شیخ‌بهائی؛ دانشمند ادیب جهان اسلام

بهاءالدین محمد بن حسین عاملی که او را با نام شیخ بهایی می‌شناسیم، یکی از مهم‌ترین اشخاص تاریخ کشور و از مهم‌ترین و برجسته‌ترین عالمان جهان اسلام است. وی حکیم، علامه، عارف، ستاره‌شناس، ریاضی‌دان، شاعر، ادیب، تاریخ‌دان و درکل، دانشمندی بزرگ و ارزشمند بود که در سده ۱۰ و ۱۱ هجری زندگی می‌کرد و بر علوم فلسفه، منطق، هیئت و ریاضی کاملا مسلط بود. بالغ بر ۹۵ راسه و کتاب مختلف از شیخ بهایی در زمینه‌های حدیث، ریاضی، اخلاق، نجوم، عرفان، فقه، مهندسی، هنر و فیزیک برجای مانده است.

خدمات پرتعداد شیخ بهایی به علوم ستاره و کیهان‌شناسی، وی را در فهرست مفاخر ایرانی ثبت‌شده در بنیاد یونسکو قرار داد. شیخ بهایی که از دوستان نزدیک میرداماد بوده، در کنار تالیف کتب پرتعداد، از جمله مهم‌ترین مهندسان تاریخ کشور هم بوده و بناهای نام‌آشنا و مثال‌زدنی متعددی را مهندسی کرده است. همراه کجارو باشید که در این مطلب، قرار است به زندگی شیخ‌بهایی و آثار مهم او نگاهی داشته باشیم.

آنچه درباره‌ شیخ بهایی در این مقاله می‌خوانید:

شیخ بهایی کیست؟

شیخ بهایی در یک روستا با نام «جبع» یا «جباَ» متولد شد و در آن زندگی می‌کرد. عزالدین حسین عاملی، پدر بهائی، در حالی که او تنها ۱۰ سال داشت، همراه وی به ایران رهسپار شدند. این دو در شهر قزوین سکونت کردند و از آنجایی که شهر مورد بحث یکی از مراکز تجمع دانشمندان شیعه بوده، تصمیم گرفتند در آنجا بمانند. ذکاوت بالای بهاءالدین از او یک شخصیت برجسته و مفید را ساخت. این مرد که زیر نظر پدر و اساتید آن دوران تحت آموزش بود، به‌سرعت رشد کرد و توانست به یکی از افراد مهم زمان خودش (دوران صفوی) بدل شود.

بهاءالدین با چکیده‌ کردن آثار نجوم/ریاضی‌محور که پیش از او نوشته شده بود، تحولاتی اساسی را در تحصیل علوم ریاضی شکل داد. وی در ادامه رساله‌ها و کتب به‌شدت مفیدی را پیرامون علوم نام‌برده، به‌رشته‌ تحریر درآورد. از جمله آثار علمی مهم او که در زمینه حساب و نجوم نوشته شده‌اند، می‌توان به دو کتاب «خلاصه‌الحساب» و «تشریح‌ الافلاک» اشاره کرد که به‌ترتیب، پیرامون ریاضیات و نجوم نوشته شده‌اند. ولی علاوه بر این موضوعات، بر علوم دینی هم تسلط داشت.

برپایی سازه‌هایی همچون «گلخن گرمابه‌ای»، ساختار آب‌رسانی «زاینده‌رود» و «منار جنبان» همگی به شیخ بهائی منسوب شده‌اند

