مروری بر سیاست خارجی ایران در سال پر فراز و نشیب ۱۴۰۰

مهسا مژدهی: در سالی که گذشت عرصه سیاست خارجی تحولات زیادی را به خود دید. با تغییر دولت در تابستان ۱۴۰۰، رویکرد سیاست خارجی هم تغییراتی را به خود دید که نمود اصلی آن در مذاکرات احیای برجام و رفع تحریم ها بود. ازادی دو زندانی دو تابعیتی و بازگشت پول بلوکه شدن ایران از سوی بریتانیا بعد از چهار دهه، اجرایی شدن توافق ایران و چین، عضویت در سازمان شانگهای از دیگر اتفاقات این سال بود. اینجا مروری داریم به برخی از مهم‌ترین پرونده‌های ۱۴۰۰ در حوزه سیاست خارجی که در ادامه می خوانید:

آغوش باز شانگهای به‌روی ایران

اواخر شهریورماه بود که سازمان جهانی شانگهای اعلام کرد که بالاخره با عضویت ایران در این سازمان امنیتی موافقت کرده است. به این ترتیب ایران نهمین عضو از کشورهای شانگهای شد و از حالت ناظر بیرون آمد. این عضویت در پی حمایت روس‌ها از حضور ایران در شانگهای رخ داد. در آن زمان  حسین امیرعبداللهیان، وزیر خارجه کشورمان که نخستین روزهای حضور خود را در ساختمان وزارت خارجه می‌گذراند، این عضویت را عضویت راهبردی دانست که تاثیر مهمی بر روند همکاری‌های همه‌جانبه ایران در راستای سیاست همسایگی و آسیامحور خواهد داشت.

از آنجایی که شانگهای سازمانی بدون حضور کشورهای غربی و با محوریت چین است، ایران اهمیت زیادی به حضور در آن می‌داد و از سال ۲۰۰۸ طالب عضویت ثابت در آن بود. کشورهای عضو شانگهای ۲۵ درصد از جمعیت ملت‌های جهان را تشکیل می‌دهند. عضویت تهران در شانگهای در ادامه نگاه ایران به شرق رخ داد. اتفاقی که می‌توان از آن به عنوان پیروزی دیپلماتیک و شراکتی سازنده بین کشور ما و هشت کشور دیگر عضو شانگهای به ویژه چین و روسیه نام برد. از سوی دیگر این اتفاق در حالی رخ داد که گفتگوهای احیای برجام متوقف شده بود و تحریم ها علیه تهران همچنان می‌تازید. با این حال ایران توانست راهی در شرق برای تعامل با کشورهای موثر در این منطقه برای خود باز کند. هم اکنون مراحل عضویت ایران در حال انجام است.

ادامه مذاکرات در وین 

با روی کار آمدن بایدن در ایالات متحده، انتظار می رفت که او همانطور که قولش را داده بود، به برجام بازگردد. اما این اتفاق نیافتاد. مذاکرات دوباره ای در وین با هدف احیای توافق هسته ای شکل گرفت که بر اساس آن دو طرف تلاش کردند تا در موارد مورد مناقشه به توافق برسند. این اتفاق در زمان دولت دوازدهم رخ نداد و هر چند که اوضاع بین مذاکره‌کنندگان خوب پیش می‌رفت و فضای مثبتی ایجاد شده بود اما زیاده خواهی آمریکا و رویکرد غیرسازنده آن موجب طولانی تر شدن مذاکرات شد. با روی کار آمدن دولت سیزدهم، وقفه‌ای حدودا چهارماهه در مذاکرات اتفاق افتاد و بعد ایران در حالی که تیم دیپلماسی خود را سر و سامان داد، به وین بازگشت. دولت جدید هم همان خواسته‌ها را مطرح کرد. ۲۰ روز بعد از بازگشت مجدد دیپلمات‌ها به وین، در ۲۸ فوریه ایران اعلام کرد که پیشنویس توافق هسته‌ای تنظیم شده است. دیپلمات های چینی و روسی در توییت‌ها و نشست های خبری خود خبر از پیشرفت چشم‌گیر گفتگوها دادند. با این حال مساله تضمین کماکان پابرجا باقی ماند و تبدیل به پاشنه آشیل گفتگوها در وین شد.

