طارم؛ سرزمین آتشکده‌ های باستانی

_{نسخه اولیه این مقاله در تاریخ ۱۳۹۷/۰۸/۱۰ منتشر شده و در تاریخ ۱۴۰۰/۰۱/۰۱ به‌روزرسانی شده است.}

شهرستان طارم، یکی از شهرستان‌های استان زنجان است و در شمال استان قرار دارد. جمعیت این شهرستان بر اساس سرشماری سال ۱۳۸۵ خورشیدی، برابر با ۴۳,۹۶۴ نفر بوده و مرکز این شهرستان، شهر آب‌بر است. زبان و گویش اکثر مردم ترکی آذربایجانی بوده و به‌لحاظ نزدیکی به استان‌های شمالی کشور آمیختگی خاصی با زبان‌های منطقه دارند. همچنین در ۸ روستا از شهرستان طارم زبان تاتی رایج است.

این شهرستان به‌دلیل نزدیکی به شمال کشور، آب‌و‌هوای بی‌نظیر در منطقه خود دارد و مسیر راه شهرستان طارم با پیچ‌های جاده رسیدن به آن را تا حدودی مشکل می‌کند. شهرستان طارم یکی از مناطق زیبا و جاهای دیدنی زنجان است که به خاطر فرصت‌های کشاورزی و دامپروری، حاصلخیزی زمین‌ها و برخورداری از شرایط اقلیمی مناسب، تولید بیشترین زیتون کشور و همچنین تولید محصولات ارگانیک کشاورزی از آن به‌عنوان بزرگترین باغ‌شهر زیتون کشور و پایتخت سلامتی ایران یاد می‌شود. طبیعت زیبا و متفاوت، وجود آبشارها، چشمه‌ها، ییلاق‌ها، یخچال‌های طبیعی و غار شگفت‌انگیز، مسیرهای بکر گردشگری و کوهپیمایی، روستاهای هدف گردشگری، رودخانه‌های فصلی و دائمی زیبا، جنگل‌های زیبا، کوهپایه‌های سرسبز، کوه‌های سر به فلک کشیده، شهرستان طارم را به شهری توریستی در ایران تبدیل کرده است.

اما این همه دلیل شهرت شهر طارم نیست. این شهر به خاطر داشتن بناهای بسیاری موسوم به آتشکده یا «چهار طاقی» شهرت بسیاری دارد. به طارم شهر آتشکده‌ها هم می‌گویند و کثرت آتشکده‌ها در شهر طارم نشان می‌دهد که جمعیت زرتشتی شهر در گذشته، قابل‌توجه بوده است.

در شهرستان طارم چند بنای قدیمی چهار طاقی معروف به آتشکده وجود دارد که دیدن این بناهای زیبا خالی از لطف نیست. آتشکده‌های طارم به‌طور کلی از سنگ و ساروج با پلان چهار طاقی ساخته شده و پوشش آن‌ها گنبدی شکل است. چهار طاقی یا چهارتاقی، در معماری به کالبدی با زمینه چهارگوش و پوشش گنبدی، متشکل از چهار پایه و یک طاق گنبدی روی آن، با چهار ورودی طاق‌دار گفته می‌شود. به این نوع از بناها چهار طاقی را چهار در، چهار قاپو و چهار دروازه نیز گفته می‌شود.

پنج بنای تاریخی در منطقه طارم در سال ۱۳۵۳ هجری شمسی با نام آتشکده‌های ساسانی در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است

چهار طاق یک نقش مربع دارد و عناصر اصلی تشکیل‌دهنده آن عبارت‌اند از یک جرز در هر یک از چهار گوشه نقشه مزبور، چهار قوس که چهار جرز را به هم متصل می‌کند، یک گنبد که به کمک یک گوشواره در بالای قوس‌ها ساخته می‌شود و یک درگاه که در هر یک از چهار ضلع بنا پس از خاتمه کار وجود دارد. کاربرد چهار طاقی در معماری غیرمذهبی، در ایجاد برخی سازه‌ها و بناها اغلب تشریفاتی است، از جمله این نوع تشریفات را در برپایی موقت چهارطاق به‌عنوان بخشی از آذین‌بندی در جشن‌ها را می‌توان دید. چهار طاقی‌ها دارای پلان مربع و پوشش گنبدی شکل بوده و با استفاده از مصالح سنگ و ملات گچ و آهک ساخته شده‌اند. شاید هیچ شهری مثل طارم را نمی‌‌توان پیدا کرد که در یک مساحت بسیار کوچک ۵ چهار طاقی‌ها با اسم‌های «الزین (الیز)»، «تشویر»، «گیلان کشه»، «گیلوان» و «پیرچم» را در دل خود جای داده باشد.