همان طور که پیش‌تر هم اشاره شد، بهائی یکی از مهم‌ترین مهندسان روزگار خودش بوده است. برپایی بناهای مهم پرتعدادی به‌شیخ بهائی نسبت داده شده است. یکی از این سازه‌ها، ساختمان «گلخن گرمابه‌ای» است. ساختمانی که هنوز هم در اصفهان است و از آن با نام «حمام شیخ بهائی» یاد می‌شود. حمام نام‌برده در میان مسجد جامع و هارونیه در بازار کهنه نزدیک بقعه مشهور به «درب امام» واقع شده است. اعتقاد مردم اصفهان از گذشته تابه‌حال بر این بوده که گلخن گرمابه مورد بحث، به‌لطف مهندسی خارق‌العاده بهائی، با حرارت یک شمع، گرما می‌گرفته است! علاوه بر این بنا، گفته می‌شود که تقسیم آب «زاینده‌رود» به محلات اصفهان و روستاهای مجاور نیز به‌لطف مهندسی خیره‌کننده بهائی صورت گرفته است. گفتنی است که ساخت بنای منار جنبان هم به شیخ بهائی نسبت داده می‌شود.

بهائی کنار تمامی این علوم نظری و عملی، در زمینه ادبیات هم دستی بر آتش داشته است. کتاب «کشکول» که مجموعه‌ای از اشعار او است، از جمله آثار مهم او است که شعرهای منتسب به بهائی را در یک کتاب، جمع‌آوری کرده است.

علاوه بر کتب و آثار علمی و ادبی مهم، شیخ بهایی سراینده غزلیات و رباعیات و دو مثنوی مهم هم بوده است. مثنوی‌هایی که یکی به نام مثنوی (نان و حلوا) و دیگری (شیر و شکر) هستند. برخی از آثار علمی او عبارت‌اند از: جامع عباسی، کشکول، بحرالحساب و مفتاح الفلاح و الاربعین و سایر تالیفات شیخ بهایی که بالغ بر ۸۷ کتاب و رساله می‌شود که همواره کتب مورد نیاز طالبان علم و ادب بوده است.

آرامگاه شیخ بهایی کجاست؟

مزار شیخ بهایی در شهر مشهد، واقع‌شده در حرم مطهر رضوی در دسترس تمامی زوار و بازدیدکنندگان حرم مطهر امام رضا علیه‌السلام قرار گرفته است. با وجود اینکه شخصیت مورد بحث در شهر اصفهان دست از دنیا فروبست اما، پیکر او به مشهد منتقل و در حرم امام رضا (ع) دفن شد. آرامگاه شیخ بهایی در شهر مشهد، داخل حرم مطهر رضوی پس از رواق وسیع امام خمینی، در یک مزار سنگی و زیر یک پوشش شیشه‌ای واقع شده است. تمامی زائران حرم امام رضا (ع) چه قبل و چه پس از زیارت حرم، می‌توانند به مزار شیخ‌بهایی که در مسیرشان هم قرار گرفته، سر بزنند و فاتحه‌ای بخوانند. مقبره شیخ‌بهایی مابین صحن امام و آزادی واقع شده که بیشتر محل تدریس او بوده است. 

زندگی‌نامه شیخ بهایی

بهاالدین عاملی، محمدبن عزالدین حسین، که تخلص «بهائی» را یدک می‌کشد و او را با نام «شیخ بهائی» می‌شناسیم، فقیه و دانشمند ماهری است که در قرن دهم و یازدهم زندگی می‌کرده است. خواستگاه شخ‌بهایی منطقه «جَبَع یا جباع» بوده است. جایی از قرای جبل عامل که نسبت «جبعی» را برای این دانشمند برجسته فراهم کرده بود. نسبت داشتن شیخ بهائی با جدش یعنی «حارث همدانی» باعث شده تا در برخی از منابع، از بهائی با نام «حارث همدانی» یاد شود. لقب شعری شیخ بهائی، «بهائی» است.

بهاءالدین عاملی ملقب به شیخ بهائی در سال ۹۵۳ هجری متولد شد و یک سال بعد همراه با خانواده‌اش، به جبل عامل رفت. پدر بها‌ءالدین یعنی «عزالدین حسین بن عبدالصمد حارثی» که از شاگردان و دوستان «شهید ثانی» بوده است، پس از درگذشت یا به‌عبارتی، پس از شهادت دوستش،‌ به‌دلیل احساس فقدان امنیت، خود و خانواده‌اش از جمله بهاءالدین را از شهر جبل خارج می‌کند. وی در پی تشویق شاه طهماسب و علی بن هلال کرکی معروف به «شیخ علی منشار» با خانواده‌اش به ایران آمد و در اصفهان ساکن شد. خانواده‌ شیخ بهائی از جمله اولین خانواده‌هایی بودند که در پی استقرار حکومت شیعی صفویه، به ایران مهاجرت می‌کردند.

