شاه طهماسب اول ؛ دومین پادشاه دودمان صفوی

شاه تهماسب اول صفوی که در نگارش منابع کهن با املای طهماسب صفوی آمده است، فرزند شاه اسماعیل، بنیان‌گذار حکومت صفویه بود. او ۵۴ سال حکومت کرد و طولانی‌ترین دوره پادشاهی عصر صفوی را به خود اختصاص داد. در دوره او مذهب شیعه در ایران رسمی شد، در همین دوره بود که نهاد روحانیت تشکیل شد و محقق ثانی مهمترین عالم شیعی این عصر به شمار می‌رفت. صلح آماسیه بین شاه طهماسب صفوی و سلطان سلیمان عثمانی به‌مدت ۲۰ سال برقرار شد. در این دوره بود که پایتخت ایران از تبریز به شهر قزوین انتقال یافت.

آنچه باید درباره شاه تهماسب اول بدانید:

شاه طهماسب اول کیست؟

_{منبع عکس: ناشناس}

شاه تهماسب اول فرزند شاه اسماعیل اول محسوب می‌شد که به‌عنوان دومین شاه صفویه، بیش از سایر شاهان صفوی حکومت کرد. پس از مرگ شاه اسماعیل، ظهیرالدین بابر قندهار را تصرف کرد و از آن پس، بین دولت صفویه و گورکانیان هند، اختلافاتی بر سر مالکیت این منطقه، ایجاد شد.

بعد از مرگ شاه اسماعیل، به‌دلیل اینکه شاه تهماسب کودک بود، امرای قزلباش قدرت یافتند و بین دیوسلطان روملو، کپک سلطان استاجلو و چوها سلطان تکه‌لو اتحادی سه طرفه برقرار شد. دیوسلطان سلطنت را به نیابت از شاه طهماسب گرفت؛ اما پس از مدتی کشته شد و چوها سلطان تکه‌لو جای او را گرفت. حسین‌خان از امرای قزلباش بود که امیر جعفر ساوجی وزیر طهماسب را کشت و طهماسب از اقدام او خشمگین شد و او را به قتل رساند. شاه طهماسب فرماندهی شاملوها را به بهرام‌میرزا داد.

در دوره شاه طهاسب اول، سلطان سلیمان، شاه عثمانی چهار بار به ایران لشکرکشی کرد. او ابتدا در سال ۹۴۰ هجری قمری، الامه سلطان تکه لو را که به دربار عثمانی رفته بود، علیه ایران تحریک کرد؛ اما سپاه عثمانی به‌دلیل برف سنگینی که در این منطقه باریدن گرفت، مجبور به بازگشت شد. پس از آن، سپاهیان عثمانی و ایران تصمیم گرفتند با یکدیگر صلح کنند.

عثمانی‌ها در دوره حکومت شاه طهماسب، چهار بار به ایران حمله کردند

صلح آماسیه که در سال ۹۶۲ هجری قمری، بین سلطان سلیمان عثمانی و شاه طهماسب اول صفوی امضا شد، مهمترین حادثه دوره حاکمیت شاه طهماسب بود. این اولین صلحی بود که بین این دو دولت، ایجاد شد. فرخزادبیک نماینده شاه طهماسب در صلح آماسیه بود. طبق پیمان صلح آماسیه آذربایجان غربی، بخش‌هایی از کردستان، شمال گرجستان و بین‌النهرین به دولت عثمانی واگذار و مرز بین ایران و عثمانی مشخص شد. بعد از انعقاد صلح بین ایران و عثمانی، به‌دلیل نزدیکی تبریز به قلمرو عثمانی، شاه طهماسب احساس خطر کرد و پایتخت خود را از تبریز به قزوین منتقل کرد.

