عشایر شاهسون | تاریخچه، فرهنگ و طوایف ایل شاهسون

ایل شاهسَوَن (به لهجهٔ ترکی اِلسَوَنی: شَسَوَن یا شَهسَوَن) از اقوام کوچ‌نشین، اصیل و بافرهنگ ساکن دشت مغان و دامنه‌های کوه سبلان به شمار می‌روند. این مردمان با نوع پوشش، سبک زندگی، نوع مسکن و آداب و سنت‌های خاص خود شناخته می‌شوند. ویژگی‌های منحصربه‌فرد قوم شاهسون، آن‌ها را به یکی از جاذبه‌های فرهنگی کشور تبدیل کرده است و گردشگران بسیاری را به سوی خود می‌کشد.

_{منبع عکس: ثریا نت}

آنچه باید درباره عشایر شاهسون بدانید:

معرفی عشایر شاهسون

_{منبع عکس: مغانشهر}

اقوام و عشایر متعددی در استان اردبیل زندگی می‌کنند. ایل شاهسون از مهم‌ترین و معروف‌ترین ایل‌های استان اردبیل و آذربایجان شرقی محسوب می‌شود. گروه‌های محدودی از شاهسون‌ها به‌طور پراکنده در هشترود، میانه، بیجار، قزوین، ساوه، ورامین، همدان، قم، زنجان، نیریز استان فارس و جنوب دریاچه بختگان زندگی می‌کنند.

شاهسون‌ها از پیشینه تاریخی و ویژگی‌های فرهنگی اجتماعی خاصی برخوردار هستند. زبان آن‌ها ترکی آذربایجانی است و اغلب شیعه مذهب هستند. زندگی عشایر شاهسون به‌صورت سنتی و ایلی است؛ البته برخی از آن‌ها در ادوار گذشته یک‌جا‌نشین شده‌اند. شاهسون‌های اردبیل بیشتر در دشت مغان به‌عنوان قشلاق و در مشگین‌شهر، اهر و هریس به‌عنوان ییلاق اقامت می‌کنند. دشت مغان سرزمین حاصلخیز و وسیعی در شمال شرقی آذربایجان و جنوب غربی دریای خزر است.

تاریخچه عشایر شاهسون

_{منبع عکس: خبرگزاری میزان}

قدیمی‌ترین پیشینه‌های شکل‌گیری ایل شاهسون را می‌توان به دوران پس از حمله مغول به ایران در قرن ۱۳ میلادی و ورود ایلخانان به ایران دانست. در دوره‌های بعدی ترکمان‌های قره قویونلو و آق قویونلو که در شمال غربی کشور ساکن بودند، حکومت‌های قدرتمندی در منطقه ایجاد کردند و ضمن مبارزه با ترک‌های عثمانی، توانستند حکومت‌های کوچک محلی در ایران را سرنگون و زمینه را برای تشکیل دولت ملی در دوران صفویه فراهم کنند.

قدرت نظامی صفویه بر پایه ایلات قزلباش بود و با تکیه بر همین قدرت، توانست دولتی ملی و فراگیر در سراسر ایران ایجاد کند. با قدرت‌گیری قزلباش‌ها بعد از دوره شاه طهماسب و قیام آن‌ها علیه نماینده شاه عباس صفوی، صفویه نسبت به قدرت و نفوذ قزلباش بدبین شد. در ادامه گروهی به‌عنوان دوستداران شاه ایجاد شدند و «شاه سیونی» یا «شاه سون» نام گرفتند.

در واقع شاهسون‌ اتحادیه‌ای میان طایفه‌ها است. هدف اولیه از تشکیل این اتحادیه، تحکیم سلطنت صفویه و گسترش مذهب شیعه بود. امروزه به همه کوچ‌نشینان آذربایجان که به درخواست شاه عباس صفوی و به‌منظور حمایت و تشکیل سپاه پادشاه دور هم جمع شده‌ بودند، شاهسون می‌گویند.

