فرق انتقاد با اعتراض: دو مسیر برای بیان مخالفت

یکی از راه‌های مهم اصلاح، تحول و پیشرفت جوامع انسانی، ابراز مخالفت و ناخشنودی از سوی افراد جامعه است. مخالفت می‌تواند در قالب‌هایی گوناگون بروز کند؛ از جمله «انتقاد» و «اعتراض». این دو مفهوم گرچه در نگاه نخست مشابه به ‌نظر می‌رسند و گاه به‌جای یکدیگر به‌کار می‌روند، در بنیان و کارکرد، تفاوت‌های اساسی دارند. شناخت دقیق این تفاوت‌ها کمکی شایان برای فهم بهتر رفتارهای اجتماعی و هموار شدن راه برای کنش‌گری مؤثر در عرصه عمومی است. در این مقاله نگاهی دقیق به فرق انتقاد با اعتراض داریم.

تعریف انتقاد: صدای تحلیل‌گر

شناخت فرق انتقاد با اعتراض را با تعریفی از مفهوم اول شروع می‌کنیم. انتقاد از ریشه نقد می‌‌‌آید. نقد یعنی نوعی ارزیابی عقلانی و تحلیلی از یک پدیده، رفتار، سیاست یا اثر؛ این ارزیابی می‌تواند مثبت یا منفی باشد. بر این مبنا، انتقاد شاخه‌ای از نقد است که بر وجه یا جنبه‌های منفی تمرکز دارد. البته بر منطق، استدلال و بیان روشن دیدگاه‌ها استوار است. هدف آن نیز اصلاح و رفع نقص‌هاست.

یک نکته مهم درباره انتقاد، بستر ابراز آن است. انتقاد معمولا در قالب گفتار و نوشتار بیان می‌شود. برای مثال:

• نگارش مقاله‌ای در نقد سیاست‌های دولت.
• گفت‌وگوی انتقادی درباره عملکرد یک نهاد عمومی.
• مطرح کردن انتقاد نسبت به محصول یا خدمات ارائه شده از سوی نهادی مشخص (مثلا گذاشتن یک یادداشت در صندوق انتقادات یا بیان ایرادها و مشکلات در یک نظرسنجی آنلاین)

موضوع انتقاد معمولاً محدود به جنبه‌ای از یک پدیده است و تمام آن را زیر سوال نمی‌برد. همچنین بیش از آن‌که کنشی جمعی باشد، رفتاری فردی یا محدود به گروه‌های کوچک است. این رفتار در فضای فکری و رسانه‌ای شکل می‌گیرد و هدف آن اقناع مخاطب از طریق استدلال و تحلیل است.

تعریف اعتراض: کنش فیزیکی در برابر ساختار

اعتراض، برخلاف انتقاد، کنشی عملی و اغلب جمعی است که در فضای عمومی رخ می‌دهد. این ابراز نارضایتی معمولا محدود به یک جنبه جزئی نیست؛ از سطح کلام فراتر می‌رود و به کنش فیزیکی تبدیل می‌شود.

نمونه‌هایی از اعتراض:

• تجمع‌های اعتراضی در خیابان‌ها و فضاهای عمومی
• راهپیمایی با شعارها یا نشان‌های خاص
• تحصن (در یک فضای معین و معنادار)
• اعتصاب (کار، غذا و …)
• تحریم (کالا، خدمات، ارتباط و…)

هدف اعتراض معمولاً این موارد است:

• جلب توجه عمومی
• ایجاد فشار بر ساختارهای قدرت
• مطالبه تغییر

فرق انتقاد با اعتراض در روش‌ها و ابزار

از تفاوت‌های بنیادین بین انتقاد و اعتراض، روش و ابزاری است که هر یک برای بیان مخالفت به‌کار می‌گیرند. با نگاهی به جدول زیر می‌توانید این تفاوت‌ها را آسان‌تر دریابید.

زبان و ادبیات، ابزار کلیدی انتقاد است زیرا اساسا انتقاد از طریق کلمات عمل می‌کند. منتقد با نوشتن، سخن گفتن و مناظره تلاش می‌کند به هدف خود برسد. اما اعتراض از طریق بدن و حضور فیزیکی نمود پیدا می‌کند. راه رفتن، نشستن، فریاد زدن و گاه سکوت جمعی مهم‌ترین روش‌های اعتراض هستند.

