عبید زاکانی، پیشگام طنز انتقادی فارسی

«خواجه نظام‌الدین عبیدالله زاکانی»، اهل قزوین، معروف به «عبید زاکانی»، شاعر اواخر قرن هفتم یا اوایل قرن هشتم هجری قمری است. آثار او بیشتر به زبان طنز است. اگرچه وی اشعار و غزلیات جدی نیز دارد، شهرت او بیشتر به خاطر اشعار طنزش است. او با زبان شعر و طنز از رنج مردم، نالایقی و جهالت حاکمان و تزویر و ریای زاهدان می‌گوید. از این‌رو، محبوب مردم و مغضوب برخی حاکمان و زاهدان بود.

عبید زاکانی به پدر طنز فارسی مشهور است

اشعار و حکایت‌های عبید به‌ظاهر خنده‌دار، ساده و سرگرم‌کننده هستند؛ اما لایه‌ای عمیق‌تر در زیر این ظاهر ساده وجود دارد و آن انتقاد و اعتراض جسورانه و به سخره گرفتن خرافات، ریا، نادانی و ستم است که جامعه‌ انسانی از دیرباز به آن دچار بوده است. زبان شعر عبید بی‌پروا و تند است. او با شجاعت و جسارتی کم‌نظیر به نقد زشتی‌ها و پلیدی‌ها در جامعه، به‌خصوص در طبقه‌ حاکم می‌پردازد.

بسیاری سعی داشتند زبان بی‌پروا و گاهی خارج از ادب و عرف او را بهانه‌ای کنند برای به زیر سوال بردن شعر او و حقیقتی که در آن بیان می‌کرد. از سوی دیگر، برخی بزرگان و حاکمان سعی در دوستی و نزدیکی با او داشتند تا شاید از گزند تیغ نقد او در امان بمانند؛ اما عبید بی‌توجه به دوستی و دشمنی دیگران، نقد خود را صریح و بی‌پروا در قالب طنز بیان می‌کرد.

محل دقیق آرامگاه عبید زاکانی مشخص نیست؛ اما «علامه سید علی کمالی دزفولی» قرآن‌پژوه معاصر، به نقل از گذشتگان خود بیان می‌کند که روزی در شهر دزفول پس از بارش‌های تند و بسیار که موجب خراب شدن خانه‌ها و راه‌ها شد، هنگامی که گل‌و‌لای فرونشست، در یکی از خانه‌های محله‌ خراطان، سنگ قبری پیدا شد که نام « خواجه عبید زاکانی» بر آن حک شده بود.

همچنین چند تن از دیگر ساکنان قدیمی شهر دزفول، محل دفن عبید زاکانی را در زیر دیوار باغی در کوچه‌ سراب یا جنب مسجد یتیمه اعلام کرده‌اند.

بنابراین، گمان می‌رود که آرامگاه عبید زاکانی در شهر دزفول قرار دارد؛ اما اینکه او چگونه فوت شده و چرا در دزفول دفن شده است یا محل دقیق آرامگاه او کجاست، بر کسی مشخص نیست.

اگرچه عبید زاکانی شاعری بزرگ و مشهور است، متاسفانه به غیر از آثار و اشعارش، جزئیات کاملی در مورد زندگی او به ما نرسیده است. حتی تاریخ دقیق تولد و وفات او نیز مشخص نیست و محققان در مورد آن نظرات متفاوتی دارند. برخی او را متولد اواخر قرن هفتم و برخی زاده‌ اوایل قرن هشتم می‌دانند.

آنچه که در مورد زندگی عبید می‌دانیم محدود به نوشته‌های «حمدالله مستوفی» مورخ و شاعر هم‌عصر و همشهری عبید و نیز «دولتشاه سمرقندی» است که در برخی آثار خود در مورد عبید زاکانی نیز مطالبی نوشته‌اند.

نام کامل او «خواجه نظام‌الدین عبیدالله زاکانی» از خاندان زاکان و متولد شهر قزوین است. خاندان زاکان از اعرابی بودند که به ایران مهاجرت کردند و در نزدیکی شهر همدان ساکن و از آنجا در دیگر نقاط ایران پراکنده شدند.

در آن زمان، فارس تحت سلطه‌ پادشاهان سلسله‌های اینجو و آل جلایر بود. خاندان زاکان از سوی حکام فارس پذیرفته شده و روابط نزدیکی با دربار آن‌ها داشتند. عبید برای تحصیل علوم زمان خود به شیراز رفت و با توجه به سابقه‌ خاندان زاکان، مورد توجه حاکمان فارس قرار گرفت. او همچنین با پادشاهانی از جمله «شاه شجاع مظفری»، «سلطان اویس جلایری»، «علاءالدین محمد» و «شاه شیخ ابوالحسن اینجو» معاصر بود و در تألیفات خود از آنان نام برده است.

عبید علاوه بر قزوین، مدتی نیز در اصفهان و کرمان اقامت داشت؛ اما بیشتر عمر خود را در شیراز گذراند. با توجه به برخی اشعار او به نظر می‌رسد که به جزیره‌ هرمز، بغداد و آذربایجان نیز سفر کرده بود. می‌توان گفت با توجه به شرایط آن عصر و دشواری سفر به‌دلایل متعدد از جمله نبود وسایل نقلیه، ناامنی راه‌ها و کمبود امکانات اقامتی، عبید زاکانی فردی اهل سفر و سیاحت بوده است. 

