نخل گردانی؛ جلوه داغ بر دل نشسته

عزاداری برای مصائب ائمه اطهار در تاریخ شیعیان و ایرانیان ریشه دارد. این سوگواری‌ با رسم، فرهنگ و باورهای دینی هر منطقه عجین شده است و رنگ و لعابی خاص دارد. نکته مشترک همه این آیین‌های مذهبی عشق به پیامبر اکرم (ص) و اهل بیت ایشان است. عزاداری و سوگواری بر مصائب واقعه عاشورا و امام حسین (ع) در ماه محرم، بیشتر و گسترده‌تر از باقی روزها، در میان مردم بروز می‌کند و در روز عاشورا به اوج خود می‌رسد. 

نخل گردانی از جمله باشکوه‌ترین و معروف‌ترین مراسم‌های عزاداری آیینی است. این مراسم با حضور خیل عظیمی از عاشقان سیدالشهدا (ع)، هر ساله در دهه اول محرم برگزار می‌شود. برای آشنایی بیشتر با آیین نخل گردانی در ادامه با ما همراه باشید.

_{منبع عکس: پیام رسان سروش پلاس}

آنچه می‌خواهید درباره نخل گردانی بدانید:

مراسم نخل گردانی چیست؟

_{جوشقات قالی       منبع عکس: خبرگزاری صدا و سیما}

نخل گردانی مراسمی باشکوه است که مردم برخی از مناطق کشورمان، به‌عنوان تشییع پیکر مقدس امام حسین (ع) در روز عاشورا برگزار می‌کنند. نخل اتاقکی شبیه تابوت است که با پارچه سیاه و انواع شال‌های رنگی آن را می‌آرایند و توسط مردم حمل می‌کنند. در واقع نخل، نمادی از تابوت و سوگواری محرم در ایران است. بقیه روزهای سال نخل‌ها را مقابل یا داخل حسینیه‌ها و مساجد نگهداری می‌کنند.

نخل گردانی بیشتر در شهرهای کویر مرکزی ایران برگزار می‌شود

 مراسم نخل گردانی بیشتر در شهرها و روستاهای اطراف منطقه کویر مرکزی ایران رواج دارد، از جمله شهرهای جنوب خراسان، سمنان، دامغان، خمین، نواحی قم، کاشان، ابیانه، خور و بیابانک، زواره، اردستان و نائین. بیشترین و معروف‌ترین نخل‌های ایران در استان یزد دیده می‌شوند.

بسیاری عزادری محرم در یزد را با نخل گردانی می‌شناسند و این مراسم شهرت جهانی دارد. گردشگران بسیاری، خود را برای دیدن این مراسم به شهرهای یزد می‌رسانند. نخل در گویش یزدی، گاهی «نقل» نامیده می‌شود.

_{منبع عکس: تبیان}

استفاده از کلمه نخل و انتخاب این عنوان بر رسم تابوت گردانی امام سوم شیعیان به دوره صفویه بازمی‌گردد. علت این نام‌گذاری به‌طور دقیق مشخص نیست و شاید مهم‌ترین دلیل رواج این اسم، روایاتی است که در آن‌ها بیان شده پیکر امام حسین (ع) روی شاخه‌های درخت خرما، به‌سمت محل دفن حمل شده است.

دلیل دیگر انتخاب نام نخل گردانی شاید این است که اشکال قدیمی تابوت را از چوب و برگ درخت خرما می‌ساختند و حتی شاید به‌دلیل تقدس و حرمت درخت خرما در فرهنگ ایران باشد. از طرفی همان طور که در قرآن ذکر شده است؛ شهدا زنده‌اند و نزد پروردگار خود روزی می‌خوردند؛ بر اساس همین آیه و تفکرات اسلامی، نخل نیز در نمادشناسی درختان، برای بیان شادی انسان استفاده می‌شود و درخت حیات است. شاید به همین دلیل است که اسم نخل بر اتاقک چوبی این مراسم گذاشته شده است.

نخل عزا بیشتر شبیه سرو است و نماد جاودانگی محسوب می‌شود

نخل در ظاهر بیشتر شبیه سرو است. در نمادشناسی، سرو نماد مرگ و جنازه است و در مراسم نخل گردانی به‌صورت نمادی از پایان زندگی مادی شهدا، به کار می‌رود. در نتیجه سرو و نخل در نماد شناسی مفهوم متضاد دارند.

دکتر اسلامی ندوشن، بیان می‌کند که اگرچه نخل، شباهتی به درخت خرما ندارد، اما شباهت بسیاری به درخت سرو دارد. سرو در فرهنگ عامه، نشان جاودانگی، رشادت و زندگی اخروی است و یادآور زندگی و شهادت سیدالشهدا (ع) است. این مراسم خود روایت یا نقلی از حکایت کربلا است.

_{جوشقان قالی     منبع عکس: خبرگزاری صدا و سیما}

کمیته گردشگری مذهبی و معنوی در استان یزد، با هدف برنامه‌ریزی برای حضور گردشگران در مراسم آیینی استان تشکیل شده است، که تعامل خوبی با «جامعه المصطفی» دارد و به آشنایی گردشگران با این آیین و رفع شبهات می‌پردازد و شریعت اسلامی را آموزش می‌دهد.

نخل‌سازی صنعت ظریفی است که هنرمند خاص خود را مطلبد. استادان این رشته ساخت آن را به دیگران آموزش می‌دهند. به‌دلیل جایگاه نخل گردانی در یزد، هنوز خانواده‌هایی هستند که شهرت آن‌ها نخل‌بند یا نخل‌ساز است.