این پنج بنای تاریخی در منطقه طارم در سال ۱۳۵۳ هجری شمسی با نام آتشکده‌های ساسانی در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. هر چند تاریخچه اصلی بناها به دوران ساسانی باز می‌گردد، ولی بنای باقی‌مانده فعلی از چهار طاقی‌های مورد بحث، متعلق به دوران اسلامی و قرن‌های هفتم و هشتم قمری است که نشان از حیات آیین زرتشتی در طارم در آن زمان‌ دارد. آیین زرتشتی در ایران قبل از اسلام رواج داشته است و هم‌اکنون می‌توان در مناطقی از ایران آثار آن را پیدا کرد. شهر طارم را می‌توان شهرستان چهار طاقی‌های زیبا و تاریخی نامید. در سال‌های اخیر با انجام گمانه‌زنی و بررسی داده‌های باستان‌شناسی مخصوصا سفال‌های موجود، آتشکده بودن‌ این ۵ بنا با شک و تردید همراه شده است و چهار طاقی‌های مورد بحث به احتمال زیاد جنبه تشریفاتی داشتند. در ادامه به معرفی چهار طاقی‌های طارم یا بنا به اصطلاح رایج آتشکده‌های طارم پرداخته می‌شود.

چهار طاقی (آتشکده) تشویر

_{عکس از وب‌سایت اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان زنجان}

چهار طاقی تشویر که به اشتباه با عنوان قلعه تشویر هم نامیده می‌شود، در منطقه‌ طارم علیا و در روستای تشویر، در مسیر جاده سرخه دیزج به گیلوان قرار دارد. در داخل روستای تشویر ۲ بنا وجود دارد که اهالی آن‌ها را آتشکده می‌دانند. در سمت چپ جاده با فاصله ۵۰ متری، بناهای موسوم به آتشکده شامل ۲ بنای تاریخی مجزا از هم قرار دارد. پیرامون این بناها را گورستانی قدیمی احاطه کرده است. عده‌ای از محققین کلمه «تشویر» را به‌معنای جایگاه آتش معرفی کرده و قدمت این ۲ بنا را از دوران قبل از ورود اسلام به این منطقه ذکر می‌کنند. یکی از این بناها دارای ۴ ورودی است که ۲ مورد از آن‌ها طاق قوسی و ۲ مورد دیگر طاق مسطح دارند.

از این بنا فقط چهار جرز آن باقی مانده است. مصالح بکار رفته در بنا نیز سنگ، گچ و ساروج است. بنای دیگر نیز با پلان چهار طاقی به ابعاد ۴ در ۴ مترمربع و پوشش گنبدی شکل، از سنگ و ساروج ساخته شده است. برخلاف آتشکده‌های بزرگ دوران ساسانی که جنبه دولتی و تشریفاتی داشته‌اند، این آتشکده‌ یا چهار طاقی‌ها تنها به‌عنوان آتشکده محلی مورد استفاده مردم منطقه قرار می‌گرفته و به خاطر قداست این محل، اطراف آن به قبرستان تبدیل شده است.

از آنجایی که آتش در دوره هخامنشی بسیار مقدس و قابل احترام بوده همیشه در فضاهای باز مراسم‌ خود را اجرا می‌کردند، اما در دوره ساسانی این مراسم در داخل بنای موسوم به آتشکده و در مناطق کم‌جمعیت در چهار طاقی‌ها برگزار می‌شد. بیشتر آثار تاریخی به‌جای مانده پیرامون روستای تشویر به دوره ساسانی تعلق دارد و این نشانه‌ای از اهمیت این ناحیه در آن دوران بوده است. کاوش‌های باستانی انجام شده در بنای چهار طاقی تشویر از وجود قبرهایی در داخل این بنا خبر داده‌اند. این اکتشافات نشان می‌دهد که این بنا در محوطه گورستان‌های قدیمی ساخته شده است. برای همین احتمال می‌رود به توجه به ظاهری یکسان در ساخت چهار طاقی‌های طارم،‌ آن‌ها بنایی یادبودی برای فوت‌شدگانی با درجه اجتماعی بالا باشند.