با اغاز جنگ اوکراین انتظار می رفت که اثر این اتفاق بر روی مذاکرات وین هم خودش را نشان دهد. تنها یک هفته بعد از تهاجم روسیه به اوکراین بود که مسکو درخواست کرد تا روسیه در پی تحریم هایش بتواند همچنان با ایران همکاری کند. کمی بعد خبر توقف گفتگوهای وین منتشر شد و روس ها اعلام کردند که به دنبال ضمانت برای تجارت با ایران هستند.

از دسامبر سال ۲۰۲۱ ایالات متحده چراغ سبز خود را برای کم کردن تحریم های ایران نشان داد. با این حال تهران در طول مذاکرات به طرف غربی اعلام کرده بود که خواهان برداشته شدن همه تحریم ها علیه کشورمان است و نه فقط تحریم هایی که ترامپ به خاطر خروج از برجام وضع کرده است. در فوریه اعلام شد که برخی از تحریم ها متوقف شده اند. این تحریم ها مرتبط با مسائل فنی بودند. با این حال در اوایل مارچ امسال هم رابرت مالی اعلام کرد کشورش قصد دارد تا معافیت تحریمی از روی برخی از شخصیت‌های سیاسی و نظامی را شامل حال ایران کند. در حال حاضر وضعیت مذاکرات وین در گره تصمیم های سیاسی غرب به ویژه طرف آمریکایی است که با توجه به ابتکار عمل ایران می تواند مسیر احیای برجام را هموارتر کند.

بیشتر بخوانید:

مشق دیپلماتیک در طاقت‌ فرساترین سالی که برای ایرانیان گذشت

اندیشکده روسی: ایران شانس استفاده از یک موقعیت مهم را دارد

علی باقری؛ از منتقد برجام تا مذاکره‌کننده‌ای عملگرا

آزادی نازنین زاغری و مذاکرات با بریتانیا

یکی دیگر از اتفاقات امسال را باید ازادی نازنین زاغری از زندان پس از شش سال و بازگشتش به بریتانیا دانست. او به اتهام جاسوسی در ایران زندانی بود و در اخرین روزها اسفند ۱۰۰ توانست سوار بر هواپیما ابتدا به عمان و بعد به لندن برود. این اتفاق بعد از مدت‌ها مذاکره بین ایران و انگلیس رخ داد. به نظر میرسد که عمان در این مذاکرات نقش میانجی‌گری را یک بار دیگر و طبق معمول انجام داده است. برخی از تحلیل‌گران ابتدا ازادی زاغری و انوشه آشوری، دیگر زندانی دو تابعیتی را ناشی از گفتگوهای برجامی دانستند. اما این امر تکذیب شد. بعد مشخص شد که کمی پیش از این ازادی ۵۳۰میلیون دلار از اموال بلوکه شده ایران در بریتانیا به کشور بازگردانده شده است. البته وزیرخارجه کشورمان ارتباط پرداخت این پول و ازادی این دو زندانی را تکذیب کرد و گفت که زاغری بر اساس مسائل انسان‌دوستانه ازاد شده است. اما به هر حال ایران توانسته است ۵۳۰ میلیون دلار از اموال خود را بعد از ۴۳ سال از لندن باز پس بگیرد. این پول مربوط به پیش‌پرداخت تانک‌های چفتن بود که در زمان محمدرضا پهلوی پیش خرید شده بود. با وقوع انقلاب این پول نزد دولت انگلیس بلوکه شد و تانک‌ها هم به ایران تحویل داده نشدند. حالا به نظر می رسد مذاکرات بین تهران و لندن بر سر اختلافات میان دو کشور از جمله زندانیان و پول‌های بلوکه شده در سالی که گذشت مثمر ثمر بوده است.

سیاست خارجی تحول گرا و اهمیت کشورهای همسایه

دولت ابراهیم رییسی آغاز کار خود را یک سیاست خارجی تحول گرا و با اهمیت دادن به کشورهای همسایه شروع کرد. دیپلمات‌های دولت سیزدهم بارها اعلام کرده اند که نگاه آنها در سیاست خارجی، نگاه به شرق خواهد بود. در دسامبر ۲۰۲۱ مقامات اماراتی به تهران امدند و ابراهیم رییسی اعلام کرد که اماده بهبود روابط با امارات است. از سوی دیگر گفتگوهای پراکنده ای در عراق با عربستان ادامه پیدا کرد که البته دیری نپایید.