در کنار مراسم نخل گردانی، قربانی کردن گوسفند، دود کردن اسفند، سینه‌زنی، نوحه‌سرایی نیز انجام می‌شود. این سنت هنوز با دقت، در بسیاری از مناطق کشور برگزار می‌شود. بلند کردن هر پایه نخل، مخصوص صنف، طایفه، یا اهل محل خاصی است، که کسی از آن سرپیچی نمی‌کند و این حق موروثی است.

_{شهر یزد        منبع عکس: خبرنگاران جوان}

بیشترین، متمرکزترین و شاخص‌ترین نخل‌ها در استان یزد قرار دارند و گفته می‌شود هیچ آبادی نیست که یک یا چند نخل امام حسین(ع) در آن یافت نشود. نخل برداری از ویژگی‌های عزاداری محرم در یزد به حساب می‌آید که برای اجرای آن همه مردم و اهالی منطقه بسیج می‌شوند.

ظاهر نخل شبیه جناغ، قوسی شکل است و اسکلت آن یک اتاق مشبک است. اتاقکی چوبی و حجیم به‌شکل مکعب مستطیل با بام شیروانی مانند که چهارچوب آن بر اساس بزرگی یا کوچکی، دارای چوب‌بستی با یک کف‌بند است. نخل دارای هشت تا ۲۰ تیرچه چوبی و الوار و ۱۴ تا ۱۲ ستون چوبی بلند است. ساخت نخل با مهارت خاصی توسط نخل‌بند انجام می‌شود.

_{منبع عکس: باشگاه خبرنگاران جوان}

ارتفاع قسمت جلویی نخل از دیواره عقبی بیشتر است و سقف از جلو به طرف پایین شیب‌دار است. فاصله سطح قائده نخل تا زمین، حدود ۴۰ تا ۵۰ سانتی‌متر است و این فاصله تعبیه شده تا هنگام بلند کردن نخل از زمین، فشار کمتری به افراد بیاید.

معمولا ارتفاع دیواره جلویی نخل ۵٫۲ تا ۵٫۳ متر است. فاصله پایه‌های دستگیره به‌قدری است که چند نفر بتوانند بین آن‌ها قرار بگیرند. به‌طور معمول هر پایه را دو تا چهار نفر بلند می‌کنند.

_{منبع عکس: خبرگزاری فارس}

در نخل گردنی هر کسی با توجه به توان خود در مراحل مختلف، از کمک مالی برای تهیه چوب وسایل گرفته تا کمک برای تزیین و علم کردن و حمل نخل در روز عاشورا، مشارکت می‌کند. زرتشتی‌های کشورمان نیز، به‌دلیل ارادت به سیدالشهدا (ع) در ساختن نخل‌ها همکاری می‌کنند.

نخل گردانی با مشارکت اهالی منطقه انجام می‌شود

در گذشته رسم بر این بود که با یک فراخوان، قبل از محرم، کمک‌های مردم را برای برگزاری نخل گردانی جمع می‌کردند و هر کس به‌اندازه توان خود کمک می‌کرد. بعضی‌ها درختانی را برای این مراسم وقف می‌کردند تا بعد از پیر شدن، از چوب آن‌ها برای ساخت و مرمت نخل استفاده شود.

امروزه تزیین نخل‌ها کمتر انجام می‌شود. تنها نخل را سیاه‌پوش می‌کنند و تزیینات ساده‌ای به آن‌ها می‌بندند؛ اما باز هم نخل گردانی باشکوه و عظمت بسیاری انجام می‌شود. این آیین نه‌تنها به فراموشی سپرده نشده، بلکه کمتر دچار تحریف شده است. نخل‌ها پس از آذین‌بندی، بسیار سنگین‌تر می‌شوند و وزن نخل‌های بزرگ، مثل نخل امیر چخماق یزد گاهی به چند تن می‌رسد و برای حمل آن‌ها نیاز به همکاری حدودا صد مرد قوی هیکل است.

_{نخل برداری در روز شهادت امام علی (ع)        منبع عکس:پیام رسان سروش پلاس}

در مورد نخل گردانی باورهایی میان مردم وجود دارد. به‌طور مثال  بعضی معتقد هستند که زنان نازا برای فرزنددار شدن باید از زیر نخل عبور ‌کنند، کودکان بیمار برای شفا گرفتن از بالای نخل رد شوند و در هنگام حرکت نخل از میان کوچه‌ها، اگر نخل به دیوار خانه‌ای برخورد کند در آن خانه اتفاق ناگواری خواهد افتاد و صاحب‌خانه بهتر است برای دور کردن بلا، گوسفند قربانی کند. زن‌ها برای برآورده شدن حاجت‌هایشان در شب‌های عاشورا و تاسوعا زیر نخل‌ها چراغ یا شمع روشن می‌کنند.

نخل گردانی در سایر کشورهای جهان

_{منبع عکس: yjc}

مراسم نخل گردانی، به شیوه‌های مختلف در دیگر کشورها نیز رواج دارد. مثلا در کشور عراق و شهر نجف، در ۲۱ ماه رمضان و روز شهادت امام علی (ع) مراسم نخل گردانی برگزار می‌شود. مسلمانان جزیره سوماترا از کشور اندونزی، در روز محرم تابوت تمثیلی امام حسین را در شهر می‌گردانند.

آیین نخل گردانی در کشورهای جزایر کارائیب، پاکستان و هندوستان به‌شکل تعزیه برگزار می‌شود. تعزیه تا حدودی شبیه نخل کشور ماست، که آن را به زیباترین شکل تزیین می‌کنند، در شهر می‌گردانند و عزاداری می‌کنند.

مسیحیان نیز مراسم نخل گردانی را به‌شکل‌های گوناگون برگزار می‌کردند. آن‌ها در روز یکشنبه نخل یا همان یکشنبه پیش از عید فصیح، این مراسم را اجرا می‌کردند، که یادآور ورود پیروزمندانه حضرت مسیح و جمعی از پیروانش به بیت‌المقدس بود.