زندگی‌نامه طهماسب اول

_{منبع عکس: ناشناس}

شاه طهماسب اول در سال ۹۱۹ هجری قمری به دنیا آمد. او وقتی یک ساله بود با دستور پدر خود شاه اسماعیل صفوی به هرات منتقل و منطقه خراسان به او داده شد. دیو سلطان رملو نیز سمت اتابکی او را عهده‌دار شد. شاه طهماسب اول در هنگام پادشاهی ۱۰ ساله بود. او از سال ۹۳۰ تا ۹۸۴ هجری قمری حکومت کرد. 

تثبیت قدرت سلسله صفوی در عهد شاه طهماسب یکم بود

با وجود اینکه شاه اسماعیل صفوی موسس این سلسله بود؛ اما ثبات این حکومت در عصر شاه طهماسب اول، شکل گرفت. نیمه اول سلطنت شاه اسماعیل صفوی به رفع نفاق و چند دستگی بین سران قزلباش و جنگ در مرزهای شرق و غرب گذشت.

شاه طهماسب صفوی در ۱۵ ماه صفر سال ۹۸۴ در شهر قزوین از دنیا رفت. جسد او بعد از مدتی در شهر مشهد دفن شد. شاه تهماسب سلطانی متدین بود و به تکالیف دینی ارج می‌نهاد. مذهب شیعه در عصر او رسمی شد؛ اما گسترش آن در عصر شاه تهماسب صفوی صورت گرفت.

همسر و فرزندان طهماسب اول

_{منبع عکس: ناشناس}

به استناد منابع تاریخی، شاه طهماسب در طول دوره زندگی خود ۹ بار ازدواج کرد. او درمجموع ۱۸ فرزند داشت که شامل ۱۰ پسر و هشت دختر می‌شدند. بیشتر ازدواج‌های شاه طهماسب اول، ازدواج سیاسی محسوب می‌شدند.شاه طهماسب همسران خود را به قصد تقویت روابط با سلاطین و شاهان دیگر، از دودمان‌های بانفوذ برگزیده بود؛ برای مثال  سلطان بیگم که همسر اصلی شاه تهماسب اول و ملکه دولت صفویه به شمار می‌رفت، دختر موسی سلطان ترکمان بود. سلطان آغا خانم نیز که یک شاهزاده خانم چرکس بود، از خواهران شمخال سلطان بوده است. 

شاه طهماسب یکم صفوی درمجموع ۱۸ فرزند داشت 

سلطانزاده خانم، دیگر همسر شاه تهماسب، از شاهزاده‌های گرجی و دختر علی خان بود. دیگر همسر گرجی شاه تهماسب نیز زهرا باجی خانم بود. خان پرور و حوریخان خانم نیز تبار گرجی داشتند و فریده سلطان از بین شاهزاده‌های داغستان انتخاب شده بود. عایشه خانم دیگر همسر شاه تهماسب اول، دختر فرمانروای خانات خیوه و زینب سلطان نیز بیوه بهرام میرزا و دختر عمادالدین شروانشاهی محسوب می‌شد.

شاه تهماسب ۱۰ فرزند داشت که عبارت‌اند از:

• سلطان محمدمیرزا که پسر سلطان بیگم بود و در اردبیل متولد شد و در قلعه الموت قزوین جان سپرد.
• سلطان اسماعیل میرزا که پسر سلطان بیگم بود. او در قزوین متولد شد و همان جا نیز درگذشت.
• سلطان مراد میرزا که او نیز پسر سلطان بیگم بود. او در شهر قزوین متولد شد و در جنگ، درگذشت.
• سلطان حیدر میرزا که پسر سلطانزاده خانم بود، در قزوین به دنیا آمد و در قزوین نیز جان داد.
• سلطان سلیمان میرزا که مادر او پسر سلطان آغا خانم بود، در نخجوان متولد شد و در قزوین جان سپرد.
• سلطان مصطفی میرزا فرزند زهرا باجی خانم بود. او در قزوین متولد شد و در همان شهر نیز جان سپرد.

سلطان محمود میرزا و سلطان امامقلی میرزا فرزندان خان‌پرور خانم و سلطان احمد‌میرزا پسر فریده خانم بود. سلطان علی‌میرزا نیز پسر زهرا باجی خانم و دهمین پسر شاه طهماسب صفوی بود.

