عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی : رشته علوم قرآن و حدیث در دانشگاه باید از حوزه مستقل باشد

به گزارش «مبلغ» – نشست «نگاهی به تاریخ نهاد دانشگاهی علوم قرآن و حدیث و وضعیت دانش‌آموختگان» امروز دوشنبه ۲۹ خردادماه از سوی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد.

مریم قبادی؛ عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، در این نشست سخنرانی کرد که در ادامه می‌خوانید:

بنده به تاریخچه پیدایش رشته علوم قرآن و حدیث می‌پردازم. سابقه رشته علوم قرآن و حدیث در نظام دانشگاهی ایران به تأسیس دانشکده علوم معقول و منقول توسط علی اصغر حکمت در مدرسه سپهسالار در تابستان ۱۳۱۳ برمی‌گردد. در آنجا سه رشته شامل علوم ادبیه، علوم منقول و علوم معقول تدریس می‌شد. این رشته در آغاز فراگیر نبود بلکه محدود به تهران و مشهد بود. در مشهد تلاش می‌شد در زمینه ادیان و مذاهب ارتباطاتی با جامعه جهانی وجود داشته باشد و برگزاری کنگره شیخ طوسی در سال ۱۳۴۸ از جمله تلاش‌ها در این راستا بوده است.

سابقه طولانی در تهران

اما در دانشگاه تهران، سابقه این رشته نسبت به مشهد طولانی‌تر بوده است و با تغییر نام دانشکده به الهیات و معارف اسلامی در سال ۱۳۴۳ علوم ادبیه و به زبان عربی تغییر نام پیدا کرده و بعدا با حضور دکتر حجتی در دانشگاه تهران، ایشان شروع به تدریس غیررسمی برخی دروس قرآنی از جمله قرائت، ترجمه، تاریخ و تفسیر کردند. لذا رویکرد دانشگاه تهران نسبت به مشهد بیشتر قرآنی بود تا حدیثی. در سال ۱۳۶۷ این گروه به جای فرهنگ عربی و علوم قرآنی با عنوان علوم قرآن و حدیث خوانده شد اما همچنان یکی از شاخه‌های پنج‌گانه دانشکده الهیات بود و یکسال بعد که برنامه‌های درسی این رشته تدوین شدند این رشته به سمت استقلال رفت تا اینکه در سال ۱۳۷۹ استقلال این رشته تثبیت شد. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی شاهد رشد و گسترش فوق العاده زیاد این رشته هستیم. به گونه‌ای که بر اساس پژوهش ما در سال ۹۹ تعداد ۲۳۰ واحد و مرکز در سراسر کشور مشغول تدریس رشته علوم قرآن و حدیث هستند.

بهترین وسیله ارزیابی و سنجش جایگاه این رشته، تحلیل برنامه‌های درسی و وضعیت دانش آموختگان آن است ولی یک ویژگی در برنامه‌های درسی این رشته، بسیار برجسته است که آن هم عدم استقلال این نهاد دانشگاهی از حوزه‌های علمیه است. شواهد این سخن را در اهدافی که در برنامه‌های درسی ثبت شده، می‌توانیم به روشنی ببینیم. برنامه‌ای از سال ۱۳۷۹ به مدت بیست سال اجرا شده و نشان داده بعد از گذشت این همه مدت، برای این رشته محوریت معارف اهمیت دارد و در اهداف برنامه‌های درسی این رشته، تربیت و تأمین نیروی انسانی متعهد به فرهنگ و معارف اسلامی مورد تأکید قرار گرفته است.

حداقل انتظارات از رشته قرآن و حدیث

ما انتظار داریم حداقل در دوره دکتری، نیم‌نگاهی به تربیت نظریه‌پرداز وجود داشته و شاهد توسعه دانشی باشیم اما در برنامه‌های درسی دوره دکتری نیز عیناً چنین عباراتی را شاهد هستیم. از سال ۱۳۹۱ تا ۱۳۹۵ حدود ۱۴۵ هیئت علمی قرآن و حدیث طی ۱۰۱ جلسه به مدت ۱۵۰۰ ساعت تصمیم گرفتند با بررسی وضعیت رشته علوم قرآن و حدیث و مطالعات همه جانبه‌ این رشته دانشگاهی، تغییراتی در نگاه به این رشته ایجاد کنند. در این برنامه هم آمده است که دانشجو در سطح کارشناسی باید با قرآن کریم و حدیث پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) مانوس شده و دانش و روش و مهارت‌های لازم را برای استفاده مستقیم از قرآن و حدیث و ارائه آن به جامعه کسب کند.

در اینجا اهداف آموزشی و پژوهشی رشته شامل توانایی قرائت صحیح، ترجمه و بیان معانی آیات، توانایی مراجعه به متون مرتبط و توانایی ایفای نقش در فعالیت‌های قرآن و عترت در حوزه آموزشی است. اما یک سال پس از این برنامه، در سال ۱۳۹۶ تمام برنامه‌های مصوب شده کنار گذاشته شد و وزارت علوم، برنامه بازنگری شده دانشگاه تهران را به عنوان برنامه مصوب دانشگاه‌ها ابلاغ کرد؛ انگار که هیچ اتفاقی در آن کمیته تحول اتفاق نیفتاده بود. در این مدت هیچ تلاشی هم برای تخصصی شدن این رشته حتی در مقاطع تحصیلی بالاتر صورت نگرفته است و این قصه پرغصه کماکان ادامه دارد.

