طاهریان ؛ اولین سلسله ایرانی بعد از اسلام

طاهریان جزو خاندان‌های قدرتمند در دولت عباسی بودند که در عصر مامون، امارت خراسان را از آن خود کردند و به‌شکل موروثی بر شرق ایران حاکم شدند. مورخان طاهریان را اولین حکومت نیمه مستقل ایرانی بعد از ورود اسلام می‌دانستند. طاهریان خدمات زیادی را در خراسان انجام دادند. برخی تاریخ‌نگاران، طاهریان را سلسله‌ای شیعی مذهب دانسته‌ و برخی دیگر آن‌ها را اهل سنت معرفی کرده‌اند. روایات ذکر شده درباره مذهب طاهریان ضد و نقیض هستند؛ این روایات قضاوت درباره مذهب طاهریان را سخت می‌کند.

آنچه باید درباره سلسله طاهریان بدانید:

مختصری از تاریخ سلسله طاهریان

طاهریان اولین سلسله‌ بعد از اسلام را در ایران تشکیل دادند و اولین سلسله در ایران بودند که حوزه امارت خود را از تبعیت مستقیم خلیفه خارج کردند. جد طاهریان فردی به نام زریق از موالی طلحه‌الطلحات، حاکم سیستان بود. پسر زریق به نام مصعب، از ولایت یکی از اشراف عرب از قبیله خزاعه بود و به همین علت، طاهریان را خزاعی هم می‌نامند. مصعب در هنگام دعوت دعات بنی عباس، حکومت پوشنگ را داشت و هنگام قیام ابومسلم، به‌عنوان دبیر در خدمت یکی از یاران او داخل شد. یوسف‌البرم، رئیس فرقه خوارج ایران در زمان مهدی عباسی علیه عباسیان قیام کرد و حکومت شهر پوشنگ را از دست مصعب خارج کرد.

طاهر بن حسین

 بعد از به خلافت رسیدن مامون، طاهر بن حسین که مامون را در رسیدن به خلافت یاری کرده بود، با حمایت احمد بن خالد وزیر، به حکومت خراسان گماشته شد. طاهر که به ذوالیمینین شهرت داشت نام مامون را از خطبه انداخت و خطبه را به نام یکی از فرزندان امام موسی کاظم(ع) خواند و مرو را به‌عنوان مرکز حکومت خود انتخاب کرد. بدین ترتیب طاهر بن حسین، اولین امیر ایرانی نژاد شد که امارت استکفا خراسان را در خاندان خود موروثی کرد.

_{منبع عکس: نامشخص}

طلحه بن طاهر

 مامون با توجه به سرکشی طاهر بن حسین، به‌منظور جلوگیری از شورش سپاهیان ناراضی طاهر، طلحه را به جانشینی طاهر انتخاب کرد. طلحه قبل از رسیدن به حکومت، حاکم سیستان بود. مهمترین حادثه دوران طلحه، جنگ او با خوارج سیستان و رهبر آن‌ها حمزه آذرک است. حمزه آذرک که به حمزه خارجی نیز شهرت دارد، اولین بار در بین خوارج، لقب امیرالمومنین و خلیفه را بر خود نهاده بود و از روسای بزرگ خوارج سیستان در دوره طاهریان بود که سرانجام توسط طلحه بن طاهر سرکوب شد.

عبدالله بن طاهر

بعد از مرگ طلحه و حمزه آذرک، ابوعوف رهبری خوارج را به عهده گرفت و خراسان و سیستان را عرصه تاخت و تاز خود قرار داد. عبدالله بن طاهر در این زمان صاحب شرطه بغداد بود. او در دورانی که در خدمت خلیفه عباسی بود، فتنه نصر بن شبث را در رقه سرکوب و مصر را آرام کرد و از جانب خلیفه به حکومت خراسان فرستاده شد. عبدالله به خراسان رفت و مرکز حکومت خود را شهر نیشابور قرار داد. بعد از شهادت امام رضا (ع) به دست مامون، محمد بن قاسم علوی ملقب به صوفی، قیام بزرگی علیه عباسیان در طالقان به راه انداخت. عبدالله بن طاهر این قیام را سرکوب کرد. بعد از مرگ مامون و روی کار آمدن معتصم، خلیفه جدید عبدالله بن طاهر را مامور دفع مازیار در طبرستان و افشین کرد. عبدالله شورش مازیار را دفع کرد؛ اما به‌دلیل دوستی با افشین در دفع او مسامحه کرد.