نمادهای به کار رفته در مراسم نخل گردانی

_{منبع عکس: پیام رسان سروش پلاس}

نمادهای به کار برده شده در نخل و مراسم نخل گردانی ممکن است پایه شرعی و دینی نداشته باشند؛ ولی بر پایه اعتقادات مردم استوار هستند و ریشه در تجربیات حسی آن‌ها دارند. در نخل عناصری وجود دارد که هرکدام را نمادی از یک حادثه و شخص خاص در حادثه کربلا می‌دانند.

استفاده از عناصر مختلف در نخل، نشان ارادت مردم به امام حسین (ع) و اهل‌بیت ایشان است. مردم با اجرای نخل گردانی و به کار بردن این عناصر پر مفهوم، هر سال شور و هیجان قیام امام حسین را دوباره زنده می‌کنند. نخل در واقع تابوتی در دستان عاشقان امام سوم شیعیان است که باشکوه تمام تشییع می‌شود. نخل با عناصری که حمل می‌کند، در واقع موزه‌ای از نمادهای عاشورایی است.

    _{امیر چخماق یزد        منبع عکس: iran welcoes you}

در مراسم نخل گردانی، چوب نخل، نماد پیکر امام حسین (ع)، سیاه‌پوش کردن نخل نماد اعلام سوگواری، شمشیر و نیزه نماد تیرها و نیزه‌هایی که بر بدن امام حسین (ع) وارد شد، شکل سرو گونه نخل، نماد قد و قامت علی اکبر (ع)، آینه، نماد نور وجود سیدالشهدا (ع)، علم‌هایی که بر نخل بسته می‌شوند نماد حضرت ابوالفضل (ع)، پارچه‌های زینتی بسته شده به نخل نماد حجله قاسم‌بن‌الحسن (ع)، زنگ‌هایی که در قدیم می‌بستند نماد زنگ کاروان امام حسین (ع)، عزادارانی که نخل را حمل می‌کنند به‌عنوان تشییع‌کنندگان پیکر امام حسین (ع) و سر طوق بالای نخل، نمادی از کاکل علی اکبر (ع) است.

برخی معتقد هستند که نخل نمادی از خمیه‌های کاروان امام حسین(ع) است و آن‌ها را در کربلا تجسم می‌کند؛ همچنین گاهی بیان می‌شود که نخل یادآور گهواره جوانان اهل بهشت یعنی امام حسین (ع) و امام حسن(ع) است و چون مقام آن‌ها عظیم است، نخل را بزرگ می‌شمارند.

اجرای آیین نخل گردانی

_{استان مرکزی          منبع عکس: باشگاه خبرنگاران جوان}

آداب عزاداری محرم یک پدیده فرهنگی است که به تبع منطقه ممکن است کمی با هم متفاوت باشد؛ اما دارای معانی و کرد مشترکی است. آیین نخل گردانی دو مرحله کلی دارد. اول نخل‌آرایی یا نخل بستن یا آماده‌سازی و آراستن نخل و دوم نخل گردانی یا نخل برداری.

نخل بستن

_{شهر زواره        منبع عکس: خبرگزاری فارس}

تزیین و آرایش نخل را «نخل بستن» می‌گویند. این کار در دهه اول محرم و چند روز قبل از تاسوعا انجام می‌شود. بسته به‌اندازه نخل و مقدار تزیینات و زیورآلات، آذین‌بندی نخل ممکن چند روز طول بکشد. نخل‌‎های بزرگ را معمولا از پنجم تا نهم محرم آذین‌بندی می‌کنند.

برای شروع نخل بستن اول، همه قسمت‌های نخل را با پارچه‌های سیاه و سبز و شال و ترمه می‌پوشانند. برای تزیین قسمت پیشانی و عقب نخل از گل، شمشاد، آینه، و زیورآلات استفاده می‌کنند. شمشیر، خنجر، سپر، کلاه‎‌خود، فانوس، چراغ لاله، شمع بزرگ، بیرق، نظرقربانی و چهار بسم الله زیورآلاتی هستند که معمولا استفاده می‌شوند.

_{منبع عکس: firoozabadi}

گاهی روی نخل، دستار سبزی به نشانه لباس امام می‌گذارند و اغلب زنگی از سقف نخل آویزان می‌کنند، که هنگام حرکت نخل به صدا در می‌آید و همگان صلوات می‌فرستند. به کسی که مهارت بیشتری در نخل بستن دارد و تزیین نخل را رهبری می‌کند نخل‌بند، نخل‌پیوند، نخل‌آرا، نخلی یا بابای نخل می‌گویند.

یزدی‌ها از قدیم دو نخل بسیار بزرگ دارند که یکی در میدان امیرچخماق و دیگری در میدان سید مصطفی خمینی نگهداری می‌شود. شهر زواره، آیین سنتی مذهبی نخل‌بندان ویژه‌ای با قدمت ۳۰۰ ساله دارد. هر ساله در آخرین جمعه ماه ذی‌الحجه مردم شهر زواره در مراسمی، نخل ۳۰۰ ساله‌ای را که در حسینیه بزرگ شهر قرار دارد آماده عزاداری در شب‌های محرم می‌کنند.

نخل گردانی

_{منبع عکس: آنلاین ۵۵}

در شب عاشورا برای آزمایش و تغییر وضعیت نخل، با کمک هیئت عزادار، اندکی نخل را جابه‌جا می‌کنند؛ البته این کار بیشتر برای نخل‌های بزرگ انجام می‌شود. نخل گردانی بر اساس عرف منطقه در ساعت مشخصی از روز انجام می‌شود. معمولا کسانی که می‌خواهند در حمل نخل کمک کنند، جسم نرمی را در دستمال می‌پیچند و بر سر یکی از کتف‌های خود می‌بندند تا هنگام حمل نخل آسیبی نبینند.