یکی دیگر از نشانه های همکاری دولت سیزدهم با کشورهای عربی سفر رییسی به قطر بود. در سال های اخیر دوحه و تهران از روابط خوب و نزدیکی برخورداربوده اند. با این حال به نظر می رسد که رییسی با این سفر اعلام کرد که همان سیاست پیشین را در قبال قطری ها دنبال کرده و خواهان روابط نزدیک با آنهاست. اما یکی از اتفاقات سال گذشته در کشورهای همسایه مذاکرات صح درباره افغانستان بود. برخی از اعضای طالبان با سفرهایی به تهران به رایزنی های دیپلماتیک پرداختند و بعد در پی تصرف کابل، تهران خواسته خود را مبنی بر حضور همه گروه های قومی و مذهبی و سیاسی در اینده افغانستان اعلام کرد.

گفتگوهای ایران و عربستان

به نظر می رسد همه چیز برای برگزاری دور پنجم گفتگوها میان تهران و ریاض آماده است. تلاش سعودی برای مداخله در توافق هسته‌ای وین از طریق تاثیرگذاری بر کشورهای حاضر در گفتگوها، متهم کردن همزمان ایران به تداوم حمایت از انصارالله را شاید بتوان از دلایل توقف گفتگوها دانست. اگرچه گفتگوها به کندی پیش می رود و هنوز نتایج چشمگیری از آن دیده نمی شود اما تداوم آن می تواند نظرات دو کشور تاثیرگذار منطقه را به هم نزدیک کرده و باعث ادامه روند تنش زدایی شود. همانگونه که وزیرخارجه عراق اخیرا اعلام کرده دور پنجم این گفتگوها بزودی در این کشور برگزار خواهد شد و باید این دور از مذاکرات می تواند منجر به دستاوردهای هر چند کوچک اما زمینه ساز شود یا خیر.

اجرایی شدن سند ۲۵ ساله ایران و چین

سند همکاری های ۲۵ ساله ایران و چین که سر و صدای بسیاری هم به پا کرده بود، در دی ماه ۱۴۰۰ بالاخره اجرایی شد. این سند در ابتدای سال ۱۴۰۰ بین جواد ظریف و وزیرخارجه چین به امضا رسیده بود. این اتفاق در حالی افتاد که حسین امیرعبداللهیان در سفری به  شهر ووشی در استان جیانگسو با مقامات چینی دیدار و رایزنی کرده بود. بر اساس این توافق همکاری های اقتصادی و سیاسی بین دو کشور تقویت خواهد شد.  چین توافق با جمهوری اسلامی ایرات برای شروع اجرای این سند را “رویدادی مهم و زمینه‌ساز تحول اساسی” در روابط دو کشور خواند و امیرعبداللهیان در این سفر بر آمادگی ایران برای توسعه همه جانبه روابط با چین تاکید کرد.  این سند یک نقشه راه برای همکاری‌های جامع دو کشور ایران و چین بوده و بنابراین حاوی هیچ قراردادی نیست. تام اوکانر ستون نویس نشریه «نیوز ویک» دی ماه در یادداشتی نوشته‌ بود که ایران در تلاش است با تمدید توافقی ۲۰ ساله با روسیه و  توافق ۲۵ ساله با چین، ائتلافی جهانی علیه فشارهای اقتصادی و سیاسی آمریکا ایجاد کند.

سواپ گازی با اذربایجان و ترکمنستان 

در هفتم اذرماه ۱۴۰۰ ایران از آغاز سواپ یک و نیم تا دو میلیارد مترمکعب گاز ترکمنستان به آذربایجان از طریق خاک خود خبر داد و وزیر نفت اعلام کرد، ایران می‌تواند با کسب درآمد از پنج درصد گاز ترانزیتی، نیاز انرژی خود در شمال را هم تامین کند. حجم قرارداد سوآپ سالانه گاز ترکمنستان یک و نیم تا دو میلیارد مترمکعب گاز طبیعی است. این قرارداد آبان ماه در حاشیه اجلاس سازمان همکاری‌ اقتصادی (اکو) با حضور روسای جمهور ایران و  آذربایجان و وزرای نفت دو کشور امضا شد.

طبق این قرارداد ایران در مرز ترکمنستان گاز صادراتی از این کشور را تحویل گرفته و به ازای آن در مرز جمهوری آذربایجان گاز تحویل خواهد داد و ایران بخشی از گاز مصرفی مورد نیاز خود در پنج استان کشور را نیز از حق انتقال این گاز برداشت خواهد کرد. 