عبدالله بن طاهر، به‌دلیل فضل و دانش وافر به حکیم آل طاهر شهرت داشت

عبدالله بن طاهر کتاب‌هایی نوشته است که مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از «الآداب الرفعیه»، «البراعه و الفصاحه و الاشاره فی اختیار شعر». او همچنین به کشاورزی و حفر قنات و اصلاح در آبیاری توجه بسیار داشت و دستور تالیف کتاب «القنی» به‌منظور ایجاد قانونی برای کاربندی حقوق آب صادر کرد.

_{منبع عکس: kaleme}

طاهر بن عبدالله

طاهر بن عبدالله از جانب خلیفه واثق به حکومت خراسان گماشته شد. در زمان او مطوعه و عیاران، خوارج سیستان را دفع کردند و خود، سیستان را تصرف کردند؛ بدین ترتیب سیستان از خراسان جدا شد و به استقلال رسید.

محمد بن طاهر

آخرین امیر طاهری، محمد بن طاهر بود. در زمان محمد بن طاهر دو قیام عمده رخ داد. یکی قیام قتیل شاهی در کوفه و واسط که توسط محمد بن طاهر سرکوب شد و دیگری قیام حسن بن زید علوی در طبرستان بود. حسن بن زید، سلیمان بن عبدلله حاکم گماشته شده محمد بن طاهر در طبرستان را بیرون راند و آنجا را زیر سلطه خود درآورد. در سال ۲۵۹ هجری، یعقوب لیث صفاری به بهانه تعقیب پسران صالح سگزی که به خراسان پناه برده بودند، به آنجا لشکر کشید و با تصرف نیشابور به عمر دودمان طاهری خاتمه داد. خلیفه معتمد نیز حکومت یعقوب بر خراسان را مشروعیت بخشید.

_{منبع عکس: نامشخص}

پادشاهان معروف طاهریان

طاهر بن حسین

طاهر معروف به طاهر ذوالیمینین، در شهر پوشنگ به دنیا آمد و در مرو از دنیا رفت. او از سرداران ایرانی مامون بود که سلسله طاهریان را در خراسان بنیاد گذاشت. طاهر در ابتدا به عباسیان خدمت می‌کرد و امارت پوشنگ را یافت و سپس در جنگ مامون با برادرش امین، سپهسالاری سپاه مامون را به عهده گرفت و موفق شد سپاهیان امین را شکست دهد. او با محاصره و فتح بغداد، خلیفه امین را به قتل رساند و راه را برای خلافت مامون هموار کرد.

طاهر بن حسین به‌دلیل شکست دادن خلیفه امین، در نزد خلیفه مامون از جایگاه والایی برخوردار شد 

طاهر از جانب مامون ماموریت یافت تا فتنه نصر بن شبث را در سرزمین‌های غربی سرکوب کند که موفق نشد. او سپس از جانب مامون به ریاست شرطه بغداد منصوب شد و بعد از مدتی امارت خراسان بزرگ به او تعلق گرفت. او در ادامه خدماتش، خوارج را سرکوب کرد و اعلام استقلال کرد. سپس با حذف نام خلیفه برای خود سکه زد و به نام خود خطبه خواند و اولین سلسله اسلامی را با نام طاهریان بنیان نهاد که نیم قرن تداوم یافت.

_{منبع عکس:wikipedia}

عبدالله بن طاهر

فرزند طاهر به‌عنوان جانشین او برگزیده شد و از سال ۱۸۲ تا ۲۳۰ هجری قمری بر خراسان حکم‌ راند. او ابتدا با سرکوب شورش‌ها در مصر و شام، قدرت مامون را وسعت داد و سپس با فرمان مامون، حکومت خراسان را اداره کرد و ثبات را به قلمرو خلافت بازگرداند. بعد از مرگ طاهر، در دوره خلفای معاصر خود، بزرگترین و قدرتمندترین شخصیت زمانه خود بود.

عبدالله بن طاهر قبل از حکومت نیز مورد توجه مامون بود. او موفق به فرونشاندن فتنه نصر بن شبث شد و او را دستگیر کرد و به بغداد نزد مامون فرستاد و دستور داد قلعه او را نابود کنند. عبدالله بعد از این موفقیت، اوضاع مصر را به عهده گرفت و موفق شد آنجا را آرام کند. عبدالله بن طاهر سپس به محاصره شهر فسطاط رفت و با هدف فتح اسکندریه، آن شهر را ترک کرد.

