سیری در تاریخ بناهای حرم حضرت معصومه(س)

حضرت معصومه(س) یک سال بعد از هجرت تبعید گونه حضرت رضا (ع) به مرو، در سال ۲۰۱ هجری قمری، به شوق دیدار برادر و ادای رسالت زینبی و پیام ولایت، به همراه عده ای از برادران و برادرزادگان به طرف خراسان حرکت کرد و در هر شهر و محلی مورد استقبال مردم واقع می شد. درشهر ساوه عده ای از مخالفان اهلبیت که از پشتیبانی مأموران حکومت برخوردار بودند، سر راه کاروان آنان را گرفته و با همراهان حضرت وارد جنگ شدند، در نتیجه تقریباً همه مردان کاروان به شهادت رسیدند، حتی بنابر نقلی حضرت (س) معصومه را نیز مسموم کردند.

به هر حال، یا بر اثر اندوه و غم زیاد از این ماتم و یا بر اثر مسمومیت از زهر جفا، حضرت فاطمه معصومه (س) بیمار شدند و چون دیگر امکان ادامه راه به طرف خراسان نبود قصد شهر قم را نمود. حدوداً در روز ۲۳ ربیع الاول سال ۲۰۱ هجری قمری حضرت وارد شهر مقدس قم شدند. و در محلی که امروز “میدان میر” نامیده می شود در منزل “موسی بن خزرج” فرود آمدند و افتخار میزبانی حضرت نصیب او شد.
آن بزرگوار به مدت ۱۷ روز در این شهر زندگی کرد محل زندگی و عبادت آن حضرت در مدرسه ستیه به نام “بیت النور” هم اکنون محل زیارت ارادت مندان آن حضرت است.
سرانجام در روز دهم ربیع الثانی و “بنا بر قولی دوازدهم ربع الثانی” سال ۲۰۱ هجری پیش از آن که دیدگان مبارکش به دیدار برادر روشن شود، در دیار غربت و با اندوه فراوان دیده از جهان فروبست. مردم قم با تجلیل فراوان پیکر پاکش را به سوی محل فعلی که در آن روز بیرون شهر و به نام “باغ بابلان” معروف بود تشییع نمودند.

پس از دفن حضرت معصومه (س) موسی بن خزرج سایبانی از بوریا بر فراز قبر شریفش قرار داد تا این که حضرت زینب فرزند امام جواد (ع) به سال ۲۵۶ هجری قمری اولین گنبد را بر فراز قبر شریف عمه بزرگوارش بنا کرد. پس از آن در طول سالیان دراز تا امروز مرقد مطهر ایشان همواره مورد توجه و احترام شیعیان و ارادتمندان بوده و بارها تجدید بنا شده و توسعه و تکمیل یافته است. امروزه حرم مطهر دارای ضریح، گنبد، رواق ها، ایوان ها ،صحن ها، گلدسته ها و بناهای بسیار زیبایی است.

سیر تاریخی هریک از بناهای حرم به شرح زیر است:

مرقد مطهر:
در سال ۶۰۵ هجری به دستور “امیر مظفر احمد بن اسماعیل” بزرگ خاندان آل مظفر، بزرگ ترین استاد کاشی ساز آن زمان “محمد بن ابی طاهر کاشی قمی” کار ساخت و پرداخت کاشی های متنوع مرقد را شروع کرد و بعد از هشت سال، در سال ۶۱۳ کاشی های آن آماده گردید و کار گذاشته شد. اخیراً در سال ۱۳۷۷ شمسی مرقد مطهر به شکل جدید که آمیخته ای از کاشی و سنگ است تجدید بنا شد و همچنین دیواره های داخلی با سنگ مرمر سبز آراسته گردید.

ضریح:
در سال ۹۶۵ هجری شاه طهماسب صفوی، در چهار طرف مرقد ضریحی آجری آراسته به کاشی های هفت رنگ و کتیبه های معرق بنا نمود و در اطراف آن منافذی باز بود تا هم مرقد دیده شود و هم زائران نذورات خود را داخل ضریح بریزند.
در سال ۱۲۳۰ هجری قمری فتحعلی شاه همان ضریح را نقره پوش کرد که این ضریح به مرور زمان فرسوده شد و در سال ۱۲۸۰ ضریحی که از نقره ضریح سابق و نقره های موجود در خزانه ساخته شده بود به جای آن نصب گردید.
این ضریح چندین مرتبه تجدید بنا و اصلاح شد و سال های متمادی روی مرقد حضرت باقی بود تا این که در سال ۱۳۶۸ هجری شمسی به دستور تولیت آن زمان شکل ضریح را تغییر دادند و ضریحی را با ظرایف و شاهکارهای هنری ویژه ای به جای آن نصب نمودند که آن ضریح همچنان برفراز تربت نورانی حضرت برقرار است و در اسفند ماه ۱۳۸۰ شمسی اصلاحات و تعمیرات جدید صورت گرفت.

رواق ها:
محدوده های نزدیک تر به ضریح مطهر را رواق می گویند. حرم مطهر دارای چهار رواق است:

۱ – رواق بالاسر که محوطه بین مسجد بالاسر تا ضریح مطهر است و با آیینه کاری و گچکاری های بسیار زیبا آراسته شده است.