افزایش مبادلات تجاری بین روسیه و ایران

احتمالا اغلب سفر رییسی در بهمن ماه به روسیه را را با تصویری از مذاکره او با پوتین بر سر میز دور و دراز کرملین به یاد می آورند. رفتاری که برخی آن را سردی پوتین نسبت به مهمان ایرانی اش تعبیر کردند و البته تهران تاکید کرد که رفتار رییس جمهور روسیه نسبت به ابراهیم رییسی با احترام کامل بوده است. قرار بود در این سفر  امضای سند جامع همکاری‌های راهبردی ۲۰ ساله ایران و روسیه و تصویب قرارداد تسلیحاتی ده میلیارد دلاری برای خرید ۲۴ فروند سوخو – ۳۵ و دو سامانه موشکی اس – ۴۰۰ به انجام برسد. کمی بعد از ورود رییسی به مسکو  گمرک روسیه  اعلام کرد که حجم مبادلات تجاری این کشور و جمهوری اسلامی ایران در سال ۲۰۲۱ با جهش ۸۱.۷ درصدی به بیش از چهار میلیارد دلار رسید.

 بر اساس این گزارش صادرات روسیه به ایران  با افزایش ۲.۲ برابری به ۳.۰۶۸ میلیارد دلار، واردات این کشور از ایران با افزایش  ۲۱.۴ درصدی به ۹۶۷.۳ میلیون دلار رسید.

دزدی دریایی امریکا از ایران

روز چهارشنبه، ۱۲ آبان‌ماه ۱۴۰۰ ایران، آمریکا را به تلاش برای سرقت نفت متهم کرده و گغت که سپاه پاسداران مانع سرقت نفت ایران به دست نیروی دریایی آمریکا شده است. 

شبکه خبر اعلام کرد اخیرا» نیروهای آمریکایی یک نفتکش را که حامل نفت صادراتی ایران بود در آب‌های دریای عمان مصادره کردند و با انتقال محموله نفت آن به یک نفتکش دیگر آن را به سوی مقصدی نامعلوم هدایت کردند.

به گفته رسانه‌های کشورمان  نیروی دریایی سپاه پاسداران با اجرای عملیات هلی‌بُرن بر روی عرشه نفتکش آن را به تصرف خود درآوردند و آن را به‌ سوی آب‌های سرزمینی ایران هدایت کردند. در ادامه نیروهای آمریکایی با استفاده از چندین فروند بالگرد و ناو جنگی به تعقیب نفتکش پرداختند، اما با ورود نیروهای سپاه ناکام ماندند.نیروهای آمریکایی مجدداً با اصرار بسیار و با استفاده از چند ناو جنگی بیشتر تلاش کردند مسیر حرکت نفتکش را سد کنند که باز هم موفق نشدند.

اولین سخنرانی رییسی در مجمع عمومی سازمان ملل

امسال هم رییس جمهور ایران به صورت مجازی در مجمع عمومی سازمان  ملل حضور پیدا کرد. مبنای صحبت های ابراهیم رییسی بی اعتمادی به امریکایی ها و گفتگوهای برجامی بود.  رئیس‌جمهوری ایران در اولین سخنرانی خود در نشست سالانه مجمع عمومی سازمان ملل اعلام کرد که جمهوری اسلامی به آمریکا اطمینان ندارد. رییسی گفت سیاست خروج خودسرانه از برجام و فشار حداکثری دولت دونالد ترامپ علیه ایران به‌طور کامل شکست خورده، اما سیاست ظلم حداکثری هنوز رها نشده است. آمریکا به اشتباه فکر می‌کرد ما مستأصل می‌شویم، اما ایستادگی ما جواب داده و همواره جواب خواهد داد. ما به وعده‌های دولت آمریکا اطمینان نداریم.

در ادامه رییس جمهور کشورمان به فتوای رهبرانقلاب اشاره کرده و گفت سیاست راهبردی جمهوری اسلامی ایران طبق فتوای رهبری، حرمت تولید، ‌ساخت و انباشت سلاح اتمی است و سلاح اتمی هیچ جایگاهی در دکترین دفاعی و بازدارندگی جمهوری اسلامی ایران ندارد.