حرکت اصلی نخل معمولا در روز عاشورا و پس از نماز ظهر و عصر انجام می‌شود. این مراسم در واقع نمادی از تشییع پیکر امام حسین (ع) است و باید پس از زمان شهادت ایشان انجام شود. البته در برخی از مناطق این کار، روز ۱۱ محرم انجام می‌شود.

    _{خمین         منبع عکس: نامه نیوز}

با دستور فردی سالمند و باتجربه در نخل گردانی، که معمولا از سادات است، افراد با پای برهنه دورتادور پایه و چوب‌های حمال نخل قرار می‌گیرند و هم‌زمان و با دستور فرد رهبر، یا حسین (ع) گویان نخل را از زمین بلند کرده و حرکت می‌دهند.

معمولا نخل را در حسینیه‌ها، میدان‌ها و محله‌های شهر و روستا می‌گردانند. گاهی نخل همراه دسته‌های سینه‌زن تا زیارتگاه، امامزاده، مجلس عزا و روضه‌خوانی، درب خانه روحانی یا مجتهد بزرگ محلی حمل می‌شود.

همه مجریان در مراسم نخل گردانی تابع نظم و قوانین آن هستند

در نخل گردانی فردی روی قسمت جلویی سقف نخل می‌نشیند و نخل‌کشان را راهنمایی می‌کند. در برخی از مناطق یک یا دو نفر در قسمت جلویی و عقبی سقف می‌نشینند و قرآن و چاووشی می‌خوانند و سنج می‌زنند. نظم و اتحادی که بر این مراسم حاکم است همه را مجذوب خود می‌کند. تقسیم کار و قانونی در این مراسم وجود دارد، که همه مجریان تابع آن هستند.

در نخل گردانی فردی به‌عنوان ناظم نخل‌کشان چند گام جلوتر از نخل حرکت می‌کند و مسیر را نشان می‌دهد. در مسیر حرکت نخل، مردم قربانی می‌کنند. گوشت قربانی بین نیازمندان پخش می‌شود، گاهی هم از آن آش می‌پزند و پخش می‌کنند. در زمان قربانی کردن نخل‌کشان استراحت می‌کنند و گاهی تعویض می‌شوند.

_{تفت      منبع عکس:  ایرنا}

غروب روز عاشورا و پس از شام غریبان نخل را به جایگاه خود بازمی‌گرداند و با پایان مراسم، بابای نخل تمام زیورآلات و تزیینات نخل را جمع و در صندوقچه‌ای تا سال آینده نگهداری می‌کند. این کار معمولا به یک خانواده معین واگذار می‌شود و این مسئولیت در خانواده به ارث می‌رسد.

نخل‌های میدان بعثت، امیر چخماق و میدان امام، از نخل‌های معروف یزد هستند و مراسم نخل برداری از عصر عاشورا تا غروب عاشورا باشکوه خاصی برگزار می‌شود.

مراسم نخل گردانی مانند بسیاری از مراسم‌های دیگر به‌دلیل شیوع کرونا در سال ۹۹ اجرا نشد یا فقط به‌صورت محدود و در محیط سرباز صورت گرفت. قبل از این مراسم نخل گردانی در طول تاریخ تنها طی سال‌های ۱۳۱۳ تا ۱۳۲۰ شمسی اجرا نشده بود. در این سال‌ها رضاخان با مخالف خود مانع اجرای باشکوه این مراسم شد.

_{تفت       منبع عکس: ویسگون}

مراسم نخل گردانی به‌عنوان یک فرهنگ ملی در فهرست آثار معنوی سازمان میراث فرهنگی به ثبت رسیده است. بزرگترین نخل کشور در شهر مهریز قرار دارد و پس از آن مهم‌ترین مراسم نخل برداری در شهرهای تفت و یزد انجام می‌شود. نخل‌ها معمولا در طول محرم و صفر سیاه‌پوش در مقابل حسینیه‌ها و میادین شهر نگهداری می‌شوند.

_{منبع عکس: باشگاه خبرنگاران جوان}

باوجود وزن بالای نخل، افراد برای بلند کردن آن رقابت می‌کنند که این نشان‌دهنده قدمت مراسم نخل گردانی و عجین شدن آن با فرهنگ مردم است. مراسم نخل گردانی یکی از باشکوه‎‌ترین و مردمی‌ترین آیین‌های سوگواری ایران و جهان است و به‌عنوان عنصر تحکیم وحدت و وفاق ملی و مذهبی در ایران و هم‌بستگی در میان کشورهای منطقه به شمار می‌رود.

در ایام محرم علاوه بر نخل برداری؛ عزاداران به برگزاری مراسم نوحه‌خوانی، سینه‌زنی، برافراشتن علم، زنجیرزنی، آماده کردن نمادهایی از کاروان اسرا، تخت شیر و… می‌پردازند و تلاش می‌کنند صحنه عاشورا را به نمایش بگذارند.

انواع شکل‌های ظاهری تابوت‌واره‌ها

_{مجموعه  امیر چخماق        منبع عکس: گردشگری و میراث فرهنگی}

شکل ظاهری تابوت‌واره‌هایی که در کشورهای مختلف رواج دارند متفاوت است. چند نمونه از این تابوت‌واره‌ها عبارت هستند از:

• تعزیه: در میان شیعیان عراق، تعزیه به صندوقی گفته می‌شود که تمثیلی از تابوت امام حسین (ع) و شهیدان کربلا است. بر‌اساس باورها و فرهنگ مردم منطقه ممکن است شکل تعزیه کمی متفاوت باشد.
• تابوت: در میان مسلمانان اندونزی رواج دارد و بر اساس سنت قدیمی عزادارای، تابوت تمثیلی را می‌سازند و حمل می‌کنند.
• حجله: نوعی تابوت تمثیلی، که می‌تواند شکل‌های متفاوتی داشته باشد. حجله در برخی شهرهای ایران مثل تهران، کرج و قم و البته در هند نیز وجود دارد.

