عید مبعث و مسئولیت ما

این عید، عید فکر و اندیشه اسلامی نیز هست. من امروز به یاد روزی در حدود نیم قرن پیش افتادم. تهران در مهرماه 1347شاهد برگزاری جشنی خاص در مؤسسه‌ای نوبنیاد بود: آغاز پانزدهمین قرن بعثت در حسینیه ارشاد. این جشن که با مجالس سخنرانی و شعر و سرود همراه بود، در آن مؤسسه با شکل و شمایل دیگر مراسم دینی تفاوت‌های عمده داشت.

برنامه سخنرانی‌ها در آگهی این مؤسسه در روزنامه درج شد و اکنون که به آن آگهی توجه می‌کنیم، می‌بینیم که تنوع موضوعات و سخنرانان، به آن برنامه، شکل درسی و تعلیمی داده بود، بی‌آنکه مدعی چنین هدفی باشد: «با کمال مسرّت آغاز پانزدهمین قرن بعثت نبی اکرم(ص) را به عموم برادران و خواهران مسلمان تهنیت می‌گوید و اعلام می‌دارد به‌منظور بزرگداشت این ایام فرخنده از مدتی پیش با دعوت و استعانت از دانشمندان و استادان علاقه‌مند، مجموعه‌ای از مقالات علمی و تحقیقی و تاریخی درباره نهضت جهانی اسلام و شخصیت بی‌نظیر پیامبر گرامی جمع‌آوری و به‌صورت 2 جلد کتاب نفیس تحت عنوان «محمد(ص) خاتم پیامبران» به میمنت آغاز پانزدهمین قرن بعثت آماده نشر نموده است و ضمنا به‌خاطر جلوه‌گر ساختن استعدادهای ادبی و ذوقی شعرای معاصر، تهیه و تنظیم بهترین اشعار از انواع شعر درباره رسول اکرم(ص) و آغاز وحی به مسابقه گذارده شد که با حضور هیأت داوران مرکب از استادان فن از بین یکصد و بیست شعر و قصیده رسیده برندگان اول تا سوم را انتخاب و جوایزی به هر یک از آنها اهدا نماید و همچنین برنامه‌هایی برای مدت 5 شب از چهارشنبه 24مهرماه جاری از ساعت 5/6الی 5/9بعدازظهر و صبح روزهای جمعه و یکشنبه به شرح زیر تنظیم و آماده اجرا نموده است…». عنوان بعضی از سخنرانی‌ها هم جالب بود: «جناب آقای اکبر هاشمی تحت عنوان جهان در عصر بعثت، جناب آقای ناصر مکارم شیرازی تحت عنوان کارنامه 14 قرن و تجلیلی از مقام حضرت امام موسی کاظم(ع)، جناب آقای محیط طباطبایی درباره تأثیراسلام در ادبیات فارسی، سخنرانی جناب آقای دکتر ناظرزاده کرمانی پیرامون خدمات شعر فارسی به اسلام، سخنرانی جناب آقای دکتر شریعتی تحت عنوان سیمای محمد(ص)، سخنرانی جناب آقای صدربلاغی تحت عنوان بر فراز کوه حرا، سخنرانی آقای محمدتقی شریعتی تحت عنوان وحی محمدی، سخنرانی آقای مرتضی مطهری درباره اسلام و نیازهای جهان امروز».

جالب است که برای خانم‌ها هم برنامه‌ای درنظر گرفته شده بود: «روز مبعث این برنامه اختصاص به بانوان خواهد داشت و به وسیله خود آنان اجرا می‌شود». گذشته از برنامه‌های خاص این جشن، انتشارکتاب «محمد خاتم پیامبران (ص)» در 2 جلد از هر حیث در ادبیات مذهبی آن روزگار تحولی پدید آورد و به کلی نو بود. آن مجموعه هنوز هم خواندنی و مهم است، به‌خصوص که بسیاری از نویسندگان آن در حوزه تحقیق و تدریس و اندیشه صاحب‌نظر و شهره بودند، همچون استادان مجتبی مینوی و دکتر عبدالحسین زرین‌کوب و دکتر سیدجعفر شهیدی و زریاب خویی. برخی از مؤلفان آن مجموعه یک دهه بعد در شمار مشهورترین و مؤثرترین چهره‌های اندیشه اسلامی معاصر و سران انقلاب اسلامی محسوب شدند، مانند شهید مطهری که گویا این مراسم و این مجموعه به همت او شکل گرفت و مرحوم دکتر شریعتی که مقاله او «سیمای محمد» توجه شهید مطهری را بسیار جلب کرد و مرحومان شهید باهنر و هاشمی رفسنجانی که به‌صورت مشترک مقاله جهان در عصر بعثت را نوشتند.

