قانون خرید و فروش ارز دیجیتال در ایران

ارز دیجیتال و رمزارزها قدمت چندانی ندارند. تا همین چند سال پیش اگر کسی از سرمایه‌گذاری در بازار ارز دیجیتال صحبت می‌کرد، حرفش خیلی جدی گرفته نمی‌شد. اما با پیشرفت فناوری‌های مالی، به ارز دیجیتال بیشتر از قبل توجه شد و در کشور ما هم همین‌طور بود. در سال‌های اخیر، قانون خرید و فروش ارز دیجیتال در کشورمان تغییرات بسیاری داشته و هنوز برای بسیاری از مردم این سؤال مطرح است که بالاخره آیا خرید و فروش ارز دیجیتال قانونی است یا نه؟ در این مقاله، سعی می‌کنیم پاسخی برای این سؤال پیدا کنیم. پس اگر به قانون رمز ارز در ایران علاقه‌مندید، تا پایان با ما همراه باشید.

ارز دیجیتال؛ پدیده‌ای نوظهور

در سال‌های اول ورود رمزارزها به ایران، بعضی از مردم با استفاده از رایانه‌های شخصی ارز دیجیتال استخراج می‌کردند، اما با پیشرفت فناوری ارز دیجیتال رایانه‌های شخصی دیگر جوابگو نبودند. بنابراین بسیاری از فعالان این حوزه با استفاده از دستگاه‌های مخصوصِ این کار استخراج رمزارزها را شروع کردند. مشکل دقیقا از همین‌جا شروع شد، چون بسترهای مناسب قانونی برای این پدیده نوظهور در کشور وجود نداشت.

تحولات قانون خرید و فروش ارز دیجیتال در ایران

قوانین مربوط به خرید و فروش ارز دیجیتال هنوز هم نتوانسته مشکلات این حوزه را حل کند. شاید دلیلش سرعت زیاد پیشرفت این فناوری باشد. با وجود این، مسئولان هم مانند مردم به این حوزه علاقه نشان داده‌اند و به نظر می‌رسد در آینده بیشتر از قبل به قانون‌گذاری در زمینه ارز دیجیتال توجه شود.

در حال حاضر درباره خرید و فروش ارز دیجیتال دو سند قانونی مهم وجود دارد و برای اینکه پاسخ بدهیم آیا خرید و فروش ارز دیجیتال قانونی است یا نه، باید به این دو سند مراجعه کنیم. این دو سند مهم عبارت‌اند از:

• سند الزامات و ضوابط حوزه رمز ارزها مصوب بهمن‌ماه سال ۱۳۹۷؛
• آیین‌نامه شرایط استفاده از رمز ارزها مصوب مردادماه سال ۱۳۹۸.

البته مصوبات دیگری هم در این رابطه وجود دارند که در ادامه بهشان اشاره خواهیم کرد.

سند الزامات و ضوابط حوزه رمزارزها

معاونت فناوری‌های نوین بانک مرکزی در بهمن‌ماه سال ۱۳۹۷ سندی درباره رمزارزها منتشر کرد. سند الزامات و ضوابط فعالیت در حوزه رمزارزها، از ۳ بخش تشکیل شده است:

• مقدمه؛
• تعاریف؛
• الزامات.

۱. هدف سند الزامات و ضوابط حوزه رمزارزها چیست؟

برای تفسیر بهتر هر قانونی باید ابتدا هدف تصویب آن را دانست. سند الزامات و ضوابط حوزه رمزارزها هم از این قاعده مستثنی نیست. با آگاهی از هدف این سند، بهتر می‌توانیم به سؤالات درباره قانون خرید و فروش ارز دیجیتال پاسخ بدهیم. هدف تصویب این سند در مقدمه‌اش نوشته شده است:

• ممانعت از بروز صدمات؛
• حمایت از حقوق مصرف‌کنندگان؛
• تسهیل کسب‌وکار در این حوزه.

