مروری بر میراث امام‌خمینی (ره) در صحنه تئاتر

در میان ماه‌های تقویم خورشیدی، خرداد برای ایرانیان ماهی است که عمیقا با ریشه‌های بنیانگذار کبیر انقلاب شکوهمند اسلامی و تاریخ انقلاب گره خورده است.

سوم خرداد ۱۳۶۱ که در گرماگرم روزهای خون و حماسه هشت سال جنگ تحمیلی خبر شیرین آزادسازی خرمشهر مرهمی بر مصائب تلخ آن روزها بود و خود آغازگر مسیر پیروزی‌های مستمر رزمندگان کشورمان در برابر لشگر بعث به شمار می‌رفت.

حماسه و قیام خونین ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ که یکی از مهمترین استوانه‌های شکل گیری موج اعتراضات مردمی در برابر رژیم پهلوی با هدایت و رهبری حضرت امام‌خمینی (ره)، آغازگر مسیر مبارزاتی و انقلابی ایرانیان تا بهمن ۱۳۵۷ و پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی به رهبری حضرت امام است.

۱۴ خرداد ۱۳۶۸، مصادف با ارتحال و عروج ملکوتی حضرت امام‌خمینی (ره) است. اسوه و رهبری که بزرگ‌ترین انقلاب، طولانی‌ترین جنگ و عظیم‌ترین مراسم تشییع تاریخ در قرن بیستم را به محوریت پرگار عظیم شخصین معنوی و رهبری قدرتمندش ترسیم کرد.    

در ادامه به مرور آثاری می‌پردازیم که در بازتاب میراث عظیم حضرت امام خمینی (ره) در صحنه تئاتر توانسته‌اند در تقویم هنرهای نمایشی ایران، نامی برای خود ثبت کنند. منبع اسامی آثار ذیل تاریخ‌های اشاره شده آرشیو اداره کل هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است. 

سکوتی به بلندای دو دهه با تک‌مضراب‌ها

در دهه‌های ۷۰ و ۸۰ با وجود علاقه قلبی اکثریت مردم به امام و شناخت وسیع از شخصیت ایشان در جامعه، کمبود زیرساخت‌ها، عدم سرمایه‌گذاری و برنامه‌ریزی مناسب، عدم توجه مخاطبان عام به حوزه تئاتر، نبود ایده خلاق، کمبود نمایشنامه‌نویسان حرفه‌ای و شانس اندک کارگردانان صحنه‌ای تئاتر برای گرفتن سالن اجرا که اغلب آنها را به سمت اجرای نمایشنامه‌های مطرح خارجی هدایت می‌کرد، از مهمترین دلایلی بود که شاید بتوان به عنوان موانع ورود به موضوعات جدید مطرح کرد.

در این دو دهه حتی در ایام رحلت امام خمینی (ره) نیز عمده نمایش‌ها حول محور آثار مذهبی مثل تعزیه، نقالی، پرده‌خوانی و غیره می‌چرخید و متاسفانه تا اواخر دهه ۸۰ انگشت شمار آثاری را می دیدیم که متمرکز به این موضوع باشند.

اجرای نمایش‌های خیابانی وقتی کسی می‌بخشد…، خانه دوست کجاست و دعوت همگی به نویسندگی و کارگردانی خیرالله تقیانی‌پور، نمایش صحنه‌ای شب مهتابی به کارگردانی حجت مقدم و نمایش‌های رادیویی قتل در چاپخانه مرکزی به نویسندگی مهام میقانی، محرم عزیر به نویسندگی رضا شاهبداغی و … را باید مهمترین اقدامات هنرمندان تئاتر در این دو دهه در معرفی شخصیت بزرگ و جریان‌ساز رهبر و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران بدانیم و بنامیم.

دهه ۹۰؛ گام‌های جدی برای تحقق هدفی بنیادین

ورود به دهه ۹۰ را بی شک باید آغاز توجه ویژه به اسوه بی بدیل تاریخ معاصر ایران بدانیم که جای خالی آن تا سال ۹۲ در تئاتر کشور محسوس بود و اگر از کنار انگشت شمار نمایش‌هایی که در طول بیش از ۲۰ سال از رحلت ایشان و با نگاهی عمیق‌تر بیش از نیم قرن از آغاز فعالیت سیاسی ایشان بگذریم، حتی در ایام و مناسبت‌ها نیز فعالیت تئاتری خاصی را شاهد نبودیم.

عجیب‌تر آنکه حتی در روزهای ۱۴ و ۱۵ خرداد که سیل جمعیت از شهرهای مختلف برای حضور در مرقد مطهر ایشان به تهران حاضر می‌شدند نیز به جای توجه به مقام ایشان، تئاترهای مذهبی اعم از تعزیه، پرده خوانی اجرا می‌شد.  پس اگر بگوییم تا سال ۱۳۹۲ توجه به جایگاه امام‌خمینی (ره) در تئاتر مغفول مانده است، سخن به گزاف و بیراه نگفته‌ایم.