_{منبع عکس: تریپ یار}

در دوره حکومت قاجار اتفاقات زیادی در قلمرو شاهسون‌ها به وقوع پیوست. در زمان فتحعلی شاه با عقد قراردارد گلستان بین ایران و روسیه، بخش‌هایی از شمال مغان و تالش به تصرف روسیه درآمد. این موضوع سرزمین‌های قشلاقی شاهسون‌ها را تحت‌تاثیر قرار داد. در معاهده ترکمانچای نیز مرزهای ایران از سمت شمال محدود شد و به‌شکل کنونی در آمد؛ نتیجه این عهدنامه نیز از دست رفتن قسمت بزرگی از منطقه قشلاق ایل شاهسون بود.

خاستگاه عشایر شاهسون

_{منبع عکس: آتور سیر}

با وجود اسناد متعدد درباره تاریخ شاهسون‌ها، هنوز منشا پیدایش این ایل به‌طور دقیق مشخص نیست. پیشینه عشایر شاهسون به ترکمن‌های وابسته به ترک‌های غز می‌رسد که حدود ۱۰۰۰ سال پیش به خراسان مهاجرت کردند و در نواحی شرق دریای خزر زندگی چادرنشینی داشتند. این گروه پس از شورش و طغیان علیه محمد غزنوی، به دشت‌ها و دامنه‌های کوه سبلان رفتند و برخی در اردبیل و گروهی در دشت مغان به زندگی مشغول شدند.

امروزه درباره منشا پیدایش شاهسون‌ها سه روایت مختلف وجود دارد که در این میان، روایت «سرجان ملکم» بیش از دیگر روایت‌ها مورد پذیرش قرار گرفته است:

شاه عباس اول از همان آغاز سلطنت ناگزیر به مقابله با زیاده‌طلبی امیران بزرگ قبایل قزلباش برخاست. وی بدین منظور، برخی از سران قزلباش را به خاک هلاکت نشاند و برای مقابله با طغیان قبایل قزلباش، قبیله‌ای تاسیس کرد و آن را شاهسون یعنی دوست‌دار شاه نامید و از همه مردان قبایل خواست تا به‌عنوان عضوی از این قبیله ثبت‌نام کنند. شاه این قبیله را به‌عنوان فداییان و سرسپردگان خاندان خود در نظر گرفت و با حمایت ویژه‌ای که از این قبیله به عمل آورد، آن را از دیگران متمایز و برجسته ساخت.

_{منابع عکس‌ها: خبرگزاری موج، صنعت و توریسم، تیشینه، اقتصاد آنلاین}

«ولادیمیر مینورسکی» خاورشناس و ایران‌شناس روس، طی انتشار مقاله‌ شاهسون در دائره‌المعارف اسلامی، ادعا می‌کند که اسناد و شواهد روایت ملکم مورد تایید نیست و منابع موجود در تاریخ صفویان ادعای تشکیل شاهسون توسط شاه عباس اول را اثبات نمی‌کنند. 

روایت سوم نقل خود شاهسون‌ها است. این نظر در جزئیات با نظر ملکم تفاوت دارد. شاهسون‌ها مهاجرت اجداد خود از آناتولی را می‌پذیرند؛ اما در مورد زمان مهاجرت اختلاف نظر دارند. به اعتقاد آن‌ها ایل شاهسون ۳۲ طایفه با موقعیت اجتماعی برابر بودند و هیچ‌گاه یک فرد ارشد بر همه طایفه‌ها ریاست نمی‌کرد. آن‌ها زمان صفویان در دشت مغان ساکن بودند.

وجه تسمیه شاهسون

_{منبع عکس: اقتصاد آنلاین}

در مورد معنای واژه «شاهسون» دیدگاه‌های متفاوتی وجود دارد. در لغت، واژه شاهسون به معنی «دوست‌دار شاه» است؛ هر چند در مفهوم، از این واژه به‌معنای سرسپاری به مذهب شیعه، ائمه (به‌خصوص حضرت علی (ع)) و سنت صفویه استنباط می‌شود؛ چراکه صفویان نمایندگان آن‌ها به شمار می‌رفتند.

