مراسم پیر شالیار اورامان؛ آیین سنتی و عرفانی کردها

جشن عروسی (زماون) پیر شالیار، مراسمی سنتی است که هر سال در اواسط بهمن در اورامان تخت برگزار می‌شود و علاوه بر اهالی بومی، مردم روستاهای اطراف نیز در این جشن حضور می‌یابند. آنچه که بیش از هر چیز دیگری در این مراسم به چشم می‌خورد، حضور پرشمار عکاسان و گردشگران از شهرهای مختلف ایران و همین طور مهمانان و خبرنگاران خارجی است. این مراسم در اسطوره‌ها و اعتقادات و آیین‌های قدیم مردم ریشه دارد و در حقیقت سالگرد ازدواج پیری افسانه‌ای به نام شالیار است.

اورامان به‌خاطر آداب و رسوم کهن، بافت پلکانی و زیبایی خاصش، به ثبت ملی رسیده و در طول سال میزبان بسیاری از گردشگران است. این منطقه در حال تبدیل‌شدن به یک قطب گردشگری است و رفت‌وآمد مهمانان مختلف، به‌خصوص در زمان برپایی جشن پیر شالیار، آن را به یک فضای توریستی-تفریحی تبدیل کرده است. برای کسب اطلاعات بیشتر درباره مراسم دیرینه پیر شالیار با ما همراه باشید.

هرآنچه باید درباره جشن پیر شالیار بدانید:

پیر شالیار در کردستان

مراسمی آیینی-عرفانی پیر شالیار هر سال در هفته دوم بهمن ماه در اورامان یا هورامان برگزار می‌شود. مردم منطقه آن را به‌عنوان «عروسی پیر شالیار» می‌شناسند؛ گرچه فقط نام مراسم، عروسی است و در اصل با ذکر و رازونیاز و قربانی دام همراه می‌شود. این مراسم قدمتی تاریخی دارد؛ به‌طوری که برخی مورخان برگزاری آن را به هزار سال قبل نسبت می‌دهند.

_{منبع عکس: خبرگزاری صدا و سیما (عکاس: سعید افخم)}

برنامه‌های جشن پیر شالیار، به شناسنامه منطقه اورامان تبدیل شده‌اند و برگزارکنندگان آن از طوایف مختلف روستای اورامان تخت و روستاهای اطراف هستند که بنابر قانونی نانوشته، امور این مراسم را بین خود تقسیم کرده‌اند. جشن مذکور سه روز طول می‌کشد که مردم اورامان تخت در این مدت، کلیه کارهای خود را تعطیل کرده و تمام هم‌وغم خود را صرف برگزاری این آیین باستانی می‌کنند.

_{منبع عکس: خبرگزاری صدا و سیما (عکاس: سعید افخم)}

مراسم پیر شالیار نشان‌دهنده نظم اجتماعی و مشارکت مردم در این مناسبت‌ اجتماعی و فرهنگی است. نمادها و آیین‌های مراسم نیز به‌نوعی برای دل‌کندن از دلبستگی‌ها و قدم‌گذاشتن در مسیر پاکسازی درونی و رستگاری هستند. در واقع این آیین نه‌تنها بین مومنانی با ایمان مشترک، ارتباط برقرار می‌کند، بلکه عامل پیوستگی مردم با خداوند است.

مراسم پیر شالیار در طول سه روز در منطقه اورامان تخت کردستان برگزار می‌شود

مراسم دیگری موسوم به «کومسای» در آخرین جمعه قبل از نیمه اردیبهشت در اورامان برگزار می‌شود که به مراسم شکستن سنگ مقدس نیز معروف است. این مراسم از اول صبح در مزار پیر شالیار شروع می‌شود و با قرائت فاتحه‌، دف‌زنی، تلیله‌خوانی و شکستن سنگ همراه است. تصمیم‌گیری درباره مشاغلی مثل کدخدا، آبدار، چوپان، امام جمعه و غیره و همین طور صحبت درباره کمبودها و مشکلات روستا در این دورهمی صورت می‌گیرد.

روستای شالیار کجاست؟

_{منبع عکس: خبرگزاری صدا و سیما (عکاس: سعید افخم)}

اورامان تخت از توابع سروآباد واقع در جنوب شرقی شهر مریوان کردستان است که با مرکز استان، ۶۰ کیلومتر فاصله دارد. منطقه هورامان شامل شهر هورامان تخت و ۷۶ روستا است که جشن پیر شالیار هر سال در هورامان تخت برگزار می‌شود.

اورامان یا هورامان از نظر وجه تسمیه به‌معنای خانه، جایگاه و سرزمین است و مردم بومی معتقدند که این منطقه زمانی شهری بزرگ با مرکزیت خاص و سرزمین اهورایی بوده است؛ به همین دلیل آن را به‌عنوان تخت یا مرکز ناحیه هورامان می‌دانند.