۲. تعاریف سند

دومین نکته مهم برای آنکه بخواهیم قانون خرید و فروش ارز دیجیتال در کشور را بررسی کنیم، این است که از تعاریف مرتبط با آن آگاه شویم. در سندی که بانک مرکزی در بهمن‌ماه سال ۱۳۹۷ منتشر کرده است، رمزارزها و انواع آن تعریف شده‌اند.

بانک مرکزی در سند الزامات و ضوابط حوزه رمزارزها، ارز دیجیتال را این‌طور تعریف کرده است: «یک نوع دارایی مالی که بر بستری دیجیتال، غیرمتمرکز و شفاف به‌نام زنجیره‌بلوک موجودیت می‌یابد. این دارایی‌ها می‌توانند در شرایطی، کارکرد پولی به خود بگیرند.»

انواع رمزارزها

طبق آنچه در سند الزامات و ضوابط حوزه رمزارزها آمده، ارز دیجیتال ۴ نوع است و برای هر یک از آنها الزاماتی وجود دارد. انواع رمزارزها بر اساس این سند عبارت‌اند از رمزارزهای:

• جهان‌روا: طبق تعریف بانک مرکزی به رمزارزهایی گفته می‌شود که هر کسی در سراسر جهان می‌تواند آنها را استخراج کند. نمونه این رمزارز که بیشتر ما اسم آن را شنیده‌ایم بیت‌کوین است.
• بانک مرکزی (ملی): به شکل الکترونیکی پولی گفته می‌شود که بانک مرکزی صادر می‌کند.
• منطقه‌ای: همان ارز دیجیتالی است که میان چند کشور و با هدف تسهیل و تسریع مبادلات تجاری صادر و استفاده می‌شود.
• رمزارز حاصل از عرضه اولیه سکه/توکن (ICO): به ارز دیجیتالی گفته می‌شود که اشخاص حقیقی (مردم عادی) یا حقوقی (شرکت‌ها) صادر می‌کنند.

۳. مقررات سند الزامات و ضوابط حوزه رمزارزها

تعریف رمزارز و انواع آن را در سند الزامات و ضوابط حوزه رمزارزها با هم مرور کردیم. حالا نوبت به مقررات و الزامات این سند می‌رسد. در این سند برای حوزه‌های مختلف ارز دیجیتال الزاماتی وجود دارد. این حوزه‌ها عبارت‌اند از:

• انواع رمزارزها؛
• صرافی‌ها؛
• کیف پول رمزارزی.

البته مقررات ارز دیجیتال فقط به این موارد محدود نیست. موضوع ماینینگ یا استخراج رمزارزها نیز از موضوعات مهم در این حوزه است. البته هرجا در این سند بحث استخراج ارزهای دیجیتال به میان آمده، گفته شده که این موضوع مربوط به صنعتی جداگانه است. بنابراین قانون‌گذاری در این حوزه جزو وظایف و اختیارات بانک مرکزی نیست.

آیین‌نامه شرایط استفاده از رمز ارزها

دومین سند مهم درباره قانون رمز ارز در ایران، آیین‌نامه شرایط استفاده از رمزارزهاست. این آیین‌نامه را هیئت وزیران در مردادماه سال ۱۳۹۸ تصویب کرد و ۶ بند دارد. مهم‌ترین موضوعاتی که در این آیین‌نامه به آنها اشاره شده استفاده از رمزارزها و استخراج آنهاست.

آیا ارز دیجیتال قانونی است؟

سندهای مهم درباره قانون خرید و فروش ارز دیجیتال در کشور را با هم مرور کردیم، اما این سندها گفته‌اند که آیا خرید و فروش ارز دیجیتال قانونی است یا نه؟ آیا در سایر قوانین و مقررات به این موضوع اشاره‌ای شده است؟ برای پاسخ به این سؤالات باید این قوانین و مقررات را بررسی کرد.

۱. سند الزامات و ضوابط حوزه رمزارزها

ضوابط و مقررات رمزارزها در این سند ۴ بخش دارد و در هر بخش از آن، ضوابط یکی از انواع ارز دیجیتال و بخش‌های فعال در این حوزه بیان شده است.