از سوی دیگر دولت عثمانی‌ دشمنان دیرینه صفویان برشمرده می‌شدند و «شاهسون‌» مخالفت شدید با عثمانی‌ها را در خود نهفته داشت؛ از این‌رو، اعلام شاهسونی از سوی روسای قبایل به این معنی بود که آن‌ها پیروی از فرامین شاه را در حکم فرایض دینی و اخلاقی خود می‌دانند و با «شاهسون» خواندن خود، حس میهن‌دوستی و ایران‌پرستی را نمایان می‌کردند.

طوایف عشایر شاهسون

_{منبع عکس: ویستا}

ایل شاهسون از تعداد زیادی طایفه تشکیل شده است. نام طوایف در این ایل اغلب به« لو» ختم می‌شود. هر طایفه از یک یا چند تیره تشکیل شده است.

نام طوایف شاهسون اغلب به «لو» ختم می‌شوند

آیواتلو، آرالو، اجیرلو، اودولو، بیگدلو، بیگ باغلو، تکله، جعفرلو، جعفرقلی خانلو، جلودارلو، جهان خانملو، حاجی خواجه لو، حسین حاجیلو، حسینکلو، خامسلو، خلیفه‌لو، دمیرچی لوریا، ساربانلار، ساری‌خان بیگلو، ساری خانلو، ساری نصیرلو، سیدلر، شاه‌علی بیگلو، طالش میکائیلو، عربلو، علی بابالو، عیسی لو، قره جبدرق، قره لر خیاوی، قوجا بیگلو، قوتلار، کلاش یا کالاش، کورعباسلو، گبلو، گیکلو، لاهرود، مرادلو، مستعلی بیگلو، مغانلو، هومونلو، یکه‌لو، جوادلو، جوروغلو، گده بیگلو، سرخان بیگلو، هومن‌لو، قوردلو، پیریواتلو، ساری جعفرلو، زرگرلو، سروانلار، حسین خان بیگلو، سیدلو، عطا خانلو، نوروز علی بیگلو، رضا بیگلو، عبادالله بیگلو، شاهعلی بیگلو، بالا بیگلو، آراللو، کله سر، قاراجا لو، حسین حاجی لو، کنده لو، گون پاپاق، چلبیانلو، حاجی علیلو، قره چورلو، کرد احمدلو، تراکمه، چاخرلو و محمد خانلو طوایف ایل شاهسون هستند.

وضعیت اقتصادی و معیشت عشایر شاهسون

_{منبع عکس: چارچی باز}

عشایر شاهسون بیشتر دامدار هستند و بخش عمده‌ای از معیشت آن‌ها با دامداری در مراتع ییلاقی و قشلاقی و تولید شیر و فرآورده‌های لبنی تامین می‌شود. عمده دام‌های شاهسون را گوسفند‌های نژاد مغانی و شتر دو کوهانه تشکیل می‌دهند. در سال‌های اخیر کشاورزی در جلگه‌های اطراف ارس و مغان، باعث یک‌جا‌نشینی برخی از خانوارهای این ایل شده است. تولید صنایع دستی از دیگر منابع کسب درآمد شاهسون‌ها محسوب می‌شود. 

ساختار اجتماعی عشایر شاهسون

_{منبع عکس: مغانشهر}

ایل شاهسون از نظر تقسیمات اجتماعی و سلسله مراتب ایلی به‌ترتیب از طایفه، تیره، کویک، اوبه و خانوار تقسیم می‌شود. به چند خانوار که آلاچیق‌ها و کومه‌های خود را در کنار یکدیگر برپا می‌کنند و چراگاه‌های مشترکی دارند، اوبه می‌گویند و چند اوبه تشکیل یک کویک را می‌دهند.

در راس هر طایفه شاهسون، «ایل بیگی» مسئولیت حفظ نظم و وصول مالیات را بر عهده دارد. ایل بیگی از سوی دولت مرکزی ایران انتخاب می‌شود. اداره طایفه برعهده «بیگ» است که از طرف ایل بیگی انتخاب می‌شود.