• آدرس: کردستان، مریوان، جنوب شرقی شهر مریوان، هورامان تخت (نمایش روی نقشه)

پیر شالیار در تاریخ

_{عکاس: ناشناس}

به باور مردم منطقه اورامان، پیر شالیار صاحب کراماتی بوده؛ به‌عنوان مثال، در فرهنگ و تاریخ شفاهی این منطقه آمده که وی دختر ناشنوای شاه بخارا، «شاه بهار خاتون» را شفا داده است.

پس از اینکه طبیبان از مداوای او عاجز می‌مانند، پادشاه شرط می‌کند، کسی که دخترش را شفا دهد، به دامادی خود در خواهد آورد. آوازه کرامات پیر شالیار به بخارا می‌رسد و از همین رو عده‌ای از اطرافیان پادشاه راهی اورامان می‌شوند. دختر در نزدیکی روستای اورامان تخت، شنوایی خود را به دست می‌آورد و وقتی نزدیک خانه پیر شالیار می‌شوند، صدای نعره دیوی به گوش آن‌ها می‌رسد. دیو از تنوره موسوم به «تنوره دیوها» بر زمین می‌افتد و کشته می‌شود. با مرگ دیو، دختر شاه شروع به صحبت می‌کند و شفا می‌یابد.

شاه نیز به وعده خود عمل می‌کند و دخترش را به عقد پیر شالیار درمی‌آورد و متعاقبا جشن عروسی بزرگی برپا می‌شود. این طور به نظر می‌رسد که مراسم آیینی امروزه، سالگرد همان جشن عروسی است.

پیر شالیار کیست؟

_{منبع عکس: خبرگزاری صدا و سیما (عکاس: سعید افخم)}

بر اساس گفته مردم اورامان، پیر شالیار، مسلمان و از نوادگان امام جعفر صادق (ع) بوده و سید مصطفی عریضی نام داشته است. این موضوع را می‌توان در شجره‌نامه‌ سادات روستای کلجی مشاهده کرد که خود را از نوادگان ایشان می‌دانند. ضمن اینکه در کتاب تاریخی «بنه ماله زانیاران»، کتاب «نورالانوار» از سید عبدالصمد توداری و دیگر مستندات تاریخی نیز به این موضوع اشاره شده است.

زندگی پیر شالیار به تاریخ ۴۷۹ تا ۵۶۱ هجری قمری بوده است و نسب ایشان با ‍۱۰ نسل به امام جعفر صادق (ع) می‌رسد. ایشان در اورامان به دنیا آمد و در کودکی برای علم‌آموزی به کردستانات و شام رفت. در نهایت نیز در خدمت شیخ عبدالقادر گیلانی به تزکیه نفس و سلوک عرفان پرداخت. پس از اینکه پیر شالیار مراحل سلوک را ‌گذراند و به مقام «اخی مصطفی رجل کامل» رسید، برای ارشاد و تزکیه به اورامان برگشت. به این ترتیب، اورامان به سرزمین عرفان تبدیل شد و عرفا و تشنگان عرفان اسلامی راهی این منطقه شدند.

داستان مراسم پیر شالیار

_{منبع عکس: خبرگزاری صدا و سیما (عکاس: سعید افخم)}

شروع جشن: جشن پیر شالیار در غروب پنجشنبه هفته اول بهمن ماه آغاز می‌شود و متولی برای شروع مراسم، گردوی درختان وقفی پیر شالیار را با کمک کودکان در میان خانواده‌های روستای اورامان و روستاهای اطراف پخش می‌کند. در واقع آن‌ها با این کار، شروع مراسم عروسی پیر در چهارشنبه و پنجشنبه هفته بعد را نوید می‌دهند. در این فاصله امکانات پخت آش سنتی مراسم و آماده‌کردن دام‌های اهدایی در دستور کار قرار می‌گیرد. علاوه بر این، در طول هفته رسم «کلاو روچنه» اجرا می‌شود که برادران به خواهران خود و برادرزاده‌ها به عمه‌هایشان سر می‌زنند و هدیه‌ای نظیر گردو و شیرینی برای آن‌ها می‌برند.

_{منبع عکس: خبرگزاری مهر (عکاس: آریان نصراللهی)، خبرگزاری صدا و سیما (عکاس: سعید افخم)}

با فرارسیدن هفته دوم بهمن، قسمت دوم مراسم «کلاو روچنه» و یک روز قبل از مراسم اصلی، از عصر روز سه‌شنبه تا شب هنگام برگزار می‌شود. این برنامه که خاص کودکان است از روستای سرپیر شروع می‌شود و آن‌ها با کیسه‌هایی در دست به سراغ خانه‌ها می‌روند و هر خانوار تنقلاتی چون بیسکویت، گردو و شیرینی را در کیسه کودکان می‌ریزند تا با شادمانی به خانه برگردند. سپس این ماجرا از اذان صبح چهارشنبه تا طلوع آفتاب در اورامان تخت ادامه پیدا می‌کند.

