شاه عباس کبیر؛ قدرتمندترین پادشاه صفوی

شاه عباس صفوی، مقتدرترین شاه صفویه بود. او لقب کبیر را به‌دلیل برخورداری از قدرت استراتژی و طراحی نظامی، احتیاط و سیاست در تصمیم‌گیری، صبر در دستیابی به اهداف دیپلماتیک، ترجیح دیپلماسی بر جنگ و حضور همیشگی او در تمامی میدان‌ها، از آن خود کرد. در ادامه به بررسی دوره حاکمیت شاه عباس کبیر و اقدامات وی در طول حکومت‌داری می‌پردازیم.

آنچه باید درباره شاه عباس کبیر بدانید:

شاه عباس کیست؟

عباس میرزا در ماه رمضان سال ۹۷۸ هجری قمری به دنیا آمد. پدرش محمد شاه خدابنده از کودکی او را به حکومت هرات گذاشت و به خاطر سن کمی که داشت، یکی از سران قزلباش را سرپرست او کرد. شاه عباس کبیر مقتدرترین شاه صفویه در سال ۹۹۹ هجری قمری به‌عنوان شاه، تاج‌گذاری کرد و تا سال ۱۰۳۸ بر مسند حکومت بود.

پس از شاه تهماسب اول صفوی، شاه محمد خدابنده روی کار آمد. شاه محمد خدابنده شاهی قدرتمند و سیاست مدار نبود و آلت دست درباریان صفوی قرار گرفت. در طول ۱۲ سال پادشاهی او، اوضاع داخلی و خارجی ایران به ضعف گرایید و دربار نیز دچار انحراف شد، به‌طوری که قدرت از دست شاه بیرون رفت و دست حرم‌سرا برای دخالت در اوضاع مملکت باز شد. با وجود این شرایط، شاه عباس پسر شاه محمد خدابنده در سن ۱۸ سالگی با حمایت قزلباشان به تخت نشست تا اوضاع را سامان دهد.

زمانی که شاه عباس روی کار آمد، اوضاع ایران و شرایط حاکمیت صفویه وخیم بود. در غیاب یک نیروی قدرتمند و مهار کننده، هر یک از مقامات عمده دولتی تنها در فکر منافع خود بود و نتیجه، وضعی نزدیک هرج و مرج کامل بود. خزانه در نتیجه اسراف و تبذیرهای محمدشاه خالی بود. با امکاناتی که شاه عباس داشت، پرداخت هم‌زمان به مشکلات خطیر و متعدد امکان‌پذیر نبود، پس شاه مجبور به اولویت‌بندی در زمینه دست‌یابی به اهداف خود شد. 

شاه عباس، مقتدرترین حاکم سلسله صفویه، اوضاع آشفته عصر خود را سامان داد و  حکومت به اوج قدرت رساند

در آن زمان غرب و شمال غربی ایران به اشغال عثمانیان در آمده و ایالات شرقی ایران، به‌ویژه خراسان نیز در اشغال ازبکان بود. در داخل ایران نیز در طی ۱۲ سالی که از مرگ شاه طهماسب اول می‌گذشت و در دوره شاه محمد خدابنده، قدرت شاه کاهش چشم‌گیری یافته بود. شاه عباس پدرش شاه محمد خدابنده را به‌همراه برادرش در قلعه ورامین حبس کرد تا از شورش آن‌ها در امان بماند. او قدرت قزلباشان را با کشتن برخی سران آن‌ها محدود کرد و با سرکوب کردن شورش گیلان، ضرب شصتی به دیگر شورشان داخلی زد تا بر جای خود بنشینند.

شاه عباس اول به‌تدریج تمامی شورشیان را مطیع کرد و به اوضاع داخلی کشور مسلط شد. پس از تحکیم اوضاع داخلی کشور، به سراغ وضعیت مرزها رفت. شاه به‌دلیل اشغال کشور از دو طرف شرق و غرب توسط ازبکان و عثمانی‌ها، تصمیم به صلح با عثمانی گرفت، تا از این طریق، امنیت را در مرزهای غربی ایران برقرار کند و بتواند با خیال راحت به جنگ ازبکان در شرق برود.