یا باید از مقاله خواندنی مرحوم دکتر زرین‌کوب «کارنامه اسلام» یاد کرد که بعدها کتاب مستقلی شد و ازجمله آثار ارجمند دکتر زرین‌کوب است. مقاله بلند « اسلام از دریچه چشم مسیحیان» نوشته مرحوم استاد مینوی ازجمله آثار بسیار خواندنی اوست و این روزها که ایام بعثت نبی اکرم (ص) با دیدار تاریخی پاپ فرانسیس با مرجع عالیقدر، آیت‌الله سیستانی در نجف مصادف شده، آن مقاله برای توجه به سیر تاریخی روابط میان مسلمانان و مسیحیان، بسیار مهم به‌نظر می‌رسد. به هر حال، آن روزها اندیشمندان و متفکران دینی توانستند با امکانات محدود خود و بدون استفاده از کمک‌های دولتی بعثت را گرامی دارند و بر شخصیت پیامبر اکرم (ص) به‌عنوان نقطه اتصال میان مسلمانان تأکید کنند و متفکران و اندیشمندان بزرگ نیم قرن‌پیش، با نگاه و دیدگاه‌های متفاوت و متکثر، توانستند میزان حضور و نفوذ اسلام و پیامبر (ص) را در فرهنگ ایران و زبان فارسی نشان دهند. جالب است که عصر جدید تهران هم از دوره شاه تهماسب صفوی در قرن 10هجری با قرآن آغاز شد. می‌دانیم که نزدیک 500 سال پیش‌نخستین حصاری که به قصبه تهران جنبه شهریت داد 114 برج و بارو داشت و در هر یک از آنها سوره‌ای از قرآن نهاده بودند.

این دیوار با حصارکشی‌ها و ساخت و سازهای بعدی کم کم از بین رفت و جز بخشی اندک از آن نمانده است که آن هم حال و روز مناسبی ندارد و دست اهل این روزگار هر روز آسیب جدیدی به آن می‌زند و اگر وضع به همین ترتیب پیش رود، به‌زودی از آن واپسین یادگار صفوی هم اثری نخواهد ماند. اکنون ما در آستانه آغاز پانزدهمین قرن هجرت هستیم و ایرانی‌ها با هوشمندی بسیار مبدأ تاریخ خود را گرچه مانند دیگر مسلمانان، هجرت پیامبر (ص) به مدینه قرار دادند که حرکتی مدنی و تمدنی بود، ولی تنظیم تقویم به‌صورت شمسی، دیگر ارزش‌های آنان را نگاه داشت و حفظ کرد و این دقت و هوشمندی در موارد دیگری هم قابل جست‌وجوست. 11 سال پس از انتشار مجموعه ارزشمند و ماندگار محمد خاتم پیامبران (ص)، نظام جمهوری اسلامی در کشور برقرار شد و این انتظار چندان بیجا نیست که می‌باید برای آغاز این قرن در کشور و به‌طور خاص در پایتخت ایران فکری می‌کردیم تا پیوند تهران و قرآن و پیامبر(ص) برقرار بماند و آن حضرت، رمزی از اتحاد میان ایران و دیگر ملل باشد. شاید هنوز هم چندان دیر نشده باشد: دست‌کم می‌توان در حوزه شهرسازی، واپسین یادگار عهد صفوی را نجات داد و دیگر برج و باروها را هم شناسایی و در همان جا به‌نحوی روزآمد، آن پیوندهای تاریخی را دوباره برقرار کرد. عید مبعث بر همه مسلمانان مبارک باد.

* عضو شورای شهر تهران
* منتشر شده در روزنامه همشهری| چهارشنبه ۲۰ اسفند