_{عکاس: ناشناس}

قربانی حیوانات: در صبح روز چهارشنبه حوالی ساعت ۹، قربانی تعداد زیادی از حیوانات در مقابل خانە منتسب به پیر شالیار صورت می‌گیرد و بخش عمده‌ای از گوشت‌ها بین مردم روستا تقسیم می‌شود. اهالی روستای اورامان یا روستاهای دیگر این دام‌ها را در اواخر فصل پاییز برای متولی می‌فرستند و او تا روز جشن از آن‌ها نگهداری می‌کند.

_{منبع عکس: خبرگزاری مهر (عکاس: آریان نصراللهی)}

پخت غذای محلی: مقداری از گوشت‌های قربانی در عصر چهارشنبه به پخت غذایی قدیمی به نام آش ترش (ولوشین) اختصاص می‌یابد که مراحل پخت آن در خانه پیر شالیار انجام می‌شود. اهالی روستا خوردن این آش در روز جشن را متبرک می‌دانند. بعد از اقامه نماز عصر در ساعت ۱۶ در مسجد، آش بین اهالی روستا و مهمان‌ها تقسیم می‌شود.

_{عکاس: ناشناس}

مراسم سماع و دف‌زنی: مراسم عرفانی رقص، سماع و دف‌زنی از عصر تا غروب چهارشنبه برگزار می‌شود. به این ترتیب که پیر و جوان و نوجوان دست در دست هم می‌دهند و با تشکیل زنجیرهای بزرگ شروع به انجام حرکات موزون دسته‌جمعی می‌کنند و هم‌بستگی خود را به نمایش می‌گذارند. در این بین افرادی هستند که به خواندن قصیده می‌پردازند و سایر رقصنده‌ها، لفظ «الله» را زمرمه می‌کنند. تعدادی از شرکت‌کنندگان نیز هدایت سماع‌کنندگان را بر عهده دارند. این مراسم مجددا از عصر تا غروب روز پنجشنبه به همین منوال جریان دارد.

طبق رسم، محل تجمع مردان و دراویش برای مراسم سماع و دف‌زنی، بام خانه‌ای پایین‌تر از مسجد اورامان تخت است که برای استحکام و جلوگیری از تخریب، نوسازی‌ شده است.

مراسم شب نشست (شب نیشت): با پایان رقص و سماع در غروب آفتاب روز پنجشنبه، اهالی به خانه منتسب به پیر شالیار می‌روند و به خواندن ذکر و دعا و اشعاری در وصف او مشغول می‌شوند. سخنرانی درباره پیر شالیار و بحث‌های مذهبی و عرفانی نیز بخشی از مراسم نشست را تشکیل می‌دهد. این جلسه با دعا به پایان می‌رسد.

_{منبع عکس: خبرگزاری مهر (عکاس: آریان نصراللهی)}

زیارت مزار پیر شالیار: صبح جمعه هفته بعد به‌عنوان روز پایان مراسم است که به آن «تربه» می‌گویند و مردم بر سر مزار پیر شالیار حاضر می‌شوند. غبارروبی و برف‌روبی مزار ایشان بخشی از برنامه این روز است که در ادامه با قرائت فاتحه همراه می‌شود. سپس متولی پیر شالیار با مخلوط‌کردن نان‌های مخصوصی به نام «گته مه ژگه» که توسط طوایف مختلف اورامان تهیه شده است، این نان‌ها را در کنار ماست بین اهالی پخش می‌کند.

نان گته مه ژگه از آرد گندم، مغز گردو و گیاهان معطر کوهی منطقه تهیه می‌شود و زنان روستا در اقدامی جمعی به پخت نان محلی می‌پردازند و این کار را با دعا و اعتقاد قلبی‌ به پیر شالیار توام می‌کنند؛ به همین دلیل فضایی صمیمی ‌در هنگام پخت این نان به وجود می‌آید. دعا، ذکر و رازونیاز در محوطه مزار، زیارت آرامگاه و صرف نان و ماست متبرک، آخرین برنامه جشن به شمار می‌رود. مراسم پیرشالیار تا قبل از برگزاری نماز جمعه طول می‌کشد و در نهایت مردم به مسجد می‌روند تا نماز جمعه را برپا کنند.

_{منبع عکس: خبرگزاری صدا و سیما (عکاس: سعید افخم)}

مراسم پیر شالیار در گذشته محدود به مردهای اورامان و روستاهای اطراف بود و زنان امکان حضور در روز رقص دراویش را نداشتند؛ امروزه نیز این جشن همچون گذشته هنوز «مردانه» است؛ اما با گسترش راه‌های ارتباطی و تغییر بنیان‌های اقتصادی و اجتماعی منطقه، جشن پیر شالیار تغییراتی کرده است و حضور زنان بیشتر به چشم می‌خورد.

اگر تاکنون در مراسم پیر شالیار شرکت کرده‌اید یا از اهالی اورامان هستید، در پایین این مقاله از کجارو می‌توانید از تجربه خود برای مخاطبان ما بگویید.

_{عکس کاور: خبرگزاری مهر (عکاس: آریان نصراللهی)}