گوهر سلطان بیگم ، پریخان خانم، خدیجه سلطان بیگم، زینب بیگم، مریم سلطان بیگم، خانیش بیگم، فاطمه سلطان بیگم و شهربانو بیگم نیز از دختران شاه طهماسب اول صفوی بودند.

اقدامات شاه طهماسب اول

_{منبع عکس: ناشناس}

شاه طهماسب اول در دوره حکومت خود، اقدامات بسیاری انجام داد. شاید بتوان مهم‌ترین اقدام شاه طهماسب اول را تثبیت حکومت صفویه دانست. شاه طهماسب بعد از محکم کردن پایه‌های حکومت صفویه، شروع به مقابله با دشمنان کرد. مهمترین اقدامات او عبارت‌اند از:

مقابله با ازبکان و عثمانی‌ها

شاه طهماسب صفوی از ابتدای حکومت خود، با دشمنان سرسختی روبه‌رو شد. ازبکان در دوره شاه تهماسب، به‌طور مکرر، به خراسان حمله کرده و به قتل عام مردم خراسان می‌پرداختند. شاه طهماسب برای رویارویی با ازبکان آماده شد. او موفق شد در سال ۹۳۵ در جنگ جام ازبکان را شکست دهد. از آن پس خراسان مدت زمانی را در سکوت و آرامش سپری کرد. شاه تهماسب در سمت غرب نیز با عثمانی‌ها درگیر بود. سلطان سلیمان که امپراتوری را از پدرش به ارث برده بود با تلاش بسیار، بخش‌هایی دیگر را به آن افزود و صاحب آسیای غربی، اروپا و شمال آفریقا شد. الامه سلطان که یکی از سران قزلباش بود به‌همراه القاص میرزا در عصر شاه طهماسب فرار کردند و به عثمانی پناهنده شدند. القاص میرزا که برادر شاه طهماسب بود، سلطان سلیمان را تحریک کرد تا به ایران حمله کند. به این شکل، بین ایران و عثمانی جنگ درگرفت.

شاه طهماسب صفوی ازبکان را در نبرد جام شکست داد و مرزهای شرقی ایران را آرام کرد

عثمانی‌ها به آذربایجان حمله کردند. تعداد سپاه عثمانی بسیار زیاد بودند و نیروهای صفوی چاره‌ای جز دفاع نداشتند. شاه طهماسب صفوی با استفاده از سیاست زمین سوخته و خالی کردن روستاها از امکانات، توانست تا اندازه زیادی از پیشرفت نیروهای عثمانی پیشگیری کند و عثمانی‌ها نتوانستند به هدف خود دست پیدا کنند. در جبهه قفقاز نیز عثمانی‌ها شکست خوردند و صفویان ارزنه‌الروم، ارمنستان و کردستان را به زیر سلطه خود درآوردند.

پیمان صلح آماسیه

_{منبع عکس: ناشناس}

پیمان صلح آماسیه بین شاه طهماسب صفوی و سلطان سلیمان در سال ۶۲ هجری قمری در شهر آماسیه منعقد شد. این پیمان مرز ایران و عثمانی را مشخص کرد و جنگ‌های طولانی مدت این دو کشور را پایان داد. این پیمان، آرامش را به‌مدت ۲۰ سال بر مرزهای هر دو کشور حاکم کرد. متن نامه شاه تهماسب صفوی که با مهر شاه مزین است در کتابخانه کاخ توپقاپی نگهداری می‌شود.

انتقال پایتخت طبق پیمان صلح آماسیه، بخش‌های شرقی ایالت‌های ارمنستان، گرجستان و آذربایجان به دولت ایران داده شد و بخش‌های غربی ارمنستان، گرجستان و عراق نیز به دولت عثمانی واگذار شد. سلطان عثمانی توافق کرد با پیروان شیعه مدارا کند و از زائران ایرانی که به مکه و مدینه می‌روند نیز حمایت کند. به فرماندهان مرزی نیز دستور داده شد که از برخوردهای مرزی خودداری کنند.