عبدالله بن طاهر خوارج را شکست داد و آن‌ها را از سیستان بیرون کرد

عبدالله بن طاهر در سال ۲۱۲ هجری قمری به بغداد رفت و خلیفه مامون از او تجلیل کرد. بعد از گذشت مدتی از اقامت او در بغداد و ایجاد تحرک توسط بابک و شکست سرداران مامون، او برای دفع شورش به دینور رفت و با وخیم شدن اوضاع خراسان، حکومت خراسان به عبدالله سپرده شد. عبدلله نیشابور را پایتخت خود قرار داد و حکمرانی خود را در آن ناحیه آغاز کرد تا با خوارج سیستان و خراسان مقابله کند. بعد از مدتی او توانست خراسان را آرام و پای خوارج را از سیستان را به‌طور کامل قطع کند.

_{منبع عکس: نامشخص}

در سال ۲۱۸ هجری قمری معتصم جای مامون را گرفت. ارتباط معتصم و مامون ابتدا تیره بود و بعد از گذشت مدتی به‌دلیل خدماتی که عبدالله برای سرکوب شورش‌ها و ناتوانی معتصم انجام داده بود، ارتباط آن‌ها با هم خوب شد و معتصم حکومت عبدالله را به رسمیت شناخت. در سال ۲۱۸ هجری قمری مأمون مازیار در طبرستان و محمد بن قاسم در طالقان را سرکوب کرد و آن‌ها را به بغداد نزد خلیفه فرستاد. عبدالله با یکی از سرداران خلیفه با نام افشین نیز رقابتی سخت داشت و سرانجام توانست او را به‌عنوان مجرم معرفی کرده و مسبب اعدام او شود.

عبدالله بن طاهر در سال ۲۳۰ هجری قمری در سن ۴۸ سالگی به‌دلیل بیماری فوت کرد و در مقبره خانوادگی که داشت در نیشابور به خاک سپرده شد. اکثر مورخان عبدالله بن طاهر را امیری عادل دانسته‌اند که حق رعایای خود را رعایت می‌کرد. او دست نشانده‌های خود را که به رعایا ظلم می‌کردند برکنار کرد و در راه حفظ حق مردم، از نزدیک‌ترین افراد خود نیز نمی‌گذشت.

عبدالله بن طاهر اصلاحات اقتصادی و فرهنگی بسیاری در دوره حکومت خود انجام داد

عبدالله بن طاهر در طول دوره حکومت خود، اصلاحاتی در زمینه کشاورزی و عمران انجام داد که سبب رونق کشاورزی در این دوره شد. او در زمینه گسترش علم تلاش بسیار کرد و آموزش را در قلمرو حکومت خود به‌طور جدی دنبال کرد. عبدالله بن طاهر با سرکوب خوارج، آرامش را به شرق ایران بازگرداند. طبق گزارش‌های مورخان، او رفتار خوبی با غیرمسلمانان داشت. عبدلله بن طاهر با وجود دشمنی با علویان، احترام آن‌ها را رعایت می‌کرد و در مواردی با آن‌ها روابط دوستی نیز داشت. عبدالله بن طاهر فردی علاقه‌مند به شعر و ادبیات بود و در دوره خود تلاش زیادی برای ترویج شعر و ادبیات کرد. از او دیوان شعری نیز بر جای مانده است.

_{منبع عکس:kaleme}

اوج قدرت سیاسی طاهریان

اگرچه طاهر بن حسین، بنیانگذار حکومت طاهریان بود؛ اما دوره حکومت فرزند او، عبدالله بن طاهر، اوج قدرت سیاسی طاهریان بود. عبدلله بن طاهر رابطه خوبی با خلیفه مامون داشت و اوامر او را بدون کم و کاست اجرا می‌کرد. دوستی دو طرفه‌ای که بین عبدالله و مامون وجود داشت و لیاقت و شایستگی عبدلله بن طاهر در انجام امور، سبب شد که به توفیقات بسیاری دست پیدا کند. عبدالله در حدود ۱۵ سال بر خراسان حکومت کرد و در این دوره اصلاحات و خدمات زیادی به مردم انجام داد. او به واقع فردی تاثیرگذار در تاریخ و فرهنگ زمانه خود بود.