تفاوت انتقاد با اعتراض در نیت و پیامد

فرق انتقاد با اعتراض را باید از دو منظر نیت و پیامد نیز بررسی کنیم.

تفاوت در نیت

نیت انتقاد معمولاً روشن‌ کردن، تحلیل و اقناع است. منتقد می‌خواهد با منطق و استدلال به مخاطب خود نشان دهد که چرا یک سیاست، رفتار یا تصمیم، نادرست است. او امیدوار است بتواند ذهن مخاطب را تغییر دهد و این تغییر ذهن در آینده منجر به تغییر در عملکرد شود. به همین دلیل، فرایند اثربخشی انتقاد، زمان‌بر است.

در مقابل، نیت معترض، ایجاد اختلال در وضعیت موجود و مطالبه تغییر است. معترضان با حضور فیزیکی و اقداماتی عملی قصد دارند خود ساختار قدرت را وادار به واکنش، انعطاف یا تغییر کنند. آنچه معترض مطالبه می‌کند، تغییری فوری، ملموس و قابل مشاهده‌ است.

تفاوت در پیامد

پیامد احتمالی انتقاد این است که به تدریج بر افکار عمومی یا ذهنیت مسئولان و تصمیم‌گیرندگان اثر بگذارد. چنان‌که گفتیم، فرایند اثربخشی انتقاد زمان‌بر است و نمی‌توان از آن انتظار پیامد فوری داشت.

در مقابل، اعتراض می‌تواند منجر به تغییر قوانین، تغییر مسئولان، یا اصلاح سیاست‌ها شود؛ به‌ویژه اگر گسترده و مستمر باشد.

مثال‌هایی از زندگی روزمره درباره فرق انتقاد با اعتراض

در اینجا برای درک بهتر از فرق انتقاد و اعتراض، مثال‌هایی ساده از زندگی روزمره می‌آوریم.

می‌توانید هر یک از این موقعیت‌ها را تصور کنید:

نامطلوب بودن غذا در یک رستوران

• انتقاد: نوشتن نظر منفی در سایت رستوران یا گفت‌وگو با مدیر درباره کیفیت غذا.
• اعتراض: جمع کردن مشتریان برای بازگرداندن غذا و امتناع از پرداخت تا زمانی که کیفیت اصلاح شود.

تصمیمی نامطلوب از سوی دولت در حوزه امور خارجه

• انتقاد: نوشتن مقاله‌ای در نقد سیاست خارجی دولت.
• اعتراض: شرکت در تجمعی اعتراضی مقابل وزارت خارجه.

نامطلوب بودن یک پدیده در فضای فرهنگی و هنری

• انتقاد: بررسی سانسورهای تحمیل‌شده به فیلم‌ها و آگاهی بخشی درباره آسیب‌هایی که این سانسورها به محتوا و ارزش هنری فیلم وارد کرده‌اند.
• اعتراض: تحریم جشنواره‌ای که فیلم‌های خاصی را سانسور کرده است.

هم‌افزایی میان انتقاد و اعتراض

انتقاد و اعتراض دو مسیر متفاوت‌اند اما در بسیاری از جنبش‌های اجتماعی نسبت به هم نقش مکمل دارند.

نقش انتقاد

این انتقاد است که زمینه فکری و نظری اعتراض را فراهم می‌کند. مقاله‌ها، کتاب‌ها، سخنرانی‌ها و مناظره‌ها، دلایل و انگیزه‌های اعتراض را روشن می‌کنند.

بر این اساس اگر اعتراض را یک بدن کنش‌گر در نظر بگیریم، می‌توانیم انتقاد را مغز متفکر حاکم بر این بدن بدانیم. بدون انتقاد و تلاش در راستای پختگی و کمال آن، اعتراض بی‌هدف و احساسی خواهد شد یا دست‌کم این‌طور جلوه خواهد کرد.

نقش اعتراض

این اعتراض است که به انتقاد، قدرت اجرایی می‌بخشد. انتقادی که صرفاً در فضای فکری باقی بماند، به‌آسانی نادیده گرفته می‌شود. وقتی همان انتقاد به کنش جمعی تبدیل شود، ساختار قدرت ناگزیر است واکنشی داشته باشد. این واکنش می‌تواند تحقق هدف معترضان باشد یا راهی را به‌سوی آن باز کند.

