مناجاتی که زیر سایه دعای «ربنا» کمتر شنیده شد

ادبیات کهن ایران به واسطه شاعرانی چون سنایی،‌ عطار نیشابوری، مولانا، حافظ و دیگر بزرگان همواره ماه رمضان را پاس داشته و موسیقی ایرانی  نیز که بخشی جدایی ناپذیر از ادبیات است، در همین راستا حرکت کرده است. از سویی دیگر موسیقی ایرانی با تنوع در دستگاه‌ها و گوشه‌ها این قابلیت را دارد که ادعیه و اشعار عرفانی و مذهبی را با ابراز خلاقیت‌ها و نوع آوری‌ها شنیدنی‌تر کند و حاصل این تلاش‌ها، آثاری است که همچنان شنیدنی و خاطره‌انگیز هستند.

«ربنا» نمونه کاملی از تلاقی موسیقی و مذهب

نمونه بارز این توجهات خوانش دعای ربنا با صدای استاد محمدرضا شجریان است. این دعا تا به آنجا اهمیت دارد که در اردیبهشت‌ماه سال ۱۳۹۶ توسط سازمان میراث فرهنگی در فهرست ملی میراث فرهنگی ناملموس ثبت شد. اما  شجریان اثر دیگری نیز دارد که نسبت به دعای ربنا کمتر مورد توجه قرار گرفته است.

«مثنوی افشاری» با صدای زنده‌یاد محمدرضا شجریان

«مثنوی افشاری» یکی دیگر از آثار استاد شجریان  است که عموم مردم آن را با «این دهان بستی دهانی باز شد» می‌شناسند و به درخواست صداوسیما ساخته شده است. این اثر موسیقایی و مذهبی شاید کمتر از دعای ربنا مورد توجه قرار گرفته است که البته دلیل این کم توجهی، عدم کیفیت و ارزش اثر مذکور نیست و شاید بروزحواشی بسیار برای دعای ربنا موجب این کم‌توجهی در سال‌های اخیر بوده است.

«این دهان بستی دهانی باز شد» مانند ربنا دعایی مذهبی نیست و کفه آن به سمت اثری موسیقایی سنگین‌تر است. این اثر در آواز افشاری خوانده شده و اشعار آن از میان ابیات دفتر اول، سوم و پنجم «مثنوی معنوی» اثر ماندگار مولانا جلاالدین محمد بلخی یا همان مولانا، انتخاب شده‌اند. به همین دلیل است که اهالی موسیقی و مخاطبانی که نسبت به عموم مردم شناخت بیشتری از دستگاه‌های موسیقی ایرانی دارند آن را به عنوان «مثنوی افشاری» می‌شناسند.

آواز افشاری چیست و چرا اهمیت دارد؟

منظور از واژه افشاری ایل افشار (از اقوام ترک آذربایجان) است و آواز افشاری یکی از متعلقات دستگاه شور محسوب می‌شود. آواز افشاری پس از تحولاتی که در مقوله ردیف رخ داده در موسیقی ایرانی اهمیت بیشتری پیدا کرده و درآمدهای متعدد، «بیات راجه»، «رُهاب»، «مسیحی»، «نهیب» و «مثنوی ‌پیچ» مهم‌ترین گوشه‌های آن هستند. باید یادآور شد آواز افشاری با دستگاه‌های «نوا»، «ماهور» و آوازهای «بیات اصفهان»، «ابوعطا» و «بیات ترک» نیز اشتراکاتی دارد.

یکی از مهمترین ویژگی‌های آواز افشاری حزن و تاثری است که معمولا در ادعیه و مناجات‌های مذهبی نیز وجود دارد و قطعا یکی از دلایل بهره‌گیری از آن در قطعه «این دهان بستی..» توسط استاد محمدرضا شجریان، همین موضوع است.

 چرا شجریان شعری از مولانا را انتخاب کرد؟

مولانا شاعر و عارف است و قاعدتا در آثارش توجه ویژه‌ای به فرائض دینی داشته است. ماه رمضان نیز یکی از مقولاتی است که مولانا اشعار متعددی در رابطه با آن سروده است. با توجه به اشعار مولانا در کتاب «مثنوی معنوی» و دیگر اشعارش در کتب دیگر، می‌توان دریافت که او علاوه بر نگاهی مذهبی به رمضان و روزه‌داری، وجهه عرفانی آن را نیز در نظر داشته است. به زبان واضح‌تر اینکه مولانا روزه را نه تنها مقوله‌ای دینی، بلکه روندی با اهمیت در طریقت و عرفان دانسته است. او روزه‌داری را محدود به نخوردن و نیاشامیدن نمی‌داند و آن را آغاز مسیری می‌داند که به تزکیه نفس و تعالی روح در مسیری عرفانی می‌انجامد.

مفهوم بیت «لب فروب‍‍ند از طعام و از شراب/ سوی خوان آسمانی ک‍‍ن شتاب» همین است. بیت «این دهان بستی دهاتی باز شد/ تا خورنده‌ی لقمه‌های راز شد» نیز اشاره به این موضوع دارد که با بسته شدن دهان جسمانی دهان روحانی بازخواهد شد و این دریچه‌ای برای ورود نور خواهد بود.

چرا ابیاتی از کتاب «مثنوی معنوی»؟

کتاب «مثنوی معنوی» یکی از آثار با اهمیت مولانا جلاالدین محمد بلخی شاعر و عارف ایرانی است. این اثر که با بیست و شش هزار بیت در ۶ دفتر در قالب شعری مثنوی سروده شده را یکی از برترین کتب عرفانی پارسی است. مولانا در این اثر چهارصد و بیست و چهار داستان را در قالب شعر روایت کرده است که مضمون اصلی آنها دشواریی‌هایی است که انسان در راه رسیدن به خدا متحمل می‌شود. به طور کلی در این اثر که به درخواست حسام‌الدین چلپی (شاگرد مولانا) تالیف شده، مجموعه‌ای از اندیشه‌های فرهنگی مذهبی وجود دارد.

باید گفت شجریان، یکی از معدود خوانندگانی است که بر ادبیات کهن و امروز اشراف کامل داشته و بر نحوه انتخاب اشعار آثارش همواره وسواس به خرج داده و انتخاب ابیاتی از «مثنوی معنوی» مولانا برای قطعه «مثنوی افشاری» نیز بر اساس همان حساسیت‌هاست.

«این دهان بستی…» تنها اثر زنده‌یاد شجریان در مایه افشاری نیست و او تصنیف «از کفم رها» ساخته عارف قزوینی را نیز در همین آواز خوانده و برخی دیگر از خوانندگان نیز آن را اجرا کرده‌اند. محمدرضا شجریان آلبوم دیگری نیز دارد که با همراهی گروه «آوا» تولید و اجرا شده و همه قطعات آن در مایه افشاری اجرا شده‌اند.

۵۸۵۸