_{منبع عکس: tarikh ma}

عملکرد شاه عباس کبیر

عملکرد شاه عباس کبیر در دوران حاکمیت او، به‌ترتیب اولویت‌هایی که او برای نظم و سامان دادن به اوضاع مملکت در پیش گرفت، مورد بررسی قرار می‌گیرد.

_{منبع عکس: ناشناس}

_{منبع عکس: wikishiea}

_{منبع عکس: ناشناس}

شاه عباس و شیخ بهایی

شیخ بهایی جزو علمای دربار صفویه بود و در عصر شاه عباس مقام شیخ‌الاسلامی داشت. شیخ بهایی تسلط زیادی به علوم و فلسفه داشت و در منابع اشاره شده که نقشه معماری بسیاری از آثار دوره شاه عباس را وی طراحی کرده است. شاه عباس با شیخ بهایی روابط خوبی داشت و قصد داشت او را به منصب قضاوت بنشاند که شیخ بهایی سیاست‌مدارانه از زیر فرمان شاه شانه خالی کرد. شاه عباس به او گفت:

می‌خواهم تو را بر مسند قاضی‌القضاتی بنشانم تا به همان شکل که معارف را منظم کردی، دادگستری را سامان بدهی تا حق مردم در دولت صفویه رعایت شود.

شیخ بهایی یک هفته از شاه مهلت خواست و گفت:

اگر شاه پس از گذشت یک هفته همچنان بر تصمیم خود مصر بود، قبول می‌کنم و در غیر آن، کار فرهنگ را ادامه می‌دهم.

شاه عباس پذیرفت. شیخ فردا روز بر الاغش سوار شد و به خارج از شهر رفت. در جایی ایستاد و افسار را به درختی بست، عصایش را به کناری نهاد و وضو گرفت تا نماز بخواند. فردی شیخ را دید، او را شناخت و سلام کرد. شیخ پاسخ سلام او را داد و گفت:

ساعتی دیگر مرگ من فرا می‌رسد و زمین مرا در حال نماز، می‌بلعد. تو بنشین و بعد از اینکه زمین مرا بلعید، الاغ و عصای من را بردار و به شهر برو و به اعضای خانواده من خبر بده که چگونه زمین مرا بلعید؛ اما چون جرئت دیدن عزراییل را نداری بهتر است چشمانت را ببندی و بعد از اینکه ۷۰ بار سوره توحید را خواندی چشمانت را باز کن.

مرد ترسید و چشمانش را بست و شیخ بهایی عمامه خود را جا گذاشت و پشت یک دیوار پنهان شد و از آنجا به خانه خود در شهر رفت و ماجرا را با خانواده‌اش در میان گذاشت و به آن‌ها گفت که اگر کسی از من خبر گرفت، بگویید از مصلا باز نگشته است. شیخ بهایی صبح زود نزد شاه عباس رفت و ماجرا را برای شاه بازگو کرد و گفت:

 چندین شهود در شهر هستند که حاضرند شهادت بدهند که با چشم مرا دیده‌اند که در زمین فرو رفته‌ام. بهتر است بروید و شهود را از نزدیک ببینید.

شاه دستور داد شهود حاضر شوند. مردم در میدان شاه جمع شدند. جمعیت زیاد بود و شاه دستور داد از هر محل، یک شخص امین، مسن و عادل به نمایندگی از مردم برای شهادت دادن در محل حاضر شوند. ۱۷ نفر فرد معتمد و عادل انتخاب شده و به حضور شاه عباس آورده شدند. این ۱۷ نفر وقتی به حضور شاه رسیدند ماجرای بلیعده شدن شیخ بهایی در زمین را جوری تعریف می‌کردند که گویی در آنجا حضور داشتند و با چشمان خود آن را دیده بودند. هر ۱۷ نفر به بلعیده شدن شیخ توسط زمین شهادت دادند و شاه با حیرت آن‌ها را می‌نگریست و به حرفه‌های آن‌ها گوش می‌داد. شاه عباس به دربار رفت و شیخ بهایی بر او حاضر شد و گفت:

عقل مردم را دیدید؟ از من خواسته بودید قاضی القضات چنین مردمی شوم. من چطور قاضی القضات شوم در صورتی که نمی‌دانم هر شهادتی که یک فرد می‌دهد راست است یا دروغ! چطور حق گناهکار و بی‌گناه را به گردن بگیرم؟ اما اگر شاه دستور دهند چاره‌ای جز اطاعت ندارم.