پوشاک عشایر شاهسون

_{منبع عکس: آتور سیر}

طی چند دهه گذشته پوشش مردان شاهسون به‌شکل پوشاک یک‌جانشین‌های روستایی منطقه مشگین‌شهر، مغان و ارسباران درآمده و هرگونه تغییر و تحول در نوع و شکل لباس روستاییان به‌تدریج در شکل، ترکیب و نوع لباس مردان شاهسون نیز ایجاد شده است. کت، شلوار و کلاه ترکیب پوشاک مردان شاهسونی را تشکیل می‌دهد و بنابر مقتضیات شغلی، شیوه معیشت، عادت و سلیقه، تنها کمی از نظر رنگ و جلا با پوشش مردان شهری و روستایی تفاوت دارد. 

_{منابع عکس‌ها: آتور سیر، ایرنا، خبرگزاری صدا و سیما، تیشینه}

پوشاک زنان شاهسون از ۹ تکه تشکیل می‌شود

زنان شاهسون تا حدودی شکل سنتی پوشاک خود را حفظ کرده‌اند و حتی در برخی موارد هیچ الگوی جدیدی را در بافت سنتی لباس خود راه نداده‌اند. پوشش غالب زنان شاهسون از ۹ تکه تشکیل می‌شود. کوینک (پیراهنی بلند از رنگ‌های متنوع و شاد)، تنبان یا دامن شلیته‌ای (شبیه تنبان‌های بانوان گیلان، بختیاری و قشقایی)، یایلیق (چارقد یا روسری گل‌دار که با یک کلاغی بسته می‌شود)، آیلن یایلیقی (چارقدی که از روی یایلیق و برای نگهداشتن آن در بالای پیشانی بسته می‌شود)، آراخچن (عرق‌چین)، یل (نیم تنه ساده زمستانی که روی جلیقه می‌پوشند)، جوراب، جلقا ( جلیقه بدون آستین که روی آن‌ها با سکه‌های طلا و نقره دوخته می‌شود و تعداد سکه‌ها نشان‌دهنده میزان ثروت خانواده است)، باشماق (کفش) و یاشماق (دستمالی که روی دهان می‌بندند) اجزای پوشش زنان و دختران شاهسون است.

فرهنگ و رسوم عشایر شاهسون

_{منبع عکس: ایلیا گشت}

قدمت عشایر شاهسون سبب شکل‌گیری معیشت و آداب و رسومی خاص در بین آن‌ها شده است که از جذاب‌ترین شیوه‌های زندگی اجتماعی به شمار می‌رود. این سبک زندگی برای بیشتر افراد جذاب و دیدنی است. شاهسون‌ها در تیراندازی و شکار شهره هستند و به سجایای اخلاقی و میهن‌پرستی شناخته می‌شوند.

عید فطر و عید قربان از اعیاد مهم شاهسون‌ها است. در روز عید قربان، قربانی می‌کنند و نزد بزرگان و ریش‌سفیدان اوبه می‌روند. عید نوروز و چهارشنبه‌سوری از شادترین روزهای شاهسون‌ها محسوب می‌شود. شب چهارشنبه‌سوری آجیلی از نخودچی و گندم برشته درست می‌کنند، آتش‌برمی‌افروزند، بچه‌ها از روی آتش می‌پرند و صبح چهارشنبه آب‌تنی می‌کنند.

_{منبع عکس: traveltip.blog}

شاهسون‌ها در عید نوروز تخم‌مرغ رنگ می‌کنند؛ به دید و بازدید می‌روند و تخم‌مرغ رنگی‌ها را بین بچه‌ها پخش می‌کنند. در آخر همگی به خانه «آق سقل» (ریش سفید) یا رئیس طایفه خود می‌روند. طبق عقاید ایل شاهسون در هنگام تحویل سال، برای یک لحظه آب‌های جاری از حرکت می‌ایستند و درختان سر به زمین می‌گذارند.

