سوغات زنجان چیست؟ – کجارو

_{نسخه اولیه این مقاله در تاریخ ۱۳۹۸/۱۱/۲۱ منتشر شده و در تاریخ ۱۳۹۹/۱۲/۱۴ به‌روزرسانی شده است.}

زنجان مرکز استان و شهرستان زنجان در شمال غرب ایران و از بزرگ‌ترین شهرهای شمال غرب ایران است؛ زنجان، بیستمین شهر کشور ازلحاظ جمعیت محسوب می‌شود. نام زنجان عربی شده واژه زنگان است. مردم منطقه هنوز هم ‌تلفظ زنگان را به کار می‌برند. شهر زنجان در دره زنجان چای از شاخه‌های قزل‌اوزن قرارگرفته و سر راه شوسه و راه‌آهن تهران به تبریز هست. صنایع‌دستی از قبیل ورشو سازی و نقره‌سازی و ملیله‌کاری و چارق‌دوزی و چاقوسازی و فرش‌بافی (فرش زنجان) آن مشهور است.

در مورد وجه‌تسمیه شهر زنجان تاکنون نظرهای گوناگونی از سوی پژوهشگران و نویسندگان ارائه‌شده است. قدیمی‌ترین نامی که به این منطقه اطلاق شده است آندیا و سپس زندیگان به‌معنای اهل کتاب زند، گان از پسوندی فارسی است که در دوره ساسانیان بر این منطقه گذاشته‌شده است. گفته می‌شود بنای شهر زنجان در زمان اردشیر بابکان ساخته‌شده و در آن زمان نام شهین یعنی منسوب به شاه به آن اطلاق می‌شده است. هم‌اکنون روستایی چسبیده به شهر بانام سایان وجود دارد که به‌احتمال تغییریافته شاهین یا شهین بوده است. از اواخر دوره قاجاریه به‌علت استقرار ایل خمسه نام خمسه نیز بر آن نهاده شد.

از وجه‌تسمیه و تاریخچه و جاهای دیدنی شهر زنجان که بگذریم، به سوغاتی‌ها و خوراکی‌های خوشمزه این شهر می‌رسیم. زنجان از قدیم‌الایام شهری برای خرید چاقوهایی اعلا بوده و محبوب‌ترین سوغاتی این شهر، چاقو است. صنایع‌دستی و خوراکی‌های زنجان کم نیستند، با ما همراه باشید تا سوغاتی‌های خوشمزه و صنایع‌دستی شهر زیبای زنجان را بشناسید.

خوراکی‌ها

سوغاتی‌های خوراکی زنجان بسیار لذیذ و خوشمزه‌اند، اگر روزی به این شهر زیبا سفر کردید، خوراکی‌های زنجان را از دست ندهید، از محبوب‌ترین سوغاتی‌های خوراکی شهر می‌توان به نان اردک، انگشت‌پیچ، سبزی گل‌آقا، سبزی ماتار و پیاز کوهی اشاره کرد.

نان اردک

نان اردک زنجان نوعی نان سنتی است که در ابتدا توسط زنان پخت می‌شد، اکنون در قنادی‌ها و کارگاه‌های شیرینی‌پزی شهر زنجان درست می‌شوند. آرد نان بربری، تخم‌مرغ، شیر، شکر، بکینگ پودر و روغن موادی هستند که در تهیه‌ نان اردک استفاده می‌شوند. گاهی متناسب باسلیقه‌ آشپز در تهیه آن آب‌پنیر هم بکار برده می‌شود. بعدازاینکه با مواد گفته‌شده خمیر درست شد آن را در داخل روغن سرخ می‌کنند و پس ازآن نان آماده خوردن می‌شود. البته آنچه درگذشته پخت می‌شد بدون تخم‌مرغ و بکینگ پودر بوده و درروش تهیه امروزی آن این مواد استفاده می‌شود.

سبزی غازیاغی

غاز یاغی گیاهی خودرو است که در کنار رودخانه‌ها یا در دامنه‌ کوه می‌روید، استان زنجان هم منطقه‌ای کوهستانی است که کوه‌های بسیاری را در دل خود جای‌داده و بارندگی مناسب آن سبب شده گیاهان بسیاری در این منطقه رشد کند که هرکدام خواص و کاربرد منحصربه‌فرد دارند. می‌توان به سبزی گل‌آقا، ماتار، پیاز کوهی اشاره کرد. غازیاغی به معنی پای غاز است به خاطر شباهت آن نام‌گذاری شده است. گیاهی خوشبو و خوش‌طعم است که در غذاهایی چون آش، سوپ و برنج استفاده می‌شود. این سبزی به‌همراه سبزی کوهی در بازارهای زنجان در دسترس قرار دارد.

