سیمین بهبهانی؛ زندگی نامه و آثار

سیمین بهبهانی از شاعران تأثیرگذار و جریان‌ساز معاصر است. غزل‌های چندوجهی او هم بازتابی از اوضاع اجتماعی زمانه‌اش هستند و هم نمودی از آنچه درون زنی عاشق و آزاد جریان دارد. احتمالا دلم گرفته ای دوست یا دوباره میسازمت وطن سیمین بهبهانی را شنیده باشید. در ادامه، بیشتر با سیمین بهبهانی و آثارش آشنا می‌شویم.

خانواده

سیمین خلیلی معروف به سیمین بهبهانی، شاعر غزل‌سرای ایرانی، ۲۸ تیرماه سال ۱۳۰۶ در تهران به‌ دنیا آمد. هنگام تولد سیمین، پدرش در کرمانشاه و در تبعید به سر می‌برد. پدر او، عباس خلیلی، در خانواده‌ای مذهبی در نجف به دنیا آمده بود؛ او شاعر و روزنامه‌نگار بود. مادر سیمین، فخرعظما ارغون، شاعر و از اشراف‌زادگان تهران بود. زندگی مشترک پدر و مادر سیمین بسیار کوتاه بود و او تا سال‌ها از دیدار پدر محروم بود. تربیت سیمین و تمایل او به شعر و ادبیات همگی تحت‌تأثیر مادرش و رفت‌‌وآمد بزرگانی چون ملک‌الشعرای بهار و پروین اعتصامی به منزل آنها بود.

اولین شعر سیمین

سیمین از نوجوانی شعر می‌گفت. اولین شعر او مضمونی اجتماعی داشت. پروین اعتصامی که از دوستان نزدیک مادرش بود، پس از دیدن شعرش او را تشویق کرد. سیمین که از دوستداران شعر پروین بود، به پیروی از او شعرهایی با مضمون اجتماعی و دردهای انسانی می‌سرود. در آینده نیز مضمون شعرهای سیمین بیشتر اجتماعی و عاشقانه بودند. تسلط او بر وزن‌های قدیمی غزل و نیز وزن‌های جدیدی که خود می‌ساخت لقب بانوی غزل و نیمای غزل را برای او به ارمغان آورد.

ای تودهٔ گرسنه و نالان چه می‌کنی؟
ای ملت فقیر و پریشان چه می‌کنی؟

تحصیلات و ازدواج

سیمین بهبهانی در سال ۱۳۲۵ با حسن بهبهانی ازدواج کرد. حاصل این ازدواج ۳ فرزند به‌نام‌های علی و حسین و امید بود. پس از ازدواج، سیمین به‌اصرار همسرش با نام‌خانوادگی او (بهبهانی) شعرهایش را امضا می‌کرد و امروز نیز با همین نام شناخته می‌شود. این ازدواج در سال ۱۳۴۹ به جدایی ختم شد. سیمین در همان سال با منوچهر کوشیار ازدواج کرد.

بهبهانی پس از آزمون‌های بسیار و هربار منصرف‌شدن از ورود به دانشگاه، بالاخره در رشته حقوق دانشگاه تهران مشغول‌ به‌ تحصیل شد. البته بعد از فار‌غ‌التحصیلی تمایلی به اشتغال در این رشته نداشت. او شغل معلمی را انتخاب کرد و در ابتدا شیمی و فیزیک و بعدتر ادبیات درس داد. بعدها معلمی در شعرهای او نمود پیدا کرد که نمونه شاخص آن شعر فعل مجهول است.