در مراسم خواستگاری ایل شاهسون دو فرد ریش سفید از طرف خانواده داماد برای عهد و پیمان به چادر خانواده عروس می‌روند. پس از موافقت با عهد و پیمان خواستگاری، شیرینی می‌خورند؛ سپس خانواده داماد به محل عروسی می‌روند و روسری کلاغی، گردن‌بند، آینه و شیرینی با خود می‌برند. جشن‌ عروسی گاهی تا ۲۰ روز طول می‌کشد و در روز آخر، مهمان‌ها مبلغی را به‌عنوان طیانه (پول شیرینی) به صاحب مراسم می‌دهند.

_{منبع عکس: آتور سیر}

موسیقی متداول در میان عشایر شاهسون، عاشیقی است و نوازندگان شاهسونی را عاشیق‌لر می‌نامند. آن‌ها با ساز زهی (چگو) اشعار و داستان‌های حماسی و عاشقانه می‌نوازند. اشعار عاشیق‌ها هجایی است و با توجه به تعداد هجا و مفهوم نامگذاری می‌شود. گرایلی، قوشی، تجنیسی، بایاتی، باغلاما، دیوانی، خلق و ماهنسی از مشهورترین اشعار و موسیقی‌های شاهسون هستند.

محل زندگی عشایر شاهسون

ییلاق و قشلاق عشایر شاهسون

_{منبع عکس: آژانس مسافرتی آریا سفر پردیس}

کوچ از ضروریات زندگی عشایر است که در فصول گرم و سرد انجام می‌شود. و به دو صورت عمودی و افقی اتفاق می‌افتد. در استان اردبیل کوچ عشایر به‌صورت عمودی است و از کمترین ارتفاع (پنج متر از سطح دریا) شروع می‌شود و تا ارتفاع ۴,۵۰۰ متر بالاتر از سطح دریا ادامه دارد. شاهسون‌ها طی ییلاق و قشلاق درمجموع حدود ۴۰۰ کیلومتر راه می‌پیمایند. زمان شروع ییلاق و قشلاق و مدت اطراق و توقف در مراتع مسیر، بر اساس شرایط اقلیمی و آب‌وهوایی منطقه در سال‌های مختلف متغیر است.

کوچ ایل شاهسون در محدوده ارتفاعات سبلان و دشت حاصلخیر مغان در جلگه گسترده اردبیل اتفاق می‌افتد. این منطقه از نقاط پرمحصول کشور به شمار می‌رود و شرایط اقلیمی آن متاثر از کوه سبلان است.

_{منبع عکس: آتور سیر}

به کوچ کردن از نواحی گرم به نواحی خنک در فصول گرم «ییلاق» گفته می‌شود. ییلاق شاهسون‌ها به‌طور معمول ۴۵ روز بعد از شروع بهار آغاز می‌شود و ۱۵ تا ۲۰ روز طول می‌کشد. آن‌ها اوایل خرداد ماه در دامنه‌های سبلان آلاچیق برپا می‌کنند و در ماه‌های تیر و مرداد به ارتفاعات بالاتر کوه سبلان می‌روند. 

کوچ کردن از نواحی سرد به مناطق با آب‌وهوای گرم در فصل‌های خنک «قشلاق» نام دارد. قشلاق ایل شاهسون اواسط یا اواخر شهریور شروع می‌شود و ۴۰ تا ۴۵ روز به طول می‌انجامد؛ در مسیر قشلاق، نزدیک دشت مغان (ارشق، تازه کند) آلاچیق برپا می‌کنند و پس از چند روز به دشت مغان می‌روند و تا اواخر فروردین یا نیمه‌های اردیبهشت آنجا می‌مانند.

مسکن عشایر شاهسون

_{منبع عکس: اقتصاد آنلاین}

ییلاق و قشلاق عشایر شاهسون آب‌وهوای نسبتا سردی دارند؛ به‌همین خاطر آن‌ها از چادرهایی استفاده می‌کنند که بیشترین هماهنگی را با شرایط اقلیمی منطقه داشته باشند. آلاچیق‌های نیم‌کره‌ای و کومه‌های دالانی شکل، مسکن اصلی شاهسون‌ها محسوب می‌شوند. نوع مسکن، ایل شاهسون را از سایر ایلات و عشایر کشور متمایز می‌کند.