روستای کریت در  طبس        منبع عکس: pinterest

• شیدونه: تابوت‌واره‌ای به‌شکل مکعب مستطیل که از نشانه‌های عزاداری مردم خوزستان، دزفول و شوشتر است. شیدونه معمولا از چوب و با چهار دیواره به نام طاق ساخته، رنگ‌آمیزی و نقاشی می‌شود.
• دغدغه: دغدغه تابوت‌واره‌ای شبیه تخت‌روان است و در دسته‌های عزاداری قم رواج دارد.
• شش‌گوشه: ضریحی چوبی شش‌ضلعی، شبیه به مرقد امام حسین (ع) که بیشتر در کاشان رواج دارد.

تاریخچه نخل گردانی

_{منبع عکس: فردا نیوز}

رسم تابوت گردانی در میان شیعیان، به اولین تجمع‌های شیعی در مجالس سوگ شهیدان و راه افتادن دسته‌های زائر به‌سمت مرقت امام علی (ع) و امام حسین (ع) برمی‌گردد. بر اساس روایات و مدارک موجود، این روش سوگواری از اوایل سده پنجم هجری شکل گرفته است.

به روایت ابن جوزی در کتاب المنتظم در سال ۴۲۵ هجری قمری، شیعیان در شهر کرخ بغداد، زمان رفتن به مزار امیرالمومنین و سیدالشهدا، اجسامی آذین بسته شده و طلاکاری به نام منجنیق با خود حمل می‌کردند. منجنیق در واقع قدیمی‌ترین تابوت‌واره مذهبی شیعیان است و گفته می‌شود شباهت به نخل امروزی داشته است.

_{منبع عکس: نسیم آنلاین}

مراسم نخل گردانی تقریبا با همین شکل و شمایل کنونی، از دوره صفویه در مناطق مرکزی و کویری ایران رواج داشته است. اغلب پژوهشگران نخل گردانی را از بدعت‎‌های حکومت صفویه می‌دانند. مراسم نخل گردانی در سفرنامه‌های بسیاری از سیاحانی ثبت شده است که در گذشته به ایران سفر کرده‌اند. در ادامه به چند مورد از آن‌ها اشاره می‌کنیم.

پیتر دلاواله، جهانگرد ایتالیایی در دوره شاه عباس اول به ایران سفر کرده و شاهد دسته‌های نخل گردان در ۲۱ رمضان ۱۰۲۶ هجری قمری بوده است. او این مراسم را این‌گونه توصیف کرده است که دسته‌های عزاداری با تعداد زیادی بیرق و علم و تابوت‌های پوشیده شده از مخمل سیاه حرکت می‌کردند و روی تابوت‌ها مجموعه‌ای از سلاح‌های مختلف و پرهای رنگین قرار داده بودند و عده زیادی دورتادور آن راه می‌رفتند و نوحه می‌خواندند.

_{آذین بندی نخل      منبع عکس: خبرگزاری صدا و سیما}

اولئاریوس، منشی هیئت نمایندگی امپراتور آلمان در زمان سلطنت شاه صفوی، شاهد مراسم عزاداری مردم اردبیل را در ۲۱ ماه رمضان ۱۰۴۷ هجری قمری بوده است. وی توصیف می‌کند که ابتدا فرد خطیبی مقتل خوانده و پس از آن سه تابوت که با پارچه سیاه پوشیده شده بودند را در مسیری دایره‌ای حرکت دادند. او در خاطرت خود نخلی را توصیف می‌کند که در آن چهار شمشیر فرو کرده بودند و به‌دلیل تعداد زیاد اشیا تزئینی دیدن آن دشوار بود. عده‌ای بر سر خود جعبه‌ای را حمل می‌کردند که با دسته‌ای از پرندگان، نوارهای رنگی و گل آرایش شده بود و گویا درون آن قرآنی گشوده بودند.

_{شهر ترامزد و راهزان    منبع عکس: نامه نیوز}

در سند دیگری از جهانگردی به نام تاورنیه ثبت شده است که در عاشورای ۱۰۷۸ هجری قمری در میدان نقش جهان اصفهان، دوازده دسته از دوازده محله اصفهان با علم و کتل و عماری به میدان آمدند. هر دسته یک عماری داشت که حدود ۱۰ نفر آن را حمل می‌کردند. در هر عماری تابوتی گذاشته شده بود و روی آن را با پارچه زری پوشانده بودند و تیر و کمان و خنجر از آن آویزان بود. جلوی هر دسته یک اسب حرکت می‌کرد. آن‌ها نماد اسب‌هایی بودند که شهیدان کربلا را تا میدان جنگ همراهی می‌کردند.

_{منبع عکس: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان}

ویلیام فرانکلین، خاورشناس و افسر ارتش انگلیس که در اواخر دوره زندیه به ایران آمده بود، از مراسم عزاداری محرم در شیراز این‌گونه گزارش می‌دهد. در روز عاشورا تابوت‌های شهدا را حمل می‌کردند که به خون آغشته بودند. روی تابوت‌ها با شمشیر، عمامه‌ و پرهای حواصیل تزیین شده بود و پس از اتمام مراسم تابوت‌ها را با تشریفات خاصی به خاک سپردند.