خواجه عبیدالله زاکانی، پس از اقامتی طولانی در شیراز، به قزوین بازگشت و مشغول تدریس و قضاوت شد.

تاریخ دقیق مرگ عبید زاکانی، مانند تاریخ تولدش به‌طور دقیق مشخص نیست. محققان تاریخ مرگ او را بین سال‎های ۷۶۸ تا ۷۷۲ هجری قمری می‌دانند.

در این بخش به معرفی آثار خواجه نظام‌الدین عبیدالله زاکانی با تخلص شعری عبید زاکانی می‌پردازیم.

دیوان لطایف

این دیوان شامل چند منظومه از جمله موش و گربه، صدپند و ریش‌نامه است. زبان این دیوان، همان ‌طور که از نام آن پیدا است، به تمامی طنز و لطیفه است که البته با زبان تند و صریح و گاهی رکیک عبید، ممکن است در نگاه اول چندان لطیف به نظر نرسد؛ اما لطافت آن در معانی والا، نگاه تیزبین، مهارت نقد و طنازی بی‌نظیر عبید است.

رساله‌ دلگشا

«رساله‌ دلگشا» نام اثری منثور شامل حکایت‌های طنز بیشتر اجتماعی، اخلاقی و گاهی سیاسی است که دو بخش دارد. بخش اول به زبان فارسی و بخش دوم به زبان عربی نوشته شده است. حکایت‌های فارسی بیشتر ابداعی و لطیفه‌های عربی‌ اکثرا از حکایات طنز قدیمی عربی هستند که عبید آن‌ها را به سبک شیوای خود نوشته است.

رساله‌ اخلاق الاشراف

رساله‌ «اخلاق الاشراف» نیز به زبان طنز نوشته شده است؛ اما تفاوت آن با دیگر آثار او در این است که عبید در این اثر با استفاده از نقیضه‌سازی آثار شاعران بزرگی چون فردوسی، حافظ، سعدی و واژگون‌سازی مفاهیم اخلاقی و دینی، به نقد و اعتراض به انحطاط اخلاقی و فساد می‌پردازد.

عشاق‌ نامه

«عشاق‌نامه» مثنوی بلندی در وصف عشق و احوال عاشق و معشوق است. در لابه‌لای مثنوی، غزلیاتی نیز از زبان عاشق و معشوق سروده شده است. این اثر شامل ۶ غزل و ۲۷ مثنوی و درمجموع ۳۳ بخش است که همه در وصف عشق آتشین به معشوق و گفتگوی عشاق است.

دیوان اشعار

دیوان اشعار عبید زاکانی شامل غزلیات، مثنویات، قصاید، رباعیات، مقطعات، ترکیبات و ترجیع‌بند است که بعضی به زبان طنز و بعضی دیگر جدی هستند.

در ادامه‌ این مطلب به معرفی و بررسی مختصر دو اثر مشهور عبید زاکانی به نام منظومه‌ موش و گربه و رساله‌ دلگشا می‌پردازیم.

منظومه موش و گربه

اگر داری تو عقل و دانش و هوش

بیا بشنو حدیث گربه و موش

بخوانم از برایت داستانی

که در معنای آن حیران بمانی

می‌توان گفت موش و گربه معروف‌ترین اثر عبید زاکانی است که از محبوبیت بسیاری برخوردار است. داستان این قصیده که طنزی اعتراضی است، در شهر کرمان اتفاق می‌افتد. گربه‌های شهر که دشمنی و جنگ دیرین با موش‌ها داشتند، در ظاهر با موش‌ها عهد صلح و دوستی می‌بندند؛ ولی در واقع آن‌ها را فریب می‌دهند و عهد خود را می‌شکنند. جنگی بزرگ بین لشگر موش‌ها و گربه‌ها در بیایان‌های کرمان درمی‌گیرد. لشکر موش‌ها پیروز و شاه گربه‌ها گرفتار می‌شود؛ اما گربه‌شاه ریسمان را با دندان پاره کرده و به‌موش‌ها حمله‌ می‌کند و آن‌ها را شکست می‌دهد.

در این منظومه، عبید زاکانی به کنایه و تمثیل بیان می‌کند که ضعیفان و محرومان هرگز نباید به صاحبان قدرت اعتماد کنند؛ چراکه اگر به‌ظاهر نیز صلح و دوستی بین آنان برقرار شود، عاقبت قدرتمندان به خاطر منافع خود عهد صلح را می‌شکنند و هرگز دوست و از جنس محرومان نخواهند شد.

رساله‌‌ دلگشا

رساله‌ دلگشا دومین اثر معروف عبید زاکانی پس از منظومه‌ موش و گربه است. همان طور که پیش‌تر اشاره شد، این اثر دارای دو بخش حکایات فارسی و عربی است. بسیاری معتقدند که رساله‌ دلگشا خنده‌دار‌ترین اثر عبید است چراکه حاوی حکایت‌های کوتاه طنزی است که با زبانی شیوا و روان اما بسیار صریح به نقد هرآنچه از نظر وی زشتی و بدی است، از خرافات تا فساد، ستم و جهل موجود در جامعه، می‌پردازد.