همایش-نمایش طلوع خرداد؛ گامی مهم اما بدون استمرار

یادواره طلوع خرداد اگرچه بر قیام ۱۵ خرداد متمرکز بود و تلاش داشت یاد آن ایام را در دل مردم زنده کند، اما بی شک محوریت اصلی خود را بر جایگاه ویژه امام‌خمینی (ره) به عنوان یک رهبر محبوب، آغازگر قیام و بنیانگذار انقلاب شکوهمند اسلامی قرار داد.

کلید این یادواره در سال ۹۲ با محوریت شهر ورامین زده شد. در این سال که بر تئاتر خیابانی تاکید شده بود، ۱۳ نمایش از ۱۵ تا ۱۸ خرداد به اجرا درآمد.

در دومین یادواره که از ۱۵ تا ۱۹ خرداد ۹۳ برگزار شد، ۵۰ اثر از ۲۲ استان کشور به دبیرخانه ارسال شد که ۱۲ اثر به اجرا گذاشته شدند.

سومین یادواره طلوع خرداد نیز میزبان ۱۰۰ اثر از ۲۰ استان کشور بود که در نهایت از میان آنها ۸ نمایش صحنه‌ای و ۱۲ نمایش خیابانی مجوز اجرا گرفتند.

این همایش طی سال‌های ۱۳۹۲ تا ۱۳۹۴ نشان داد می‌تواند در صورت ادامه مسیر به یکی از رویدادهای مهم و تاثیرگذار با محوریت بازتاب سیر و سلوک و شخصیت معنوی رهبر و بناینگذار انقلاب شکوهمند اسلامی باشد طی سال‌های ۱۳۹۵ تا ۱۳۹۸ رو به خاموشی رفت.

معراج نور؛ همایش-نمایشی با حضور ۵ کارگردان مطرح تئاتر خیابانی

همایش-نمایش‌ خیابانی معراج نور از جمله دیگر رویدادهای نمایشی بود که در سال ۹۴ و همزمان با سالروز رحلت امام‌خمینی (ره) از ۱۳ تا ۱۵خرداد برگزار شد.

در این همایش، پنج عنوان نمایش خیابانی پانزده خرداد به کارگردانی علی عمرانی، لکه‌ سرخ بر برگ سبز به کارگردانی شهاب راحله، پرواز به کارگردانی علی محمد رادمنش، طلوع خرداد کاری از روح‌الله سنایی و بی‌نشان اثری از پژمان کاشفی در محوطه مرقد مطهر حضرت امام‌خمینی(ره) و محوطه مجموعه‌ تئاترشهر به اجرای عموم درآمدند.

همایش ملی تئاتر مردمی خرداد از سال ۱۳۹۳ با محوریت قرار دادن نقش و جایگاه امام خمینی (ره)، سبک زندگی، مبارزات، توصیه ها، تاثیرات ایشان در دو بخش صحنه ای و خیابانی برگزار شد.

این همایش سال گذشته (۱۳۹۹) پنجمین مرحله خود را از ۸ تا ۱۵ خرداد در ۱۰ استان تهران، آذربایجان شرقی، اصفهان، ایلام، لرستان، قزوین، گیلان، کرمان، البرز و مرکزی در بخش‌های صحنه‌ای، خیابانی، جنبی، نقالی و پرده‌خوانی برگزار کرد.

هر چند شیوع ویروس کرونا و موج چهارم آن برگزاری این رویداد در سال ۱۴۰۰ را با اما و اگرهایی مواجه کرده بود هنرمندان نمایش استان تهران با وجود تمام سختی‌های تولید و اجرای عمومی آثار در دوران شیوع و همه‌گیری ویروس کرونا با محوریت نمایش خیابان آثاری تولید و اجرا کردند. در نهایت هفت نمایش از ۱۳ تا ۱۵ خرداد ۱۳۹۹ با محوریت قیام خونین ۱۵ خرداد، نقش رهبری حضرت امام‌خمینی (ره)، شخصیت فردی و اجتماعی امام  رنگ اجرا را به خود دیدند و امید استمرار این رویداد ملی در سال‌های آتی را میان هنرمندان تئاتر کشور بار دیگر زنده کرد.

دست بالای استان اصفهان با جشنواره تئاتر روح‌الله

جشنواره تئاتر روح‌الله اولین بار در اواخر سال ۱۳۹۶ با هدف اشاعه و ترویج اندیشه حضرت امام خمینی(ره) و نیز گرامی‌داشت پدیدآورندگان و تولید کنندگان این آثار در سه بخش نمایشنامه‌نویسی، نمایش صحنه‌ای و نمایش خیابانی در اصفهان برگزار شد.