بسیاری از جنبش‌های مدنی در دهه‌های اخیر رخ داده‌اند که تغییراتی مهم در پی داشته‌اند؛ از جمله جنبش حقوق مدنی در آمریکا، جنبش‌های دانشجویی یا اعتراضات زیست‌محیطی. همه این جنبش‌ها ترکیبی از انتقاد نظری و اعتراض عملی بوده‌اند.

نقش رسانه‌ها در بازنمایی تفاوت‌ها

رسانه‌ها در شکل‌ دادن برداشت عمومی از انتقاد و اعتراض نقش مهمی دارند. آن‌ها می‌توانند یک توییت تند را به‌عنوان «اعتراض» معرفی کنند یا تجمعی خیابانی را صرفا «انتقاد» تلقی کنند و با این کار از تأثیرگذاری آن بکاهند. این اشتباه در بازنمایی، می‌تواند درباره ماهیت کنش‌های اجتماعی سوءتفاهم ایجاد کند.

اگر رسانه‌ای مدعی حرفه‌ای بودن است، باید بکوشد تفاوت میان این دو را به‌درستی شناخته و بازتاب دهد. تحلیل عقلانی را به‌عنوان انتقاد و کنش جمعی را به‌عنوان اعتراض معرفی کند. این تفکیک، به فهم بهتر رفتارهای اجتماعی و سیاسی کمک می‌کند و در نهایت منجر به اصلاح و رشد می‌شود.

انتقاد و اعتراض: چالش‌ها و سوءبرداشت‌ها

حال که به نقش رسانه‌ها اشاره‌ کردیم، خوب است یادآور شویم یکی از مهم‌ترین چالش‌ها در فضای ابراز ناخشنودی، به این ابزار ربط دارد. رسانه‌ها ابزار هدایت عموم محسوب می‌شوند، درحالی‌که بسیاری از آن‌ها در دست قدرت‌ها هستند و از سوی آن‌ها حمایت می‌شوند. پس طبیعی است که به‌سادگی بتوانند تصویری کاذب از یک کنش حقیقی به نمایش بگذارند.

از دیگر چالش‌ها برچسب‌زنی‌های منفی به معترضان یا منتقدان است. مثلا از معترضان با عناوینی چون «اختلال‌گران بی‌هدف» یاد می‌شود یا برچسب «افراد منزوی و بی‌تأثیر» را بر منتقدان می‌زنند. چنین برچسب‌هایی بیشتر حاصل نگاه‌های سطحی است. این کار مانع از درک عمیق نقش هر دو کنش در فرآیند اصلاح اجتماعی می‌شود.

از دیگر چالش‌های مهم، نبود پیوند صحیح میان انتقاد و اعتراض است. برای مثال یکی از پرتکرارترین تجربه‌های اجتماعی، منجر شدن اعتراض به خشونت و بی‌نظمی است. این اتفاقات نامطلوب معمولا برای آن دسته از جنبش‌های اعتراضی رخ می‌دهد که پشتوانه فکری و انتقادی نظام‌مند و استوار ندارند. همچنین انتقاد بدون کنش عملی، در فضای فکری محصور می‌ماند و تأثیرگذاری آن محدود می‌شود.

انتقاد و اعتراض: دو بال یک پرواز

در نتیجه، می‌توان انتقاد و اعتراض را دو بال یک پرنده دانست. هر یک از این بال‌ها به‌تنهایی در پرواز ناتوانند یا توانی بسیار محدود دارند. این در حالی است ‌که در کنار هم می‌توانند جامعه را به سوی آسمان رشد و پیشرفت راهی کنند.

انتقاد، یک اندیشه را روشن و اعتراض، آن را به عمل تبدیل می‌کند. به تعبیری دیگر، انتقاد چراغ راه و اعتراض، قدم است. جامعه‌ سالم و در مسیر رشد، به هر دو نیاز دارد: صدای تحلیل‌گر و بدن کنش‌گر.

شناخت فرق انتقاد با اعتراض، هم ضرورتی نظری و هم نیازی عملی برای کنش‌گری آگاهانه و مؤثر در جامعه است. امید است که با این نوشته توانسته باشیم نگاه مخاطبان عزیز را درباره تفاوت انتقاد و اعتراض روشن کنیم.

راهکارهای مقابله با اضطراب اجتماعی و کمرویی را در این مجموعه صوتی یاد بگیرید؛


تا بتوانید شبکه ارتباطات اجتماعی خود را تقویت کنید.