چهار طاقی (آتشکده) الزین (الیز)

_{عکس از وب‌سایت اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان زنجان}

این چهار طاقی مربوط به دوره ساسانیان است و در شهرستان طارم، بخش چورزق، روستای الزین قرار دارد. این بنا از شرق به خانه‌های روستایی، از شمال و غرب به گورستان قدیمی و سپس تپه ماهورها و بلندی‌ها منتهی می‌شود. چهار طاقی الزین (الیز) در منطقه‌ای که به نام آتشکده معروف است، قرار دارد. مسیر دسترسی به آن جاده طارم، مسیر زنجان به گیلوان، بین دستجرد و تشویر و در نهایت روستای الزین است. این بنا در زمان ساسانیان مقدس بوده و به‌عنوان عبادتگاه مورد استفاده قرار می‌گرفته است.

آتشکده الزین از سنگ و گچ ساخته شده و روی چهار طاقی سنگی در محوطه قبرستان الزین واقع شده است. این بنا با گذشت چند قرن از قدمت آن و حتی بعد از زلزله سال ۱۳۶۹ طارم، هنوز پابرجا بوده و هیچ‌گونه آسیبی ندیده و حتی گنبد آن هم نریخته است. بنا بسیار ساده و شامل یک فضای چهارگوش است و ضلع‌های بنا با ابعادی در حدود ۴٫۵ در ۴٫۵ متر با پلان مربع شکل است. فضای اصلی بنا از چهارطاق تقریبا هم شکل و هم اندازه ساخته شده و هر چهار طاق دارای قوس جناغی تند است. بلندی طاق‌ها از کف تا سقف بنا در حدود ۲ متر است. در ساخت این بنا از مصالحی چون لاشه سنگ و ملات آهک استفاده و روی اتاق مربع آن، گنبدی کوچک و تک پوش قرار دارد که به‌صورت نیم دایره طراحی شده است. دیوارهای داخلی آن نیز دارای اندود گچی دارد.

آتشکده گیلوان

_{عکس از وب‌سایت اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان زنجان}

آتشکده گیلوان در دو کیلومتری شمال شهر گیلوان از توابع شهرستان طارم در میان باغ‌ها و مزارع مردمی و در کنار امامزاده حیدر قرار دارد. ابعاد این بنا حدود ۴ در ۴ متر است و بینای آن بیش از ۲٫۵ متر ارتفاع دارد. بر اساس مطالعه سفال‌های به‌دست آمده از سطح منطقه، شکل قوس‌ها، ابعاد و اندازه بنا و قرار داشتن در نزدیکی گورستان قدیمی و امامزاده، احتمال می‌رود این بنا آرامگاهی از دوران میانی اسلام و ساخته شده برای فردی محترم در منطقه بوده باشد.

در سمت شمال بنا و تقریبا چسبیده به آن، تپه‌ای وجود دارد که بر سطح آن کمی سفال و لاشه سنگ پراکنده است. بنای موسوم به آتشکده گیلوان، یک چهار طاقی کوچکی و با مصالح لاشه سنگ و ملات آهک ساخته شده است. این بنا شامل چهار جرز نامتقارن و گنبدی کوچک روی آن‌ها است. طاق‌های این بنا از نوع جناغی و دقیقا روی جرزهای چهارگانه قرار دارد. در حال حاضر کشاورزان از این بنا جهت نگهداری کاه و یونجه استفاده می‌کنند و این مسئله می‌تواند در آینده به بنا آسیب برساند و لزوم توجه به آن به‌عنوان یک بنای تاریخی به‌شدت احساس می‌شود.

چهار طاقی (آتشکده) پیرچم

_{عکس از وب‌سایت اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان زنجان}

روستای پیرچم در کنار جاده‌ آب‌بر به گیلوان قرار دارد. در ۱۰۰ متری جنوب روستا روی یک تپه بزرگ و مشرف به رودخانه قزل اوزن، بنایی قرار دارد که پلان آن به شکل چلیپایی (صلیبی) است. روستایی‌ها این بنا را به نام «پیر» می‌شناسند و احتمالا به دوره ساسانی تعلق دارد. بنا از سنگ و ساروج با پلان چهار طاقی و با ابعاد ۴ در ۴ متر ساخته شده است. این بنا پوششی گنبدی شکل دارد و به‌طور کامل از لاشه سنگ ساخته شده است.