در دومین جشنواره نیز که از ۷ تا ۱۱ اسفند ۹۷ برگزار شد ۱۰۲ اثر در بخش اجرای آثار تئاتری و ۹۸ اثر در بخش نمایشنامه‌نویسی به دبیرخانه رسید که از بین آنها ۸ اثر تئاتری در بخش صحنه‌ای، ۷ نمایش در بخش خیابانی و یک تئاتر در بخش ویژه کودک و نوجوان به مرحله نهایی و اجرا رسیدند.

درگیر شدن از اواخر سال ۱۳۹۸ با ویروس کرونا استمرار این رویداد را با وقفه مواجه کرد اما مسئولان برگزاری این یادواره نمایشی تاکید کردند با برطرف شدن شرایط کرونا و بازگشت سلامت به کشور بار دیگر این یادواره نمایشی را به شکل سابق برگزار خواهند کرد.

نمایش‌هایی که برای اجرای عموم تولید شدند و به صحنه رفتند

با آغاز دهه ۹۰  در کنار همایش‌ها و یادواره‌هایی که محوریت خود را بر شخصیت بزرگی چون امام خمینی (ره) قرار داده بودند و در هریک طیف‌هایی از هنرمندان تئاتر حضور داشتند، نمایش‌هایی نیز با الهام از ویژگی‌ها و خصوصیات بارز ایشان به صحنه رفتند.

منظومه ملکوت به کارگردانی شهریار رشیدعلی‌پور و به مناسبت رحلت امام‌خمینی (ره) از نیمه خرداد ۱۳۹۰ در تالار وحدت اجرا شد.

در منظومه ملکوت که نمایشی بدون متن بیشتر مبتنی بر حرکت بود، ۴۰ بازیگر به ایفای نقش پرداختند. روایتی تاریخی از زمان آدم و حوا تا زمان رحلت امام خمینی (ره) محوریت خط داستانی منظومه ملکوت را شامل می‌شد.

محسن گودرزی، عامر مسافرآستانه، بهروز پوربرجی، حمیدرضا جوکار، الهام جعفرنژاد، ایده ابوطالبی، الناز تاریخی، تهمینه شهمیر، امیر محمودی، بهادر فاضل و… از جمله بازیگران این نمایش بودند.

دره گل زرد و اقتباسی از کتاب سه دیدار اثر زنده‌یاد نادرابراهیمی

نمایش دره گل زرد به نویسندگی و کارگردانی مهدی حاصل‌پور از ۱۳ تا ۲۴ خرداد ۱۳۹۲ در سالن قشقایی تئاترشهر به صحنه رفت. در این نمایش که به شیوه روایی به شرح زندگی امام خمینی (ره) و وقایع مهم چند دوره تاریخی می‌پرداخت بهمن عباسپور، کیومرث قنبری‌آذر، حامد دولت‌آبادی، مجتبی بتوندی، مهسا ایرج‌پور، مینا پناهی، محسن روشنی ایفای نقش می‌کردند.

این نمایش براساس کتاب سه دیدار اثر زنده‌یاد نادرابراهیمی، در سی‌ودومین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر نیز در ۹ و ۱۰ بهمن ۱۳۹۲ نیز به صحنه رفت.

نمایش راهمرد به طراحی، نویسندگی و کارگردانی حامد هوشیاری اجرای خود را از روز سه‌شنبه ۲۵ مهر ۱۳۹۶ در پلاتو اجرای تئاترشهر آغاز کرد.

این نمایش که علاءالدین قاسمی و بابک والی به عنوان بازیگر در آن حضور داشتند، با گذری بر قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲، به کنکاش شخصیت امام خمینی(ره) پرداخت و با شیوه‌ای نو و بدیع، نقالی و تعزیه را در هم آمیخت و روایتی تازه از زندگی امام خمینی ارائه کرد.

نمایش راهمرد در همایش از عاشورا تا اربعین و سی‌وششمین جشنواره بین‌المللی فجر (۱۳۹۶) نیز به صحنه رفت.

نمایش این ره که می روی نوشته مصطفی جعفری‌جوزانی و کارگردانی محمد هاشم‌زاده برای اولین بار در بهمن ۱۳۹۶ در سالن اصلی مجتمع فرهنگی فرشچیان اصفهان به صحنه رفت و سال ۱۳۹۷ نیز در تماشاخانه ماه حوزه هنری به مدت دو شب اجرا شد.

در این نمایش که نمایشنامه آن اقتباسی از جلد ۲۱ صحیفه امام خمینی (ره) در باب منشور روحانیت است و در آن امام خمینی (ره) از متحجرین مقدس‌نما گلایه می‌کند، سیدعلیرضا بدری، علیرضا ابراهیم‌قزوینی، حمیدرضا مشتاقی و احمدرضا عبداللهی به ایفای نقش پرداختند.