ضوابط مربوط به رمزارزهای جهان‌روا

طبق آنچه در بخش تعاریف این سند آمده، منظور از رمزارزهای جهان‌روا ارزهای دیجیتال مثل بیت‌کوین است. بر اساس این سند، صدور و انتشار رمزارزهای جهان‌روا در اختیار کسانی است که آن را ایجاد کرده‌اند، اما استفاده از این ارزهای دیجیتال برای پرداخت در داخل کشور ممنوع است.

ضوابط مربوط به سایر رمزارزها

انتشار توکن با پشتوانه ریال، رمزارز بانک مرکزی (ملی) و رمزارز منطقه‌ای هم در انحصار بانک مرکزی است. مبادله این ارزهای دیجیتال تنها در بانک‌ها و صرافی‌های مجاز و بانک مرکزی امکان‌پذیر است. این نوع رمزارزها در کشور به‌عنوان ابزار پرداخت قابل‌استفاده‌اند.

ضوابط مربوط به صرافی‌ها

بخش بعدی سند الزامات و ضوابط حوزه رمزارزها، راجع به مقررات مربوط به صرافی‌هاست. صرافی‌ها یکی از مهم‌ترین مراکز خرید و فروش رمزارزها هستند. بنابراین پاسخ به این سؤال که آیا خرید و فروش ارز دیجیتال قانونی است یا نه را می‌توان در این بخش پیدا کرد.

در بخش ضوابط مربوط به صرافی‌ها، تمام مسئولیت‌های مربوط به ارز دیجیتال به عهده صرافی‌ها گذاشته شده است. تمام خطرات مربوط به سرمایه‌گذاری در این حوزه نیز به عهده سرمایه‌گذاران گذاشته شده است.

الزامات کیف پول رمزارزی

موضوع بعدی که در سند الزامات و ضوابط حوزه رمزارزها می‌خوانیم، الزامات مربوط به کیف پول رمزارزی است. کیف پول رمزارزی طبق آنچه در سند بانک مرکزی آمده یعنی نرم‌افزار، سخت‌افزار یا اپلیکیشنی که رمزارز در آن ذخیره و نگهداری می‌شود. این کیف پول بر مبنای اصول رمزنگاری کار می‌کند. کیف پول رمزارزی ممکن است آنلاین یا آفلاین باشد.

در سند بانک مرکزی چند نکته درباره کیف پول رمزارزی نوشته شده است که عبارت‌اند از:

• مسئولیت انتخاب ابزارهای نگهداری از رمزارزها و تأمین امنیت آن بر عهده اشخاصی است که در این بخش سرمایه‌گذاری می‌کنند.
• بانک مرکزی هیچ ابزار یا کیف پول رمزارزی را توصیه یا تضمین نکرده است.
• از کیف پول رمزارزی فقط برای ذخیره و انتقال رمزارز استفاده شود.
• خرید کالا یا خدمات و ارائه خدمات ارزش افزوده در داخل کشور با استفاده از رمزارزها در کیف پول‌های رمزارزی ممنوع است.

۲. آیین‌نامه شرایط استفاده از رمز ارزها

دومین سند مربوط به قانون خرید و فروش ارز دیجیتال، آیین‌نامه شرایط استفاده از رمزارزهاست. نکاتی که از این آیین‌نامه می‌توانیم درباره قانون رمز ارز در ایران بفهمیم عبارت‌اند از:

• دولت و نظام بانکی کشور از معاملاتی که در آنها ارز دیجیتال مبادله می‌شود حمایت نمی‌کنند.
• استفاده از رمزارزها در مبادلات داخلی مجاز نیست.
• استخراج رمزارزها با مجوز وزارت صنعت، معدن و تجارت مجاز است.