۲ – رواق دارالحفاظ که محوطه بین ایوان طلا و ضریح مطهر است.

۳ – رواق آینه (شهید بهشتی) که در بخش زنانه و پایین پای حضرت (س) واقع است.

۴ – رواق پیشرو که محوطه بین مسجد طباطبایی تا ضریح مطهر است.

صحن ها:
حرم مطهر دارای سه صحن است:

۱ – صحن نو (اتابکی)
این صحن زیبا دارای چهار ایوان شمالی، جنوبی و شرقی و غربی است: ایوان شمالی آن ورودی از میدان آستانه و ایوان جنوبی ورودی از طرف قبله و ایوان شرقی ورودی از خیابان ارم و ایوان غربی همان ایوان آینه است در هر کدام از این ایوان های یاد شده ظرایف و آثار هنری، معماری خاصی به کار رفته است. این صحن آز آثار (میزرا علی اصغر خان صدر اعظم) است که از سال ۱۲۹۵ هجری قمری تا سال ۱۳۰۳ بنای آن طول کشیده است.

۲ – صحن عتیق (قدیم)
صحن عتیق (واقع در شمال روضه مبارکه) اولین صحنی است که در این بارگاه مبارکه بنا شده، این صحن را چهار ایوان زیبا فرا گرفته است. ایوانی با عظمت در جنوب که همان ایوان طلا (ورودی صحن به روضه مطهره) می باشد و ایوانی در شمال که ورودی فیضیه به صحن را تشکیل می دهد که ساختمان نقاره خانه روی آن بنا شده است و ایوانی در غرب که ورودی مسجد اعظم به صحن است و در شرق، ایوان ورودی صحن عتیق به صحن نو واقع است. این صحن و ایوان های اطراف آن را “شاه بیگی” همسر شاه اسماعیل صفوی در سال ۹۲۵ هجری قمری بنا نمود. از سال ۱۳۷۷ نیز تعمیرات اساسی در این صحن و مقابر اطراف شروع شده است که همچنان ادامه دارد.

۳ – صحن صاحب الزمان
این صحن با بیوتات متعلق به آن در مساحتی حدود ۸ هزار متر مربع با چهار جهت ورودی، در سال ۱۳۸۱ شروع و در سال ۱۳۸۴ افتتاح گردید. (ورودی شرقی “شبستان امام خمینی”، ورودی غربی “پل آهنچی”، ورودی شمالی “بست مسجد اعظم”، ورودی جنوبی “خیابان جدیدالاحداث”. دیواره های اطراف این صحن منقوش به کتیبه های قرآنی با خطوط بنائی و کوفی در ساختار و طرح جدید با ترکیبی از سیمان سفید و آجر است.

گلدسته ها:

۱- گلدسته های ایوان طلا:
در دو طرف این ایوان در صحن عتیق، گلدسته هایی پوشیده از کاشی گرهی به صورت مارپیچ (به بلندی ۴۰/۱۷ متر از سطح بام و قطر ۵۰/۱متر) ساخته شده است که بین پیچ ها، اسامی مبارک: “الله”، “محمد”، “علی” به خط کوفی نوشته شده است که در بالای آنها زیر مقرنس کتیبه ای قرار دارد، که سقف آن “ان الله و ملائکته یصلون. . . ” است.

این مأذنه ها به دستور “محمد حسین خان شاهسون شهاب الملک”، در سال ۱۲۸۵ هجری قمری، طلا کاری شد.

در سال ۱۳۸۵ هجری شمسی تعمیرات دیگری بر روی این گلدسته ها صورت گرفت و سر گلدسته ها طلاکاری شد.

۲- گلدسته های ایوان آینه:
برفراز پایه های دو طرف ایوان دو مأذنه است که، از بلندترین بناهای آستانه می باشد.

ارتفاع آنها از سطح بام ۲۸ متر و از سطح صحن ۸۰/۴۲ متر و محیط آن ۳۰/۳ متر می باشد. در بالای مأذنه ها کتیبه ای با پهنای حدود یک متر دیده می شود که متن آن در یکی از مأذنه ها “لا حول ولا قوه الا بالله العلی العظیم” و در دیگری “سبحان الله و الحمدلله و لا اله الا الله و الله اکبر” است.

پوشش هر دو مأذنه از بالا تا پایین سرتاسر کاشی گرهی است که در میان آن ها نام های پروردگار متعال خوانده می شود.

بانی آنها، امین السلطان و معمار، استاد حسن معمار قمی می باشد و کاشی کاری گلدسته های مذکور بعد از پیروزی انقلاب اسلامی تعویض شده است.

۳- گلدسته های صحن بزرگ:
در صحن بزرگ (نو یا اتابک) روبروی ایوان آیینه قرار دارند. پوشش آنها، کاشی گرهی هشت ضلعی متساوی است. روی چهار ضلع این گلدسته ها نامای مبارک “الله”، “محمد”، “علی” از بالا به پایین ۴ مرتبه نوشته شده است.

/۶۲۶۲