وضعیت تغییر مواد درسی

هادی رهنما، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی نیز در این نشست سخنرانی کرد که گزیده آن را در ادامه می‌خوانید:

از اوایل دهه ۸۰ جنب و جوشی در نظام دانشگاهی ایران در زمینه این رشته پدید آمده است. از جمله در دانشگاه معارف قرآن، دانشگاه علوم اسلامی رضوی و مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) دغدغه‌هایی در این زمینه پدید آمد. کارشناسان نوعاً معتقد بودند که بازه ۱۳۶۵ تا ۱۳۹۵ را برای بررسی رشته قرآن و حدیث اینگونه تقسیم کنیم که ابتدا از سال ۶۵ تا ۸۵ را به عنوان یک دوره بیست ساله و از ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۵ را به عنوان یک دوره ده ساله در نظر بگیریم. یک دوره نیز تقسیم‌بندی بر اساس دو دوره پانزده ساله بود.

ما مواد درسی را به شکل ده‌گانه طبقه‌بندی کردیم تا وزن هر یک از مواد درسی را به شکل بهتری بررسی کنیم. برای مثال در برنامه درسی سال ۱۳۶۸ آواشناسی و تجوید وجود دارد اما جلوتر که می‌آییم این ماده درسی کنار گذاشته شده و تبدیل به مهارت‌های حفظ قرآن می‌شود. همچنین در تاریخ علوم قرآن، مخصوصا در برنامه سال ۱۳۹۵ تعداد برنامه‌های درسی افزایش پیدا کرده است. در برخی رشته‌ها نیز هرچه جلوتر آمده‌ایم سهم معارف اسلامی کمتر شده است. البته عنوان رشته تا سال ۱۳۷۹ معارف اسلامی بوده که شاخه قرآنی نیز داشته اما از این سال تبدیل به رشته‌ای مستقل شد و در نتیجه طبیعی است که مواد درسی آن هم تغییر پیدا کند.

برنامه تحول رشته در مقاطع ارشد و دکترا پیگیری نشده یا تغییرات عمده نبوده است بلکه صرفا در این حد بوده که برخی واحدها اختیاری شده‌اند. در واقع مسیر تحولی که در برنامه سال ۱۳۹۵ وجود داشت در مقطع ارشد و دکترا رها شده است. مهمترین ویژگی برنامه تحول سال ۹۵ که در اکثر دانشگاه‌ها به صورت کامل اجرایی نشد این بود که غیر از دروس پایه، شش واحد اختیاری از جمله تربیت مربی قرآن، فرهنگ و رسانه و هنرهای قرآنی در آن وجود دارد.

وضعیت انجمن‌های علمی قرآن و حدیث

در زمینه انجمن‌های علمی علوم قرآن و حدیث باید گفت اولین مورد، انجمن قرآن و حدیث ایران است که در سال ۱۳۸۰ تأسیس شده است و سه مجله منتشر می‌کند. انجمن علمی اعجاز قرآن کریم ایران، مورد دوم است که وضعیت غریبی دارد و بنده اطلاع ندارم که در حال حاضر فعالیت دارد یا خیر. در سایت وزارت علوم، نام این انجمن وجود ندارد در حالی‌که قبلا وجود داشت. انجمن علمی قرآن و تحول علوم، وابسته به دانشگاه مالک اشتر، مورد دیگر است که وبگاه آن در دسترس است و مجله‌ای هم ندارد. انجمن ایرانی مطالعات قرآنی و فرهنگ اسلامی، فعلا از فعال‌ترین‌هاست که سایت و مجله دارد و هیئت مدیره آن نیز از اعضای هیئت علمی رشته‌های علوم قرآن و حدیث کشور هستند. انجمن علمی قرآن و عهدین نیز از سال ۱۳۹۸ تأسیس شده که اطلاع چندانی درباره آن نداریم.

نکته دیگر درباره همایش‌های قرآنی است که باید اشاره کنم. قریب به اتفاق همایش‌های برگزار شده با محوریت آموزه‌ها و معارف قرآنی است نه حتی مباحث کلاسیک این رشته همانند محکم و متشابه. نکته دیگر اینکه همایش‌ها عمدتاً از سوی نهادهای غیر متخصص همانند بخش‌های فرهنگی دانشگاه‌ها، نهادهای حوزوی و دانشگاه‌های علوم پزشکی برگزار شده است. پایدارترین همایشی که از سال ۱۳۸۶ به صورت سالیانه برگزار شده و عنوان پژوهش‌های قرآنی را بر خود دارد در واقع بخش پژوهشیِ افزوده به مسابقات بین‌المللی قرآن کریم است که با حمایت سازمان اوقاف و امور خیریه برگزار می‌شود و هنوز یک همایش که آوردگاه اصحاب قرآن و حدیث ایران باشد را شاهد نیستیم.