۳. سایر قوانین و مقررات مربوط به ارز دیجیتال

در سایر قوانین و مقررات کشور نیز به موضوع رمزارزها توجه شده است. مهم‌ترین این مقررات عبارت‌اند از:

• مصوبه شورای عالی مبارزه با پول‌شویی در دی‌ماه سال ۱۳۹۶: در این مصوبه مقرر شد که «به‌کارگیری ابزار بیت‌کوین و سایر ارزهای مجازی در تمام مراکز پولی و مالی کشور ممنوع است.»
• دستورالعمل صدور جواز تأسیس و پروانه بهره‌برداری برای فعالیت استخراج رمز ارز در مردادماه سال ۱۳۹۸و اصلاحیه‌های آن: هدف از این دستورالعمل، سامان‌دهی و شفاف‌سازی استخراج رمزارزهاست.
• مصوبه وزارت نیرو در خصوص مقررات تأمین برق مراکز استخراج رمزارزها در آبان‌ماه سال ۱۳۹۸: بر اساس این مصوبه، «سازمان انرژی‌های تجدیدپذیر و بهره‌وری انرژی برق (ساتبا)، انرژی مازاد بر مصرف مراکزی را که برق موردنیاز آنها از طریق احداث نیروگاه‌های تجدیدپذیر و پاک تأمین می‌شود طبق تعرفه‌های خرید تضمینی برق این نوع نیروگاه‌‌ها خریداری می‌نماید.»
• اطلاعیه بانک مرکزی در خصوص رمز ارزها در تیرماه سال ۱۳۹۸: در این اطلاعیه هم بر همان مواردی تأکید شد که در سند بانک مرکزی درباره انتشار رمزارزها و مسئولیت سرمایه‌گذاری در این بخش گفته شده بود. همچنین اعلام شد که ایجاد و اداره شبکه پولی و پرداخت مبتنی بر فناوری زنجیره‌بلوک غیرمجاز است و پیگرد قانونی دارد.

آیا خرید و فروش ارز دیجیتال قانونی است؟

تا اینجا سندهای مهم درباره ارز دیجیتال را با هم مرور کردیم و نتیجه‌ای که از این قوانین می‌توان گرفت آن است که استخراج رمزارزها منع قانونی ندارد، اما خرید و فروش آنها در داخل کشور قانونی نیست. البته با توجه به آنچه در سند الزامات و ضوابط حوزه رمزارزها نوشته شده، به نظر می‌رسد که مقصود مسئولان و نهادهای قانون‌گذاری از ارز دیجیتال غیرقانونی، رمز‌ارزهای جهان‌روا مثل بیت‌کوین است، چون در این سند فقط مبادله همین نوع از ارزهای دیجیتال ممنوع اعلام شده است.

به‌رغم آنچه گفتیم، هنوز هم قوانین و مقررات مربوط به رمزارزها ابهامات فراوانی دارد. هنوز هم قوانین جامع و شفافی در این رابطه تصویب نشده است. آخرین خبر درباره قانون رمز ارز در ایران، سخنان رئیس قوه قضائیه در نشست شورای عالی قوه قضائیه است. در این نشست که در بهمن‌ماه سال ۱۴۰۰ تشکیل شد، دادستان کل کشور و سازمان بازرسی مکلف شدند که از بانک مرکزی بخواهند درباره رمزارزها شفاف‌سازی کند.

سخن پایانی

ارز دیجیتال و رمزارزها قدمت چندانی ندارند. در ایران هم مانند بقیه کشورهای جهان هنوز قوانین شفافی در این رابطه تصویب نشده است. البته با توجه به آنچه تاکنون در کشور به تصویب رسیده است، می‌توانیم این طور نتیجه بگیریم که استخراج ارز دیجیتال در کشور منع قانونی ندارد، اما خرید و فروش رمزارزهایی مثل بیت‌کوین ممنوع است. البته قانون خرید و فروش ارز دیجیتال هنوز هم ابهام دارد و هنوز هم مسئولان حوزه رمزارز نتوانسته‌اند پاسخی روشن به این پرسش بدهند که آیا خرید و فروش ارز دیجیتال قانونی است یا نه.

منابع دیگر: dolat.ir و mimt.gov و cbi

مانند یک حقوق‌دان، متن قرارداد خود را حرفه‌ای تنظیم کنید