آلاچیق به سازه‌ای چوبی متشکل از ۲۳ ،۲۸ یا ۲۴ چوپ صیقل یافته به نام «چوبوغ» گفته می‌شود. این چوبوغ‌ها از قسمت فوقانی به نیم‌کره گنبدی شکل چوبی (چنبره) متصل هستند. پوشش خارجی آلاچیق از نمد است. نمد سفیدی که از پشم حلاجی شده گوسفندان، با مهارت خاص تولید می‌شود. نمد‌ها توسط مردان به قطعات منظمی به نام ترک بریده و متناسب با اندازه و شکل آلاچیق دوخته می‌شود. آلاچیق محل زندگی و پذیرایی از مهمانان است. سر درب ورودی با منگوله‌هایی آویزان و درون آلاچیق با دست‌بافت‌های زنان شاهسون پوشانده و تزیین می‌شود.

_{منبع عکس: خبرگزاری میزان}

کومه نوع دیگر مسکن شاهسون است. کومه‌ها طوسی رنگ، دالانی شکل و کوچک‌تر از آلاچیق‌ها هستند. این مسکن با استفاده از چوبوغ‌های جنگلی بدون صیقل ساخته و با نمدهای مستعمل پوشانده می‌شوند. این نمدها معمولا جنس زبرتری دارند. کومه غالبا برای طبخ غذا و تولید لبنیات استفاده می‌شود؛ اما در برخی موارد افراد کم‌بضاعت ایل نیز در آن‌ها زندگی می‌کنند. آلاچیق با مهارت و ظرافت ساخته می‌شود و دوام بیشتری نسبت به کومه دارد. فضای داخلی کومه حدود پنج متر است.

_{منبع عکس: اقتصاد آنلاین}

به مجموعه چند آلاچیق و کومه که در یک منطقه برپا شده باشد «اوبه» می‌گویند. محلی که اوبه در آن برپا شده باشد، «یورد» نامیده می‌شود. چوب‌های چادرها با فاصله تقریبی یک متر از یورد چیده می‌شوند. هر عضو ایل به خاطر دارد که در کدام یورد به دنیا آمده است. یوردها القاب و عناوین خاصی دارند؛ برخی از عناوین آن‌ها یادآور یک واقعه یا جریان تاریخی هستند.

مشخصه اصلی یورد، سنگ‌چین‌هایی است که با استقرار اولین آلاچیق یا کومه به‌صورت هلالی چیده می‌شوند. هدف از این سنگ‌چین‌ها ایجاد فضایی برای گذاشتن فارماش (جارخت‌خوابی پشمی) و باقی اسباب و وسایل است. سنگ‌چین از نفوذ رطوبت و نم به داخل وسایل جلوگیری می‌کند.

صنایع دستی عشایر ایل شاهسون 

با توجه به اشتغال عشایر شاهسون به شغل دامداری، دسترسی به ملزومات و مواد اولیه برای تولید دست‌باف‌هایی مانند قالی و قالیچه، گلیم، زیلو، جاجیم و خورجین، پلاس (چادر)، چوقا یا برک، کلاه، دستکش، جوراب، گیوه، پاپوش، حصیر، مفرش برای اهالی ایل به‌ویژه بانوان فراهم است. این دست سازه‌ها فرهنگ سنتی و غنی ایل شاهسون را به تصویر می‌کشند.

اگر از عشایر شاهسون هستید یا با سبک زندگی این ایل آشنایی دارید، لطفا اطلاعات خود را با ما و کاربران کجارو به اشتراک بگذارید.

_{منبع عکس کاور: سایت طوطیا}

 پرسش‌های متداول

ایل شاهسون در کدام مناطق ایران زندگی می‌کنند؟

اردبیل، آذربایجان شرقی، هشترود، میانه، بیجار، قزوین، ساوه، ورامین، همدان، قم، زنجان، نیریز استان فارس و جنوب دریاچه بختگان

مسکن اصلی ایل شاهسون چیست؟

 آلاچیق و کومه

شاهسون در لغت به چه معنایی است؟

شاه دوست یا دوست‌دار شاه

شاهسون در چه دوره‌ای شکل گرفت؟

صفویه