شاه طهماسب به‌دلیل نزدیکی پایتخت خود، شهر تبریز به مرزهای دولت عثمانی و آسیب پذیر بودن این شهر، پایتخت خود را در سال ۹۶۵ هجری قمری از تبریز به شهر قزوین منتقل کرد. از این تاریخ تا سال ۱۰۰۶ هجری قمری، پایتخت صفویه قزوین بود و سپس در زمان شاه عباس به شهر اصفهان منتقل شد.

شاه طهماسب اول پایتخت صفویه را از تبریز به قزوین تغییر داد

بعد از پیمان صلح صفویه، آرامش در کشور ایجاد شد. برای شاه طهماسب که مدت ۲۰ سال در شهر قزوین بود و از این شهر بیرون نرفت، فراغتی ایجاد شد تا به مسائل دیگر بیندیشد. در این زمان، جنبه مال دوستی بر شاه غلبه کرد و تصمیم گرفت به نیروهای جنگی خود حقوق ندهد. او ۱۴ سال از عمر خود را تا پایان زندگی، چنین کرد و حقوق سپاهیان را نداد و سپاهیان با فشار بر مردم، رزق و روزی خود را فراهم می‌کردند. همین موضوع بود که سبب می‌شد شورش‌هایی در گیلان و تبریز رخ دهد. اگرچه این شورش‌ها توسط صفویان سرکوب شدند؛ اما سبب شکل‌گیری بحران در دوره‌های بعدی سلطنت شدند. بعد از مرگ شاه طهماسب، ۱۲ سال طول کشید تا بحران‌های ایجاد شده از بین بروند.

رفتار شاه طهماسب با پناهندگان

_{منبع عکس: ناشناس}

در عصر حاکمیت شاه طهماسب صفوی، همایون شاه هند و بایزید پادشاه عثمانی به دربار ایران پناهنده شدند. همایون شاه هند در سال ۹۵۰ هجری قمری به‌دلیل اختلافاتی که با شیرخان داشت و به‌دلیل پشت کردن برادران خود، مجبور به ترک هند و پناه آوردن به شاه طهماسب شد. شاه طهماسب به همایون پناه داد و او را محترم داشت. همایون پس از اقامت در ایران، با نیرویی که شاه صفوی در اختیار او گذاشت به هندوستان برگشت و قلمرو خود را باز پس گرفت. این اتفاق سبب شد روابط ایران و هند خوب شود و تا زمان انقراض صفویان، اختلافاتی بین ایران و هند در مسائل مرزی پیش نیاید.

بایزید عثمانی در سال ۹۶۷ هجری قمری، به‌دلیل اختلافاتی که با برادرش سلطان سلیم پیدا کرد، با سربازان خود از آناتولی به ایران وارد شد. او به شاه طهماسب درخواست پناهندگی داد و شاه طهماسب او را پذیرفت و دستور داد بایزید را در کاخی مناسب جای دهند. سلطان عثمانی از آمدن بایزید به ایران مطلع شد و با فرستادن نامه‌هایی که گاه مضمون آن‌ها تهدید بود و گاه احترام، سعی کرد او را به کشور خود بازگرداند؛ اما نامه‌ها تاثیری بر بایزید نگذاشت و او درخواست سلطان عثمانی را رد کرد. شاه طهماسب از عکس‌العمل بایزید به نامه‌های پدرش سلطان سلیمان، احساس خطر کرد و برای اینکه آرامشی که بعد از صلح آماسیه ایجاد شده بود به خطر نیفتد، بایزید و فرزندان او را به ماموران عثمانی تسلیم کرد.

سکه شاه طهماسب اول

_{منبع عکس: ناشناس}

از شاه طهماسب سکه‌های بسیاری به‌جای مانده است. جنس سکه‌ها، طلا، نقره و عباسی است. سکه‌های شاه طهماسب اول در جاهای مختلف ایران ضرب شده بود. روی همه سکه‌هایی که در دوره حاکمیت شاه طهماسب اول، ضرب شده بودند، عبارت «لا‌اله‌الا‌الله، محمد رسول‌الله، علی ولی‌الله» حک شد. پشت سکه‌ها نیز هفت عبارت به‌علاوه نام مکانی که سکه در آن ضرب شده، آمده است.

