقات این آثار فاقد زمینه واقعی یا عینیت در تصاویر خود هستند، در عوض شخصیت‌های گروه‌های قومی خاورمیانه چون تکفیری‌ها را به طور بزرگ مسلمانان واقعی معرفی می‌کنند، و گاهی چون فیلم آرگو اساساً اصل واقعیت را نفی می‌کنند.

این تصویر مثبت و دلسوزانه از صلاحی و لحن کلی فیلم موریتانیایی باعث می‌شود که فکر کنیم که در سینمای غرب نیز کمی واقع نگری وجود دارد. به نظر به عنوان یک بیننده مسلمان یا ساکن منطقه خاورمیانه با هر دین و مذهبی باید فیلم «The Mauritanian» را ببینید تا از نزدیک نمایشی از سو استفاده از یک زندانی توسط سیا خارج از کنترل را ببینید و اینکه چگونه عده معدودی در برابر نقض شدید حقوق بشر از جانب آژانس‌های دولتی ایالات متحده ایستادند. سپس فیلم «The Report» را تماشا کنید. این فیلم مروری کوتاه بر ایالات متحده و کاری عمیق در مورد چگونگی اقدامات CIA پیرامون برنامه بازجویی وحشیانه در زندان‌های مخفی است.

در نتیجه باید گفت: مطمئناً مأموران سیا که درگیر شکار تروریست‌های 11 سپتامبر بودند، کسانی که صدها نفر را ربوده، زندانی، شکنجه و معلول کردند، از جمله محمدو اولد صلاحی، لزوما قهرمان نیستند بلکه اساساٌ یک جنایتکار هستند. این فیلم همچنین داستان مردی است که فکر می‌کرد دولت آمریکا قابل اعتمادتر از وطنش موریتانی است (چیزی که برخی در کشور ما نیز دچار آن هستند). بنابراین، فیلم «The Mauritanian» شاید هنرمندانه ترین یا عالی ترین فیلم در نمایش چنین مضمونی نباشد، اما فیلمی است که همه باید آن را تماشا کنند.

بیشتر بخوانید:

• دیزنی و لوکاس‌فیلم چگونه دنیای «جنگ ستارگان» را مثل مارول بازسازی می‌کنند؟
• با 23 بازسازی باکیفیت بالیوود از سینمای جهان آشنا شوید
• نقد فیلم Monster Hunter – پاپ کورن سرد
• معرفی بهترین فیلم‌های علمی تخیلی سال ۲۰۲۰