بخش‌های بسیاری از تپه‌ای که بنا در آن واقع شده، گورستانی و احتمالا از دوران متاخر اسلامی است. تپه از جنوب به رودخانه قزل اوزن منتهی می‌شود. از شمال و شرق با خانه‌های روستایی همجوار است و از غرب به رودخانه و کشتزار‌های حاشیه روستا محدود می‌شود. بنای چهار طاقی دقیقا در منتهی الیه جنوب تپه قرار دارد. امروزه از این بنا فقط دیوارهای آن باقی‌مانده است. ترکیب این بنا به سبک آتشکده‌های دوران ساسانی و با آتشکده‌ نیاسر کاشان قابل مقایسه است، با این تفاوت که برای عناصر اصلی در آن به‌جای آجر، از لاشه سنگ استفاده شده است.

با توجه به دخل و تصرفات قرن‌های اخیر به‌جز قطعات شکسته آجر، لاشه سنگ و ملات خشک شده چیز دیگری در پیرامون این بنا دیده نمی‌شود. با توجه به شواهد موجود، شکل و نقشه بنا که قابل مقایسه با بناهای دوره میانی اسلام است، احتمالا بنای پیرچم آرامگاهی از دوران میانی اسلام در کنار گورستانی قرار دارد. در وسط دیوار جنوبی داخل بنا، محرابی با طاق قوسی تعبیه شده است. در مرکز این بنا بر اثر کاوش غیرمجاز و در عمق ۲۰ سانتی‌متری از سطح بقایای یک کف گچی آشکار شده است.

چهار طاقی (آتشکده) گیلان کشه

_{عکس از وب‌سایت اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان زنجان}

چهار طاقی گیلان کشه در بخش جنوبی روستای گیلان کشه و روی بلندی‌های مشرف بر رودخانه گیلان کشه قرار دارد. نقشه بنا شامل یک فضای راست‌گوش و گنبددار و از سمت جنوب دارای یک ایوان کوچک طاق‌دار است. نقشه بنا از بیرون به استثنای ایوان، مربع و از داخل تقریبا چلیپایی است. ورودی بنا از سمت جنوب و از طریق درگاهی کوچک است که در دیوار انتهایی ایوان تعبیه شده است. در سمت شرق بنا و چسبیده به آن درست در کنار ایوان ورودی، بقایای پلکانی وجود دارد که به احتمال زیاد در گذشته از طریق آن دسترسی به قسمت بالایی بنا ممکن می‌شده است.

در اضلاع داخلی بنا طاق نماهایی با قوس جناغی کار شده که استفاده از این عناصر نقشه فضای داخلی را به چلیپایی تبدیل کرده است. در بالای هر یک از طاقنماها طاقچه‌های کوچک مثلثی ساخته شده است. گنبد نیم‌کره‌ای بنا به‌وسیله چهار فیل‌پوش روی پلان مربعی بنا ساخته شده است. مصالح استفاده شده در بنا، قلوه سنگ و ملات گچی و آهکی است. مردم محلی معتقدند که این بنا آتشکده‌ای از دوران پیش از اسلام است، اما خصوصیات معماری بنا و جزییات عناصر به کار رفته بیانگر آن است که احتمالا بنا مربوط به دوران میانی اسلام است. کارکرد چهار طاقی‌ها هنوز هم به‌طور حتمی و قطعی ثابت نشده است. اما به‌طور کلی در چهار طاقی‌ها انجام مراسم‌های دینی خاص و تشخیص امور نجومی، تقویمی و خورشیدی انجام می‌گرفته است. بنای چهار طاقی طبق گفته منابع تاریخی، با کاربری ویژه آتشکده ساخته شده و اثرات روشن کردن آتش در آن‌ها باقی مانده است. بناهای چهار طاقی بسیار ساده بوده و در ظاهر، تمام چهار طاقی‌ها ایران شباهت بسیاری بسیاری به هم دارند.