فلسفه نخل گردانی 

_{منبع عکس: نامه نیوز}

نخل برداری یکی از رسم‌های ایام عاشورا است. عاشورایی که بدون شک بزرگ‌ترین حرکت انقلابی در طول تاریخ است و رهبر آن امام حسین (ع)، با هدف زنده کردن قرآن و ارزش‌های فراموش شده مکتب پیامبر گرامی اسلام، پا در این مسیر گذاشت.

نخل برداری کرد داغ مصیبت کربلا، پس از گذشت قرن‌ها است

قیام امام حسین (ع) در ابتدا با درخواست و دعوت جمع کثیری از مسلمانان آغاز شد و به خاطر وجدان خفته کوفیان، دنیاطلبی و نپذیرفتن کلام حق، کار به جنگ، خونریزی و جنایت بر علیه خاندان پیامبر گرامی اسلام کشید.

 واقعه عاشورا تا ابد جاودانه است و هر سال در محرم این غم دوباره تازه می‌شود و زخم سر باز می‌کند. کرد این داغ را می‌توان در مراسم‌هایی که بعد از گذشت بیش از ۱۴۰۰ سال هنوز باشکوه برگزار می‌شوند به روشنی دید.

_{جاجرم         منبع عکس: باشگاه خبرنگاران جوان}

از آنجا که دشمنان اسلام در واقعه کربلا به پیکر مبارک امام بزرگوار بی‌حرمتی کردند و راس مبارک ایشان را در شهر‌ها چرخاندند و تشییع انجام نشد؛ سالیان دراز است که شیعیان، برای جبران آن‌ واقعه مراسم نمادین تشییع پیکر امام حسین(ع) را باشکوه هرچه تمام برگزار می‌کنند و این مراسم همواره از اهمیت خاصی برخوردار بوده است.

فلسفه نخل گردانی در واقع برگرفته از اعتقادات دینی و عرفانی و جایگاه سرو و نخل در فرهنگ و سنت ایرانی است. در نخل گردانی طرف آیینه‌بندان نخل به‌سمت جلو و طرف دشنه در پشت آن قرار دارد؛ به این معنی که اگر با افراد صادق روبه‌رو شویم، ما هم مثل آیینه صاف و صادق هستیم؛ ولی اگر قصد جنگ داشته باشید، ما نمی‌ترسیم و چون سرو قد علم می‌کنیم و آماده دفاع هستیم.

_{داورزن خراسان رضوی       منبع عکس: درحاشیه}

جالب است بدانید که نخل درختی با ویژگی‌های خاص است، شباهت بسیاری به انسان آزاده دارد. نخل‌ها معمولا در ۱۶ سالگی میوه می‌دهند و حدود ۱۵۰ سال عمر می‌کنند. ضربه شدید به سر درخت، سبب خشکیدن آن می‌شود و می‌گویند به قتل رسیده است. با فرو رفتن در آب خفه می‌شود و ضربه به تنه تاثیر چندانی بر آن ندارد. اگر آن را بسوزانند، هیچ ذغالی به جا نمی‌ماند . قامت و لیف نخل شبیه موی آدم است و واحد شمارش آن «نفر» است. می‌گویند نخل نیز مانند انسان عاشق می‌شود.

آیین سوگواری برای امام حسین (ع) نسل به نسل در میان شیعیان حفظ و حراست شده است

نمایش تعزیه، حمل تابوت، نخل گردانی، عبور کاروان اسرا، خیمه سوزان و علم گردانی، همه و همه نمودهای واقعه عاشورا هستند و مردم با اجرای این مراسم‌ها می‌خواهند خاطرات رنج و مصایب رفته بر امام حسین و اهل‌بیت و یارانش را بازسازی کنند. با این کار خون دوباره به رگ‌های شیعیان و مسلمانان جهان باز می‌گردد و وحدت ملی و جهانی تقویت می‌شود. این آیین‌ها در طول تاریخ و نسل به نسل حفظ شدند و ریشه در قلب و باور ملت‌ها دارند.

نخل گردانی در کدام شهرهای ایران برگزار می‌شود؟

معروف‌ترین نخل گردانی‌ها در شهرهای یزد، تفت، زواره، نایین، تفرش، گناباد، فردوس و کاشان، شاهرود برگزار می‌شوند. آیین نخل گردانی در ایام محرم در سراسر کشور کم‌وبیش اجرا می‌شود، که البته تفاوت‌هایی در نحوه و مکان و زمان اجرا با هم دارند. مهم‌ترین موضوع در آیین نخل گردانی، اجتماع مردم و هماهنگی بی‌نظیر آن‌ها است. در واقع نخل گردانی همایش بزرگ اجتماعی، فرهنگی و دینی است و همدلی همه اقشار جامعه را برمی‌انگیزد.

نخل گردانی یزد 

_{مجموعه امیر چخماق        منیع عکس: iran welcoes you}  

یزدی‌ها از گذشته ارادت ویژه‌ای به اهل‌بیت پیامبر (ص) دارند. این عشق و علاقه مردم در گوشه و کنار شهر یزد و شهرستان‌های استان نسبت به امام سوم شیعیان بیشتر جلوه دارد. وجود نخل در گوشه و کنار شهر، نام امام حسین (ع) را در تمام ایام سال زنده نگه می‌دارند.

شهر زیبا و تاریخی یزد، از قدیم دو نخل اصلی و بسیار بزرگ دارد که یکی از آن‌ها، در میدان امیرچخماق و دیگری در میدان شهید بهشتی (مجاهدین سابق) نگهداری می‌شود. هر سال آذین‌بندی نخل با همکاری مردم و حتی زرتشتی‌ها از روز پنجم ماه محرم آغاز می‌شود. مراسم نخل گردانی تا غروب روز عاشورا ادامه دارد.