بچه‌ها صبحتان بخیر، سلام
درس امروز فعل مجهول است
فعل مجهول چیست می‌دانید؟
نسبت فعل ما به مفعول است

در دهانم زبان چو آویزی
در تُهی‌گاه زنگ، می‌لغزید
صوت ناسازم آنچنان که مگر
شیشه بر روی سنگ می‌لغزید

معروف‌ترین ترانه‌ها

بعید است چرا رفتی سیمین بهبهانی را با صدای همایون شجریان نشنیده باشید. بهبهانی در حوزه ترانه و تصنیف ۳۵۰ اثر دارد. خود وی درباره این فعالیتش می‌گوید: «من هیچ‌گاه به‌صورت یک هنر جدى به ترانه‌سرایى نگاه نکرده‌ام، اما تأثیر این کار را در حد یک ورزش ذهنى براى واژه‌یابى انکار نمى‌کنم.»

بعضی از ترانه‌های معروف سیمین بهبهانی که خواننده‌هایی مطرح اجرایشان کرده‌اند، عبارت‌اند از:

• «هوای گریه»،‌ «چرا رفتی»، «کولی» با صدای همایون شجریان.
• «دوباره می‌سازمت وطن» با صدای داریوش اقبالی؛
• «سکوت گویا» با صدای ایرج بسطامی؛
• «به کنارم تو بمان» با صدای محمدرضا شجریان.

پایان زندگی

سیمین بهبهانی پس از ۸۷ سال و ۱ ماه زندگی، بر اثر بیماری قلبی‌ریوی در ۲۸ مرداد سال ۱۳۹۳ درگذشت. پیکر او در آرامگاه خانوادگی‌شان در بهشت زهرا به خاک سپرده شد.

آثار سیمین بهبهانی

۱. دوباره می‌سازمت وطن

اسم کتاب از یکی از شعرهای آن به همین نام گرفته شده است. شعر دوباره میسازمت وطن سیمین بهبهانی از معروف‌ترین شعرهای حماسی او با موضوع وطن است. او این شعر را در سال ۱۳۵۹ سرود.

دوباره می‌سازمت وطن
اگرچه با خشت جان خویش
ستون به سقف تو می‌زنم
اگرچه با استخوان خویش
دوباره می‌بویم از تو گل
به میل نسل جوان تو
دوباره می‌شویم از تو خون
به سیل اشک روان خویش
دوباره یک روز روشنا
سیاهی از خانه می‌رود
به شعر خود رنگ می‌زنم
ز آبی آسمان خویش
اگرچه صدساله مرده‌ام
به گور خود خواهم ایستاد
که بردرم قلب اهرمن به نعره آنچنان خویش

۲. عاشق‌تر از همیشه بخوان

«عاشق‌تر از همیشه بخوان» مجموعه‌ای از اشعار عاشقانه سیمین بهبهانی است که اولین‌ بار در سال ۱۳۷۳ منتشر شد. این مجموعه گزیده‌ای از کتاب‌هایی چون «چلچلراغ»، «مرمر»، «رستاخیز»، «یک دریچه آزادی»، «ردپا» و مجموعه «دشت ارزن» است.

ای خوش آن روز که با یار سر و کارم بود
بی‌سخن با نگهش فرصت گفتارم بود
آن که من بسته‌ٔ زنجیری‌ مویش بودم
وه،‌ چه خوش بود، که او نیز گرفتارم بود
شب که مهتاب به خلوتگه من می‌تابید
یار من نیز در اندیشه دیدارم بود.

۳. مجموعه اشعار سیمین بهبهانی

این مجموعه دفتر اول از اشعار سیمین بهبهانی است و یکی از کامل‌ترین مجموعه اشعار اوست که نشر نگاه چاپش کرده است.

چشم‌های سیاه چون شب تو بی‌خبر از همه جهانم کرد
حال گمگشتگان به شب دانی؟ چشم‌های تو آنچنانم کرد
محو و سرگشتهٔ نگاه توام، این نگاهی که ناتوانم کرد
ناچشیده شراب مست شدم بی‌خبر از هرآنچه هست شدم

۴. کولی و نامه و عشق

غزل‌های این اثر از مجموعه اشعار «خطی ز سرعت و از آتش»، «دشت ارژن» و «یک دریچه آزادی» انتخاب شده‌اند. آن دسته از مخاطبانی که بیشتر غزل‌های عاشقانه سیمین را دنبال می‌کنند، این اثر را بیشتر می‌پسندند.