_{منبع عکس: wikipedia}

فرهنگ و اعتقادات طاهریان

در مورد شیعه یا سنی بودن طاهریان، با اطمینان نمی‌توان نظر داد. منابع تاریخی در این مورد، نظر مشترکی ندارند، اکثر آن‌ها طاهریان را سنی مذهب می‌دانند؛ اما به وضوح مشخص است که امیران طاهری برای امامان شیعه احترام بسیار قائل بودند. خاندان طاهریان، افرادی اهل علم و ادب بودند. آن‌ها مراکز علمی را از بغداد به خراسان منتقل کردند. این دوره از نظر علمی، یکی از پربارترین دوره‌های قرون اولیه اسلامی است. در دوره عبدالله بن طاهر، فراگیری علم و دانش از حالت طبقه‌ای خارج شد. عبدالله بن طاهر معتقد بود که هر فرد مستعدی باید به آموزش دسترسی داشته باشد. او برای پیشبرد این هدف، از هیچ تلاشی فروگذار نبود.

در دوره عبدالله بن طاهر، به‌دلیل افزایش سواد عمومی و تربیت متخصصان علمی، خراسان به دارالعلم شهرت یافت

با تمهیداتی که در خراسان اندیشیده شد، سواد عمومی رونق گرفت و افراد متخصص نیز از لحاظ علمی پیشرفت چشمگیری داشتند. عبدلله برای اینکه بتواند اهداف خود را دنبال کند، اساتیدی را از خراسان به سراسر قلمرو اسلامی می‌فرستاد تا به افراد، آموزش لازم را بدهند. خراسان در دوره طاهریان، بیشترین میزان علما را در قلمرو خلافت عباسی داشت. اساتیدی که از خراسان به جاهای دیگر فرستاده می‌شدند، در اندک زمانی، شهرت بسیار می‌گرفتند و بسیار معروف می‌شدند. ازاین‌رو خراسان و نیشابور در دوره طاهریان به دارالعلم شهرت یافته بود.

_{منبع عکس: نامشخص}

تاسیس مراکز علمی و فرهنگی

تاسیس کتابخانه و مدرسه در نیشابور و خراسان از اصلاحاتی است که در دوره طاهری توسط عبدلله بن طاهر انجام می‌گرفت. کتابخانه‌ها وسعت بسیاری داشتند و کتاب‌هایی که در آن‌ها بود از نوع کتاب‌های بسیار کمیاب بودند. از جمله کتاب‌های نفیس می‌توان به کتاب العین اشاره کرد که یک نسخه از آن به‌جای مانده است. سکه‌های دوره طاهریان در نیشابور و خراسان به نام خلیفه بودند که نشان از قدرت آن‌ها داشت و از سال ۲۰۵ هجری قمری به نام طلحه، طاهر، محمد و عبدالله از طاهریان است.

در دوره عبدالله بن طاهر، علاو بر اقتدار سیاسی، چهره فرهنگی طاهریان شکوه و عظمت چشمگیری یافت

در دوره عبدالله بن طاهر، خوشنویسی پیشرفت بسیار داشت و خطاطان و نساخان زیادی در این دوره پدید آمدند. از خطاطان معروف این دوره می‌توان از معین الافاضل نام برد. در دوره طاهریان مکان‌های علم آموزی از مساجد به دبستان‌ها منتقل شد. بسیاری بر این باورند که اولین مدارس در ایران دوره اسلامی، در دوره طاهریان ساخته شدند. آدام متز دلیل انتقال آموزش از مساجد به مدارس در این دوره را تغییر شیوه و سبک آموزش دانسته است. در دوره عبدلله بن طاهر به‌دلیل شوق برای آموزش علم، مباحثه‌های زیادی بین افراد ایجاد می‌شد و گاه افراد در حین بحث، از حالت نزاکت خارج می‌شدند. ازاین‌رو مساجد که محل عبادت بودند، مکانی شایسته برای این نوع بحث‌ها محسوب نمی‌شدند. با این اوضاع، حلقه‌های درس و مناظره از فضای مساجد دور شد و رفته رفته مکان‌های جدیدی برای آموزش علم در نظر گرفته شد. نیشابور به‌عنوان دارالعلم، مرکز و مهدی برای تعلیم و تربیت در نظر گرفته شد.

_{منبع عکس:kaleme}

جاذبه‌های تاریخی به جامانده از طاهریان

در دوره طاهریان در جهت پیشرفت فرهنگ، اقدامات عمرانی زیادی انجام شد. چون طاهریان اولین سلسله مستقل اسلامی در ایران بودند و بعد از آن‌ها سلسله‌های بسیاری در خراسان حکومت کردند، آثار آن‌ها در دوره‌های بعد از بین رفت و چیزی از آن‌ها بر جای نماند.