سکه دوشاهی بازمانده از عصر شاه طهماسب عثمانی، از جنس نقره بودند که وزن آن‌ها ۶٫۱۲ گرم و قطر آن پنج میلی‌متر بود. این سکه در سال ۹۴۱ هجری قمری ضرب شد. پشت سکه این عبارت نوشته شده بود: «السلطان العادل الهادی الوالی ابوالمظفر سلطان طهماسب الصفوی الحسینی خلد الله ملکه» و در پایین آن عبارت «ضرب ایروان» حک شده بود. 

از شاه طهماسب سکه‌های زیادی به‌جای مانده که جنس آن‌ها طلا، نقره و عباسی است

نوع دیگری از سکه شاه طهماسب صفوی سکه بیستی بود که جنس آن نقره بود و وزن سکه در حدود ۱۵ و قطر آن در حدود ۱۲ میلی‌متر بود. این سکه در سال ۶۲ هجری قمری ضرب و پشت آن عبارت عدل شاه طهماسب و ضرب ایروان نقش شده بود.

یک سکه شاه طهماسب اول که جنس آن نقره و محل ضرب آن، استرآباد بود، در تاریخ ۹۷۸ هجری قمری ضرب شده است. وزن این سکه در حدود ۶۲٫۴ گرم است و روی آن عبارت: «سلطان العادل الکامل الهادی الوالی ابوالمظفر شاه طهماسب بهادر خان خلد الله تعالی ملکه و سلطانه غلام علی بن ابی طالب» ذکر شده است. پشت سکه نیز عبارت «لا اله الا الله، محمد رسول الله، علی ولی الله» و اسم ۱۲ امام ذکر شده بود.

کتاب شاه طهماسب اول

_{منبع عکس: ناشناس}

کتاب شاه طهماسب صفوی را عبدالحسین نوایی به نگارش درآورد. این کتاب، زیرمجموعه اسناد و نامه‌های سیاسی و فرمان‌های رسمی و سلطنتی ایران بود. کتاب شاه طهماسب صفوی، سومین جلد از این مجموعه بود. کتاب شاه طهماسب صفوی شامل اسناد، مکاتبات سیاسی و فرمان‌های شاه طهماسب است که از ۱۹ رجب در سال ۹۳۰ تا ۱۵ صفر سال ۹۸۴ هجری قمری در ایران است. بنابراین کتاب مورد نظر، نوعی تاریخ سیاسی و اجتماعی محسوب می‌شود و شرح حوادث خارجی عصر شاه را به خود اختصاص می‌دهد.

مضمون کتاب شاه طهماسب اول نامه‌های سیاسی و فرمان‌های رسمی بود

دوره حکومت شاه طهماسب صفوی  با شاهان بزرگی چون هانری هشتم و دختر او الیزابت اول در انگلیس، شارلکن در آلمان و اتریش، ایوان مخوف در روسیه، فرانسوا در فرانسه، سلطان سلیمان نیز در عثمانی، مصادف بود. مکاتبات شاه طهماسب صفوی با شاهان این کشورها صورت گرفته بود. از بین این افراد، سلطان سلیمان عثمانی، مهمترین رقیب شاه طهماسب اول بود.

شاه طهماسب اول صفوی در طول سلطنت ۵۴ ساله خود، طولانی‌ترین دوره حکومت شاهان صفوی را به‌ثبت رسانید. تثبیت حاکیمت صفویه، انتقال پایتخت از تبریز به قزوین و بستن پیمان صلح آماسیه از مهمترین اتفاقات دوره شاه طهماسب اول صفوی بودند. شما هم نظر خود را درباره شاه طهماسب اول با کاربران کجارو به اشتراک بگذارید.