رفت آن سوار کولی با خود تو را نبرده
شب مانده است و با شب تاریکی فشرده
کولی کنار آتش رقص شبانه‌ات کو؟
شادی چرا رمیده؟ آتش چرا فسرده؟

خاموش مانده اینک خاموش تا همیشه
چشم سیاه چادر با این چراغ مرده

دشت و شب و سیاهی وان غول گربه کز دور
رفت آنکه پیش پایش دریا ستاره کردی

دستان مهربانش یک قطره ناسترده
در گیسوی تو نشکفت آن بوسه لحظه لحظه

این شب نداشت، آری، الماس خرده خرده
بازی‌کنان زگویی خون می‌فشاند و می‌گفت

روزی سیاه‌چشمی سرخی به ما سپرده
می‌رفت گرد راهش از دود آه تیره

نیلوفرانه در باد پیچیده تاب‌خورده

۵. با قلب خود چه خریدم؟

برخلاف بیشتر آثار سیمین بهبهانی، این اثر شعر نیست بلکه مروری است بر خاطرات مهم او و آنچه می‌خواسته از خودش و روزگارش بگوید.

یک جوری‌ام. یک جوری پرم از زیستن. یک جوری پرم از خودم. یک جور خوشی انگار تا ابد وقت دارم. یک جوری انگار آردم را بیخته‌ام و الکم را آویخته‌ام و از این پس بوی خوش نان داغ می‌ماند که بیاید. یکی دو آتشه!

۶. با مادرم همراه

زندگی حرفه‌ای سیمین بسیار از شخصیت مادرش تأثیر پذیرفت. تشویق‌های مادر و همراهی‌های او نقش بسزایی در شکل‌گیری آینده و شخصیت سیمین داشت. فخرعظما که خود شاعر و فرهیخته بود با بزرگانی چون پروین اعتصامی ارتباطی نزدیک داشت. این کتاب زندگی‌نامه خودنوشت سیمین بهبهانی است که در آن شاهد سرگذشت پرفرازونشیب او و البته نقش مادرش در زندگی او هستیم.

گنجشکی بودم که دهان باز می‌کردم و خوراک در دهانم می‌گذاشت. کبوتری بودم که بر شانه‌اش می‌نشستم و گرمی‌ نفسش را حس می‌کردم. بره‌ای بودم که پشتم از احساس نوازش دستانش کش می‌آمد. آغوشش حصار اَمنَم بود. هرگاه که رعد می‌غرید به این حصار امن می‌گریختم و او بالهٔ عبای بَرَک را روی دوشم می‌کشید و مرا به سینه می‌فشرد و اشکم را با دستمال نازک سفیدش می‌سترد. به‌نظر من آغوش مردی که عاشق است، چنین است.

۷. پرنده پنهان آشکار

سیمین بهبهانی در ترانه‌سرایی دستی بر آتش داشت، اما نه آنچنان جدی. ترانه‌سرایی برای او بیشتر شغلی با هدف کسب درآمد بود. از او حدود ۳۵۰ ترانه به‌ جای‌ مانده است که در این مجموعه گردآوری شده‌اند.

من هیچ‌گاه به‌صورت یک هنر جدى بر ترانه‌سرایى نگاه نکرده‌ام. تأثیر این کار را اما در حد یک ورزش ذهنى براى واژه‌یابى انکار نمى‌کنم.
شعر را به تمهید الهام و بى‌بهانه مى‌سرایم، اما ترانه را به سفارش آهنگ‌ساز و همخوان با آهنگ و خواست او مى‌سازم.

شما بگویید

شما چقدر با سیمین بهبهانی و اشعار او آشنایید؟ کدام‌یک از غزل‌ها و سروده‌های او را بیشتر از همه دوست دارید؟ لطفا نظر خود درباره این شاعر بزرگ و اشعارش را برای‌ ما بنویسید.