شاه عباس گفت:

به مقام علمی تو به دیده احترام می‌نگرم. لازم نیست به قضاوت بپردازی به کار علم و فرهنگ مشغول باش.

_{منبع عکس: ناشناس}

مقبره شاه عباس کبیر

مطابق اسناد بر جای مانده، مقبره شاه عباس کبیر در کاشان قرار دارد. برخی بر این عقیده هستند که پیکر شاه عباس بعد از مرگش به نجف برده و در آنجا به خاک سپرده شد. برخی دیگر بر این عقیده هستند که پیکر شاه عباس به اردبیل برده و نزد شاه صفی تدفین شد و بعضی نیز معتقدند وی در مشهد به خاک سپرده شد. طبق تحقیقات انجام شده، هیچ اثری از قبر شاه عباس در نجف دیده نشده است. اسکندربیک منشی در کتاب عالم آرای عباسی آورده که به کاشان به زیارت مدفن شاه عباس رفته و به جد خود ادای احترام کرده است.( اسکندر بیک منشی نویسنده و مورخ، از نوادگان شاه عباس کبیر بود).

طبق اسناد تاریخی برجای مانده مقبره شاه عباس اول در کاشان است

در آثار و نسخ خطی، شرح‌های زیادی از محافل عمومی و خصوصی شاه عباس در کاشان نوشته شده که نشان‌دهنده حضور شاه عباس در این شهر است. بنابراین اسناد می‌توان گفت به احتمال زیاد مدفن حقیقی شاه عباس کبیر همان قبری است که در مزار حبیب بن موسی قرار دارد که در پشت مشهد کاشان است. سنگ قبر شاه عباس به رنگ سیاه است و جنس آن از سنگ‌های گرانبهای آن عصر است. گردشگرانی که به زیارت مرقد حبیب بن موسی می‌روند، از مزار شاه عباس را نیز بازدید می‌کنند.

• آدرس: کاشان، خیابان امام خمینی، مرقد حبیب بن موسی (مشاهده نقشه)

_{منبع عکس: ناشناس}

شاه عباس با تکیه بر درایت شخصی و قدرت نظامی ارتش، توانست ایران را به‌صورت یک حاکمیت متمرکز درآورد و کشورهایی که ایران را اشغال کرده بودند، از خاک کشور بیرون و آرامش را در ایران حکم‌فرما کند. وی در سایه امنیت و آرامشی که ایجاد شده بود، با کشورهای خارجی ارتباط دیپلماتیک برقرار کرد و از طریق تجارت با دیگر کشورها، ایران را به‌سمت نوسازی پیش برد. شاه عباس کبیر اقدامات عمرانی مختلفی انجام داد و از دوره او آثار تاریخی، جاده‌ها و کاروان‌سراهای زیادی بر جای مانده است. نظر و اطلاعات خود را درباره شاه‌عباس صفوی با ما و سایر کاربران کجارو در میان بگذارید.

_{منبع عکس کاور: wikipedia}

پرسش‌های متداول

شاه عباس کیست؟

شاه عباس یکم قدرتمندترین حاکم سلسله صفویه است که با درایت و جدیتی که داشت توانست کشور را به آرامش برساند و دست تجاوزگران را کوتاه کند.

مقبره شاه عباس کبیر کجاست؟

مزار شاه عباس کبیر در کاشان قرار دارد.

بحث شاه عباس و شیخ بهایی بر سر چه بود؟

شاه عباس اول قصد داشت شیخ بهایی را به منصب قضاوت بنشاند؛ اما شیخ بهایی با سیاست و احترام به شاه، از قبول این منصب سر باز زد.

شاه عباس در دوره حاکمیت خود چه اقداماتی انجام داد؟

شاه عباس ابتدا ارتش را نظم داد و به‌وسیله آن بر شورش‌های داخلی فائق آمد او به ازبکان در شرق و عثمانی‌ها در غرب حمله کرد و آن‌ها را از کشور بیرون کرد و پس از ایجاد آرامش در کشور، عملیات‌ عمران و آبادنی را آغاز کرد.