نمایش آبی مایل به صورتی از آن دست نمایش‌هایی بود که تمرکز خود را بر یکی موضوعات پیچیده عصر حاضر یعنی تغییر جنسیت قرار داد و طی آن هنر فقهی امام‌خمینی(ره) را به رخ کشید.

این نمایش که به نویسندگی و کارگردانی ساناز بیان و بازی نسیم ادبی، آناهیتا اقبال‌نژاد، مرضیه بدرقه، عاطفه رضوی، امید سلیمی، بهنام شرفی، محمدهادی عطایی، گیتی قاسمی، ستایش محمودی، امین میری و آذین نظری از ۶ آذر تا ۲۶ اسفند ۹۶ در تماشاخانه پالیز به اجرا در آمد و سپس به جشنواره بین المللی فجر راه یافت، بر فتوای مشروعیت تغییرجنسیت در ایران از سوی امام خمینی (ره) در سال ۱۳۶۴ متمرکز است.

 نمایش ۲U Turn با طراحی و نویسندگی داریوش نصیری و مرتضی وکیلیان و کارگردانی داریوش نصیری در بخش آثار چهل سالگی انقلاب اسلامی در سی‌وهفتمین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر (۱۳۹۷) اجرا شد.

نمایشنامه این اثر که تمرکز خود را بر قانون‌مداری، رعایت نکردن قوانین الهی و انسانی توسط گنهکاران، فرصت یکباره انسان برای زندگی، لزوم حرکت انسان در صراط مستقیم، حق الناس و ولایت فقیه قرار داده بود، بر اساس آیاتی از قرآن کریم، سخنان حضرت امام‌خمینی (ره)، اصل پنجم قانون اساسی و شعر انسانم آرزوست مولانا به رشته تحریر در آمد.

این نمایش در چند اپیزود مختلف به مقاطع پیروزی انقلاب اسلامی، دفاع مقدس، ایران در راه سازندگی و ایستادگی ایران در برابر مستکبران اشاره دارد.

نمایش دلارام ناآرام کاری از نرگس صابری پس از اجرا در شانزدهمین جشنواره تئاتر مقاومت، هفتم آذرماه ۹۷ در تالار سایه به صحنه رفت.

این نمایش که بر گونه تئاتر انقلاب و دفاع مقدس متمرکز بود، زندگی دختری را به نمایش می‌گذرد که در سال‌های پیش از انقلاب به گروه مجاهدین خلق گرایش پیدا می‌کند و دستور می‌گیرد تا امام‌خمینی(ره) را در نوفل‌لوشاتو ترور کند اما در آنجا با نامه امام مواجه می شود و …

نمایش دلارام ناآرام در بهمن ۹۷ نیز مدتی در تماشاخانه ماه حوزه هنری نیز به صحنه رفت.

روزهای ۱۴ و ۱۵ خرداد ۱۳۹۸ دو گروه تئاتر خیابانی به همت کانون تئاتر خیابانی اداره کل هنرهای نمایشی درمجموع با ۱۰ اجرا در محوطه حرم بنیانگذار انقلاب اسلامی با حاضران در مراسم سی‌امین سالگرد ارتحال حضرت امام‌ (ره) همراه شدند.

طی این دو روز، نمایش کارنامه خرداد به نویسندگی و کارگردانی سعید خیراللهی با بازی مصطفی کولیوندی و مالک آبسالان و نمایش حاجت به نویسندگی هما پریسان و کارگردانی احمد صمیمی، با بازی او به همراه احمد جعفری در ۱۰ نوبت اجرا شد.

در سال ۱۳۹۹ مجموعه رادیویی مهمان ما به کارگردانی نازنین مهیمنی و سه دیدار به کارگردانی بهرام ابراهیمی در اداره کل هنرهای نمایشی رادیو تولید و در ایام ارتحال حضرت امام‌خمینی(ره) از طریق شبکه‌های رادیویی روی آنتن رفت.

مجموعه نمایشی سه دیدار بر اساس کتابی با همین عنوان (اثر زنده‌نام نادر ابراهیمی) تنظیم رادیویی شده بود که روایتگر مقاطعی از نوجوانی و جوانی امام خمینی(ره) بود.

مهمان ما نیز درباره خالد طلبۀ جوانی است که در شهر نجف زندگی می‌کند. او که شیفتۀ دیدار امام خمینی‌ (ره) شده، شب‌ها زمانی که حضرت امام برای زیارت ضریح حضرت علی(ع) داخل حرم می‌شوند، با دیدن ایشان روحیۀ خاصی پیدا می‌کند و…

۵۸۵۸