امیرچخماق نام میدانی در شهر یزد است. مجموعه امیرچخماق یزد شامل بازار و تکیه و مسجد و آب‌انبار است، که قدمت آن‌ها به دوره تیموریان باز می‎‌گردد. تکیه امیرچخماق سال ۱۳۳۰ و مسجد امیرچخماق سال ۱۳۴۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیدند. میدان امیرچخماق یکی از مهم‌ترین مجموعه‌های تاریخی، فرهنگی و گردشگری در شهر یزد است.

_{نخل امیر چخماق یزد       منبع عکس: ایلنا}

نخل امیر چخماق یزد قدیمی‌ترین و یکی از بزرگ‌ترین نخل‌های جهان است که در سمت راست تکیه امیر چخماق نگهداری می‌شود. این نخل ۴۵۰ ساله، اصلی‌ترین نخل عزاداری محرم است و مردم برای قرار گرفتن زیر آن نوبت می‌گیرند. به‌دلیل کهنه بودن و امکان شکستن، سال‌ها بود که این نخل فقط آذین‌بندی می‌شد و از جایگاه خود حرکت نمی‌کرد؛ اما در سال ۱۳۹۶ پس از ۷۰ سال، با مرمت‌های انجام شده، از زمین بلند شد. این نخل بیشتر به نام «نخل حیدری‌ها» شناخته می‌شود و برای بلند کردن آن به ۱۵۰ مرد قوی نیاز است.

نخل گردانی تفت

_{نخل برداری در تفت      منبع عکس: ایرنا}

بزرگترین نخل استان یزد در شهرستان تفت و میدان شاه ولی قرار دارد و همه ساله صدها تن این نماد باشکوه را به دوش می‌کشند و دور میدان شاه ولی به حرکت درمی‌آورند. در این مراسم علاوه بر عاشقان امام حسین (ع) و ارادتمندان یزدی، گردشگران زیادی هم شرکت می‌کنند.

مراسم سنتی و بزرگ نخل برداری در حدود یک قرن است که در حسینیه امام (ره) یا شاه ولی برگزار می‌شود. این مراسم در روز عاشورا و ۲۱ ماه رمضان اجرا می‌شود. خیل عظیم مردم، نخل امام حسین را، که نمادی از پیکر مطهر ایشان است؛ هم‌چون نگینی در بر می‌گیرند و سه تا پنج بار دور حسینیه می‌چرخانند و دوباره به جایگاه خود بازمی‌گردانند و در حالی که به سر و سینه می‌زنند به عزاداری می‌پردازند.

تفت         منبع عکس: ایرنا

بزرگترین نخل استان یزد جزئی از مجموعه تاریخی شاه ولی است که شامل مسجد، بقعه، بازار، آب‌انبار و مدرسه می‌شود و به شماره ۲۴۳۲ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

سطح مقطع این نخل ۱۱×۱۱ متر، ‌ارتفاع آن حدود ۱۰ متر و متعلق به قرن نهم هجری است. آیین نخل برداری در شهرستان تفت و عزاداری روز عاشورا در فهرست آثار معنوی کشور به ثبت رسیده است. نکته قابل‌توجه در اجرای این مراسم لزوم حضور هیئت محله «سرده» است و تا این هیئت وارد حسینیه نشود، نخل را حرکت نمی‌دهند.

اصل مراسم نخل برداری چند دقیقه بیشتر طول نمی‌کشد 

هیئت سرده چند کیلومتر قبل از حسنیه سینه‌زنان به‌سمت حسینیه حرکت می‌کنند و با نزدیک شدن به حسینیه حرکت خود را سرعت می‌بخشند. آ‌ن‌ها در حالی که می‌دوند و به سر و سینه می‌زنند زیر نخل می‌روند و نخل را به‌همراه دیگر عزاداران بلند می‌کنند.

اصل مراسم نخل برداری چند دقیقه بیشتر طول نمی‌کشد؛ اما همین چند دقیقه جلوه و شکوه بسیاری دارد و عاشقان زیادی را گرد خود جمع می‌کند. مراسم نخل برداری از عصر روز عاشورا آغاز و با اذان مغرب پایان می‌پذیرد. این مراسم هیجان معنوی بالایی دارد که باید در صحنه بود و با چشم‌های خود تماشا کرد.

_{نخل بندی      منبع عکس: خبرگزاری صدا و سیما}

ثبت جهانی مراسم نخل برداری تفت در دستور کار میراث فرهنگی قرار دارد. این مراسم از قدیمی‌ترین و اصیل‌ترین آیین‌های عزاداری ایران است و از لحاظ عظمت، شکوه و حضور جمعیت مردم منحصربه‌فرد است و قابلیت جهانی شدن و ثبت جهانی را دارد. مراسم سوگواری، سینه و زنجیرزنی برای امام حسین (ع) در تفت، از پنجم تا ۱۳ محرم انجام می‌شود و در روز عاشورا با نخل برداری به اوج خود می‌رسد. شهرستان تفت در ۲۰ کیلومتری جنوب غربی شهر یزد قرار دارد.

نخل گردانی نایین

شهر نایین هفت حسینیه قدیمی در هفت محله دارد دارد، که اهالی هر محله مراسم نخل گردانی را در حسینیه، با دو نخل کوچک و بزرگ اجرا می‌کنند. مراسمی با نام «زینبیه» در غروب روز یازدهم محرم، با شرکت نخل‌های هفت هیئت قدیمی شهر نایین برگزار می‌شود. در این مراسم، همه در غالب یک هیئت به‌سمت آستان مقدس امام زاده سلطان‌سیدعلی (ع) نایین حرکت می‌کنند.