طاهریان قنات‌ها و کاریزهای بسیاری در خراسان ساختند که امروزه اثری از آن‌ها برجای نمانده است. در این دوره شهرهایی نیز ساخته شد که عبارت‌اند از طاهرآباد پوشنگ، شهر طاهریه خوارزم، شهر محله خندق طاهر بغداد، شهر محله حریم در شمال غرب بغداد، شهر سوق یحیی در بغداد و کاخ‌ها و کوشک‌هایی نیز در بغداد ساخته شد. از این شهرها اثری بر جای نماند و از برخی کاخ‌های نیشابور نیز، به‌دلیل حمله مغول، جز ویرانه، چیزی به‌جای نمانده است.

_{منبع عکس: irna}

شهر شادیاخ

شهر شادیاخ یکی از مهم‌ترین بناهای دوره طاهریان است. در کتاب تاریخ نیشابور گفته شده که بنای این شهر به دستور عبدالله بن طاهر بوده است. او شهر شادیاخ را ساخت و در آن شهر سکونت یافت. داستان بنای شهر شادیاخ این‌گونه در منابع آمده است که وقتی عبدالله بن طاهر برای اولین بار به نیشابور رفت جا برای سپاهیانش کم بود و به ناچار برخی سپاهیان او در خانه‌های مردم سکونت گرفتند. این اوضاع سبب نارضایتی مردم نیشابور شد و از این طریق آن‌ها سختی‌های زیادی دیدند. برخی مردان به‌دلیل اینکه خانواده خود را در خطر می‌دیدند، از خانه خارج نمی‌شدند. زنی که برای آب دادن به اسبش از خانه بیرون رفته بود، اوضاع شهر را به عبدالله بن طاهر گفت.

بنای شهر باشکوه شادیاخ، مهمترین یادگار دوره طاهریان بود که در دوره حمله مغول ویران شد

عبدالله که تا پیش از این، از اوضاع مطلع نبود، خشمگین شد و به سپاهیانش دستور داد که هیچ یک از آن‌ها شب را در شهر نگذراند، که اگر چنین کند، خون او مباح است. سپس عبدلله به شادیاخ رفت و آنجا سرایی برای خود ساخت و فرمان داد لشکریان او نیز در اطراف عبدالله، سرای خود را بنا کنند. با این تدبیر عبدالله بن طاهر، شادیاخ آباد و تبدیل به بزرگترین محله نیشابور شد. 

_{منبع عکس: wikipedia}

می‌توان گفت معماری محله شادیاخ که امروز از بین رفته و تنها تپه‌ای از آن بر جای مانده، بزرگترین معماری دوره طاهری محسوب می‌شد.در برخی منابع تاریخی گفته شده است که عبدلله بن طاهر در محله شادیاخ کاخی بزرگ بنا کرد و امکانات بسیار در این کاخ در نظر گرفت. در برخی منابع تاریخی از معماری باشکوه و عجیب کاخ شادیاخ، یاد شده است. این شهر زیبا در دوره حمله مغول از بین رفت و چیزی از آن باقی نماند. امروزه باستان‌شناسان در کاووش‌هایی که در محل کاخ شادیاخ انجام داده‌اند، سفال‌ها و شیشه‌هایی مربوط به دوره‌های مختلف تاریخی در آن یافته‌اند.

_{منبع عکس: irna}

آرامگاه فضل بن شاذان

آرامگاه فضل بن شاذان یکی دیگر از آثاری است که از دوره طاهریان در شهر نیشابور بر جای مانده است. این آرامگاه در گورستانی در جنوب شرق نیشابور قرار دارد. در این گورستان، علما و اندیشمندان دینی سرشناس دیگری نیز مدفون شده‌اند. فضل بن شاذان از محدثان بزرگ و از اصحاب نزدیک امام نهم، دهم و یازدهم بود که در زمان طاهریان زندگی می‌کرد. از او در حدود ۱۸۰ کتاب بر جای مانده است. او در سال ۲۶۰ هجری قمری از دنیا رفت.

_{منبع عکس: نامشخص}

طاهریان اولین سلسله نیمه مستقل و مستقل ایرانی بودند که بعد از ورود اسلام به ایران، تشکیل شد. این سلسله را طاهر بن حسین بنیاد گذاشت و در دوره عبدالله بن طاهر به اوج قدرت خود رسید. طاهریان در طی ۵۰ سال حکومت خود خدمات بسیاری به قلمرو خود رساندند. در این دوره آثار معماری بسیار زیادی ساخته شد که در دوره‌های بعد از بین رفتند. نیشابور مرکز حکومت طاهریان بود. شما هم نظر خود را در باره سلسله طاهریان با کاربران کجارو به اشتراک بگذارید.