شیخ‌بهایی یکی از مهندسان برجسته تاریخ جهان اسلام بوده است

سه سال پس از سکونت در اصفهان،‌ به درخواست و توصیه شاه طهماسب، عزالدین حسین (پدر شیخ بهائی) همراه با پسرش، به قزوین سفر می‌کنند. عزالدین حسین در قزوین، منصب «شیخ الاسلامی» را از آن خود می‌کند. در قزوین، شیخ بهائی به تحصیل علوم مشغول می‌شود. گفته می‌شود که در سال ۹۷۱، بهائی همراه با پدرش به مشهد می‌روند. بهائی سپس مدتی را در اصفهان ماند و به‌سمت شیخ‌الاسلامی این شهر نائل شد. وی اما از شوق سفر حج، مقام شیخ‌الاسلامی را کنار گذاشت و سفری طولانی را آغاز کرد. البته که او در سال ۱۰۲۵ به اصفهان بازگشت و از آن پس، تا آخر عمر، همراه شاه عباس بود.

بهائی طی سفر حج خود، به عراق، حلب، شام، مصر، سرانیب، حجاز و بیت‌المقدس سفر کرد و طی این سفرها، با بسیاری از دانشمندان صوفیه مصاحبت کرد. یکی از مهم‌ترین و تاریخی‌ترین سفرهای شیخ‌بهایی،‌ سفر پیاده‌ او به مشهد و همراهی او با شاه عباس است. در تاریخ ۲۵ ذیحجه سال ۱۰۰۸، شاه عباس به‌شکرانه فتح خراسان، پیاده از طوس به مشهد سفر کرد. از دیگر سفرهای شیخ بهائی اطلاعات خاصی در دسترس نیست. مستندترین گزارش سفرهای بهائی را یکی از شاگردان او با نام «سید حسین بن سید صدر کرکی عاملی» معروف به «مجتهد کرکی» که چهل سال ملازم او هم بود، نگاشته است.

بیشترین میزان تحصیلات شیخ بهائی در شهر قزوین شکل گرفت و روال آن در اصفهان ادامه یافت. اولین و مهم‌ترین استاد بهائی، پدر او بود که نزد وی تفسیر و حدیث و ادبیات عرب را آموخت. از دیگر استادان بهائی می‌توان به «ملا عبدالله یزدی» نام برد.

از ویژگی‌های مهم اخلاقی شیخ‌بهایی، تنفر او از تظاهر و فخرفروشی بوده است. بهائی مردی یگانه و یکی از ادیبان بزرگ عصر خود بود. مردی که پرورش‌یافته عصر و فرهنگ زمانش بود و از مهم‌ترین نمایندگان ادب و معرفت در کشور به‌شمار می‌رفت. شاگردان بسیار بسیاری زیر نظر شیخ‌بهایی تربیت شدند. اشخاصی مثل «ملاصدرای شیرازی» و «ملاحسن حنیفی کاشانی» و عده‌ای دیگر که در زمینه فلسفه و حکمت و فقه و علوم (از جمله نجوم) دستی بر آتش داشتند، از جمله شاگردان شیخ بهائی بودند.

شیخ بهائی در سال ۱۰۳۰ یا ۱۰۳۱ هجری در حالی که هشتاد و هفت سال سن داشت، در شهر اصفهان دارفانی را ودا گفت. شاگردان این مرد بزرگ، پیکر او را در مشهد و در جوار حرم مطهر رضوی، به‌خاک سپردند.