نخل گردانی کاشان

_{کاشان       منبع عکس: ایرنا}

نخل گردانی از سنت‌های قدیمی شهرستان کاشان است. هر محله‌ای در کاشان نخلی دارد به نام همان محله که در حسینیه نگهداری می‌شود. در کاشان پنج نخل اصلی به نام‌های «سرفره و صدره»، «درب فین»، «درب باغ»، «محله کلهر» و «باباشرف» وجود دارد که مرمت و آذین‌بندی آن‌ها به عهده عزاداران هر هیئت است.

مراسم نخل گردانی در شهرستان کاشان و حسینیه «سرفره و صدره»، پنجم خرداد ۱۳۹۵ در فهرست میراث فرهنگی کشور ثبت شده است. نخل «صدره و سرفره» قدیمی‌ترین نخل کاشان است و مراسم نخل گردانی آن از بزرگ‌ترین اجتماعات مردم کاشان است. این مراسم مراحلی هم دارد که بر شور و هیجان آن می‌افزاید.

مراسم‌های آذین‌بندی نخل، تکان دادن نخل در شب عاشورا و آمادگی برای نخل گردانی، حرکت دوره‌ای نخل در شب عاشورا و نخل گردانی روز عاشورا در بازار، از مراحل مراسم نخل گردانی در دهه اول محرم است.

نخل گردانی زواره

_{زواره        منبع عکس: ایرانگرد}

نخل گردانی از بزرگ‌ترین و تاریخی‌ترین مراسم‌های شهر زواره است که قدمتی ۳۰۰ ساله دارد. مردم شهر زواره نخل را که نمادی از تابوت امام حسین (ع) است مقدس و متبرک می‌دانند و بر دوش می‌کشند.

شهر زواره نخل بزرگی در حسینیه زواره دارد که زیاد قدیمی نیست؛ اما نخل کوچک‌تری در حسینیه وجود دارد که قدمت آن به دوره قاجار برمی‌گردد. این نخل‌ها در روزهای تاسوعا و عاشورا از جایگاه خود جدا می‌شوند و عصر عاشورا دوباره به سکوی کنار حسینیه برمی‌گردند.

نخل گردانی تفرش

_{تفرش        منبع عکس: فارس نیوز}

نخل گردانی در ۲۱ ماه رمضان و روز عاشورا از آیین‎‌های مهم و پرشور شهرستان تفرش است. این آیین در تفرش به ثبت ملی رسیده است. نخل مسجد جامع تفرش بسیار بین مردم محبوب و مشهور است. در ۲۱ ماه رضان دسته‌های عزا پشت سر نخل به‌سمت امامزاده محمد (ع) حرکت می‌کنند و به عزاداری می‌پردازند. هنگام خروج نخل از حسینیه کبوترهایی آزاد می‌شوند و علامت‌ها به نوبت به نخل سلام می‌دهند.

در روز عاشورا نخل‌های محله‌های مختلف پس از تعزیه‌خوانی به‌سمت امامزاده حرکت کرده و مردم سوگواری می‌کنند. این مراسم با شور و حال ویژه‌ای برگزار می‌شود و آیین‌های خاصی دارد.

نخل گردانی گناباد

_{گناباد      منبع عکس: ایرنا}

مراسم نخل گردانی در گناباد با آیین خاص خود انجام می‌شود. این مراسم از مهم‌ترین آیین‌های محرمی مردم گناباد است و ریشه در تاریخ دارد. نخل گردانی شهرستان گناباد سال ۱۳۹۱ در فهرست معنوی کشور به ثبت رسید.

صبح روز عاشورا جوانان گنابادی اقدام به نخل بندی و حرکت دادن نخل‌ها می‌کنند و آن‌ها را به‌سمت میدان تعزیه‌خوانی می‌برند. شرکت کنندگان در مراسم نخل گردانی، هر یک در بلند کردن نخل نقشی به عهده می‌گیرند که این نقش در خانواده به ارث می‌رسد. برای  به حرکت آوردن نخل چند نفر به‌عنوان راهنما به نام مهارکش در دو طرف نخل به‌وسیله طناب، اشارات و اصوات نخل‌کشان را هدایت می‌کنند.

نخل گردانی فردوس

_{منبع عکس: روزنامه همشهری}

نخل گردانی در شهر فردوس خراسان جنوبی بسیار شاخص است. در این مراسم ۵ هیئت مذهبی نخل‌ها را آذین می‌بندند و بعد از نماز ظهر عاشورا به‌سمت مصلی امام خمینی (ره) حرکت می‌کنند. در قدیم رسم بود که به احترام قدوم هیئت‌های مهمان از روستاهای مجاور هم،نخل‌ها را به حرکت در می‌آوردند.

وظیفه هدایت نخل‌ها در مراسم نخل گردانی شهر فردوس، از پدر به فرزند بزرگ‌تر به ارث می‌رسد. مراسم عزاداری و سخنرانی در مصلی برگزار می‌شود. پس از چند ساعت هر نخل به‌سمت هیئت خود منتقل می‌شود و در محل هیئت از عزادران پذیرایی می‌شود.

پرسش‌های متداول

نخل گردانی نماد چیست؟

نخل گردانی مراسمی باشکوه است که مردم برخی از مناطق کشورمان، به‌عنوان تشییع پیکر مقدس امام حسین (ع) در روز عاشورا برگزار می‌کنند.

نخل گردانی در کدام شهرهای ایران اجرا می‌شود؟

نخل گردانی بیشتر در شهرهای کویر مرکزی ایران برگزار می‌شود

نخل گردانی چه زمانی انجام می‌شود؟

حرکت اصلی نخل معمولا در روز عاشورا و پس از نماز ظهر و عصر انجام می‌شود.

نخل گردانی از چه زمانی رایج شده است؟

بر اساس روایات و مدارک موجود، این روش سوگواری از اوایل سده پنجم هجری شکل گرفته است.

_{منبع عکس کاور: ایلنا}