او درباره مذاکرات هسته‌ای نیز گفت جمهوری اسلامی ایران گفت‌وگویی را مفید می‌داند که نتیجه آن لغو تحریم‌ها باشد. او گفت: همه طرف‌ها باید به توافق هسته‌ای و قطعنامه سازمان ملل متحد در عمل پایبند بمانند… اما آمریکا به تعهد خود که لغو تحریم‌هاست عمل نکرده است، نقض عهد کرده است، از برجام خارج شده است، تحریم‌های بسیار بیشتری را بر ملت ایران تحمیل کرده است.

نشست کشورهای همسایه افغانستان در ایران

اندکی بعد از تصرف کابل به دست طالبان، کشورهای همسایه افغانستان در تهران با هدف رسیدن به یک نتیجه در این کشور و ممانعت از ادامه خشونت ها دور هم جمع شدند. با این حال گروه طالبان در این نشست حضور نداشت. مقامات طالبان گفته بودند که خودشان به تهران نیامده اند اما بعد مشخص شد که دعوتی از سوی ایران صورت نگرفته است.

وزیران امور خارجه کشورهای ازبکستان، تاجیکستان، ترکمنستان و پاکستان با سفر به تهران در این نشست شرکت کرده بودند.

سخنران نخست نشست تهران، حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه  بود. او ریشه مشکلات کنونی افغانستان را در “مداخلات خارجی” دانست و آمریکا را مسئول فجایعی خواند که در دو دهه گذشته در آن کشور به بار آمده است. او گفت مسئولیت امنیت شهروندان افغانستانی و همچنین امنیت مرزهای این کشور با همسایگانش در درجه اول با هیئت حاکمه سرپرستی موقت افغانستان است.

سیاست ایران در قبال بحران اوکراین

اواسط اسفندماه مجمع عمومی سازمان ملل با تصویب قطعنامه‌ای از روسیه خواست جنگ در اوکراین را متوقف کرده و همه نیروهایش را از این کشور خارج کند. این قطعنامه با ۱۴۱ رای موافق، پنج رای مخالف و ۳۵ رای ممتنع به تصویب رسید. ایران نیز از جمله ۳۵ کشوری بود که به این قطعنامه رای ممتنع داد.درهمین حال هیات جمهوری اسلامی ایران در نشست مجمع عمومی با اعلام اینکه جمهوری اسلامی با نگرانی عمیق، منازعه جاری بین روسیه و اوکراین‌ را دنبال می‌کند، در خصوص رای ممتنع به قطعنامه مجمع عمومی درباره اوکراین اعلام کرد: قطعنامه ارائه شده به مجمع عمومی فاقد عنصر بی‌طرفی و مکانیسم‌های واقع‌بینانه برای حل و فصل موضوع از طریق ابزارهای صلح‌آمیز است.

حمله به مقر رژیم صهیونیستی در اربیل

عملیات حمله به اربیل در میانه اسفند ماه انجام شد. در این عملیات شاهد شلیک ۱۲ موشک بالستیک دوربرد یا طبق برخی اخبار موازی با  ۱۴ موشک ۱۲۲ میلیمتری گراد به پایگاه نظامی آمریکا در فرودگاه اربیل، کنسولگری ایالات متحده در این شهر و همچنین دو مرکز آموزشی موساد در مرکز اقلیم کردستان بودیم.  آن گونه که در بیانیه سپاه رسمی آمده است هدف از انجام این حمله موشکی پاسخی به حملات مکرر اسرائیل به سوریه و کشته شدن شماری از نیروهای جمهوری اسلامی ایران بوده است.
 

مسیر آینده سیاست خارجی ایران

تحول گرایی و عملگرایی در سیاست خارجی شاخصه اصلی دولت سیزدهم و عاملی برای تحقق دستاوردها بوده است، افزایش حجم تجارت خارجی و انعقاد قراردادهای خارجی و فروش نفت با وجود برقراری تحریم‌ها و تهدیدها از جمله مواردی بود که انتظار می رفت با وجود تحریم ها نتوان کاری از پیش برد اما برنامه ریزی ها، تحرکات و گام های مهم دولت مردمی سبب شد تا ثابت شود تحت تحریم و فشارها نیز می توان چاره ای برای بهبود اقتصاد کشور داشت. از همین رو به نظر می رسد مسیر کنونی تداوم یافته و گسترش همکاری های اقتصادی و تجاری به ویژه با کشورهای همسایه در عین انجام مذاکره و به کارگیری ابزارهای سیاسی و حقوقی برای رفع جنایت تحریم از جمله اهداف اصلی دولت در سال پیش رو باشد.

۳۱۱۳۱۲