آثار شیخ بهائی

از جمله کتب و آثار مهم علمی و ادبی شیخ‌بهایی، در کنار غزلیات و رباعیات، دو مثنوی «نان و حلوا» و «شیر و شکر» هستند. از جمله آثار علمی شیخ‌بهایی می‌توان به «جامع عباسی»، «کشکول»،‌ «بحرالحساب»، «شرع القلاف» و «اسرارالبلاغه و الوجیزه» اشاره کرد. در کنار تمامی این موارد، بهائی چیزی بالغ بر هشتاد و هشت کتاب و رساله‌ مختلف را نگاشته که طالبان علم می‌توانند تمامی آن‌ها را دنبال کنند.

ویژگی مشترک شعرهای بهائی میل شدید او به زهد، تصوف و عرفان بوده است

اشعار فارسی بهائی عمدتا شامل مثنویات، غزلیات و رباعیات است. وی در غزل به شیوه فخرالدین عراقی و حافظ، در رباعی با نظر به ابو سعید ابوالخیر و خواجه عبدالله انصاری و در مثنوی به شیوه مولوی شعر می‌گفت. ویژگی مشترک اشعار بهائی، میل شدید به زهد و تصوف و عرفان است. ازمثنویات معروف شیخ می‌توان به این موارد اشاره کرد: «نان و حلوا یا سوانح سفر الحجاز»، این مثنوی ملمع همان طور که از اسم آن مشخص است، در سفر حج و به‌شکل‌وشمایل مثنوی مولوی سروشده شده است. در این اثر، برخی از ابیات مثنوی به‌لطف آرایه «تضمین» وارد شعر «بهائی» شده‌اند.

بهترین منبع برای گردآوری اشعار بهائی، کتاب «کشکول» است. اشعار بهائی عمدتا شامل مثنویات، غزلیات و رباعیات است. شیخ بهائی در غزل به‌سبک و مرام «فخرالدین عراقی» و «حافظ» شعر می‌گفت. او در رباعی با روش «ابو سعید ابوالخیر» و «خواجه عبدالله انصاری» شعر می‌سرود. بهائی در شکل مثنوی اما به‌روش مولوی شعر می‌گفت. ویژگی مشترک شعرهای بهائی میل شدید او به زهد، تصوف و عرفان بوده است. از جمله مثنوی‌های معروف بهائی می‌توان به «نان و حلوا» یا «سوانح سفر الحجاز» اشاره کرد.

اشعار شیخ بهائی

«نان و پنیر» و «شیر و شکر» از جمله مهم‌ترین آثار منظوم بهائی هستند. نان و پنیر یک اثر مهم بر وزن و سبک مثنوی مولوی است. شیر و شکر اما اولین منظومه فارسی در «بحر جَنَب» یا «مُتدارک» است. استفاده از این بحر شعری مابین شاعران عرب پیش از بهائی نیز رایج بوده است. شیر و شکر اثری سراسر جذبه و اشتیاق است و علی‌رغم اختصار آن، مملو از محتویات عرفانی و آموزنده است. این اثر لحن حماسی و خاص دارد که در ادب پارس، کم‌سابقه و حتی بی‌سابقه بوده است. علاوه بر این موارد، مثنوی‌هایی مثل «نان و خرما»، «شیخ ابوالپشم» و «رموز اسم اعظم» نیز به شیخ بهائی منسوب کرده‌اند.

شیخ بهائی در زبان عربی هم دستی بر آتش داشت و اشعار عربی هم سروده است. برجسته‌ترین و مهم‌ترین قصیده شیخ بهائی موسوم به «وسیله الفوزوالامان فی مدح صاحب الزّمان علیه السلام » در ۶۳ بیت سروده شده که هرگونه شبهه‌ای در اثناعشری بودن او را مردود می‌سازد. بهائی در ارجوزه‌سرایی هم دستی داشته و دو ارجوزه شیوا یکی در وصف شهر هرات با نام « هراتیه یا الزّهره » و «ریاض الارواح » از وی باقی مانده است.