پیاز کوهی

یکی دیگر از سبزی‌های زنجان که به‌عنوان سوغات می‌توان از آن یادکرد، پیاز کوهی است. این پیاز در روستاها و کوه‌های اطراف زنجان می‌روید. جزو دسته‌ گیاهان خودرو به‌حساب می‌آید. از پیاز کوهی در سالاد و آش استفاده بیشتری می‌شود. نام محلی آن والک است و در دامنه‌ کوه‌ها بیشتر می‌روید. پیاز کوهی طعم بی‌نظیری به غذا می‌دهد و علاوه بر آن می‌توان به خواص گوناگونش نیز اشاره کرد. این سبزی بیشتر به خاطر خواصی چون برای درمان موهای سفید و رشد مجدد موهای مشکی، ضدعفونی‌کننده و ضد میکروب شناخته‌شده است. آشی که در آن پیاز کوهی مصرف‌شده باشد را برای عفونت ریه‌ها، سرماخوردگی و … توصیه می‌کنند.

شیرینی شستی

یکی دیگر از سوغاتی‌های خوشمزه زنجان شیرینی شستی است. در نوروز از این نوع شیرینی استقبال زیادی می‌شود و بانوان زنجانی نیز در خانه و کارگاه‌هایشان از آن درست می‌کنند. معروف‌ترین شیرینی زنجان در بین تمام خوراکی‌های شیرینش، شیرینی شستی است. همان طور که از اسم شیرینی پیدا است با انگشتان دست به‌خصوص شست حفره‌ای در میان خمیرمایه گرد ایجاد می‌کنند و سپس میان آن را از مربا، عسل، شیره انگور یا خرما و … پر می‌کنند تا طعم بی‌نظیری به خود بگیرد و آن را در مغر پسته و بادام می‌غلتانند تا به گونه‌های مختلف پسته‌ای، بادامی، کنجدی و … تبدیل شود.

انگشت‌پیچ

لغت انگشت‌پیچ به‌طورکلی به هر چیز غلیظ و بسته‌ای که دور انگشت می‌پیچد، مانند عسل و شیره انگور، اطلاق می‌گردد. سفیده تخم‌مرغ، گلاب، شکر و آب موادی هستند که در تهیه‌ انگشت‌پیچ از آن‌ها استفاده می‌شود. ترکیب این مواد به هم می‌زنند و این کار را ادامه می‌دهند تا ترکیب سفتی شبیه عسل به دست آید.

سقز

سقز، صمغ یا شیره غلیظ درختی به نام بنه یا درخت پسته وحشی است که در فصل پاییز به‌طور طبیعی یا با دادن شکاف از آن خارج می‌شود. این ماده علاوه بر اینکه مانند آدامس مورداستفاده قرار می‌گیرد دارای خواصی همچون کمک به هضم غذا، رفع بوی بددهان و جلوگیری از پوسیدگی دندان‌ها نیز است. همچنین از آن به‌عنوان ضماد (مرهم زخم) نیز استفاده می‌کنند.

صنایع‌دستی

ساخت اشیا فلزی از گذشته‌های دور در شهر زنجان رواج داشته است و از جمله هنرهایی که به ساخت اشیا فلزی در ارتباط است می‌توان به ملیله‌کاری، چاقوسازی و چارق‌دوزی اشاره کرد. از دیگر صنایع‌دستی زنجان می‌توان به مسگری، فرش، گلیم، جاجیم، تابلو خاتم، رنگرزی، گیوه‌بافی و سفالگری اشاره کرد.

ملیله‌کاری

ملیله‌کاری از صنایع‌دستی قدیمی زنجان است و بر اساس شواهد تاریخی می‌توان ثابت کرد قدمت آن به قرن دهم هجری برمی‌گردد که در دوران سلجوقی رونق گرفت و هم‌زمان با حکومت صفویان به اوج خود رسید. همچنین نمونه‌های باقی‌مانده و آنچه در آثار و سفرنامه‌های قدیمی دیده می‌شود گواهی بر قدمت هنر ملیله‌کاری هستند. در کتب تاریخی بسیاری به فلزکاری به‌عنوان یکی از صنایع‌دستی زنجان اشاره‌شده است که ملیله‌کاری شاخه‌ای از این صنعت است. ملیله‌کاری تا قبل از حکومت پهلوی یکی از هنرهای بومی زنجان بود اما پس ازآن هنرمندان این حرفه به شهرهای تهران، اصفهان و… مهاجرت کردند و این هنر در دیگر نقاط ایران رواج یافت. نقش‌هایی مورداستفاده در ملیله‌کاری بته ترمه، جقه، برگ فرنگی، برگ، غنچه، پیچک و … است.

چاقوسازی

از معروف‌ترین صنایع‌دستی زنجان ساخت چاقو است که در سطح کشور شهرت بسیاری دارد. این هنر به‌مدت‌ها پیش بازمی‌گردد که نسل به نسل، به هنرمندان معاصر انتقال‌یافته است. باوجود وارد شدن ابزارهایی برای ساخت چاقو از زحمت هنرمندان این عرصه کاسته شده است و همچنان کیفیت بالایی دارد. چون در ساخت چاقو قدرت بدنی زیادی بکار گرفته می‌شود، معمولاً جوانان مشغول این کار هستند و استادکاران قدیمی به آموزش می‌پردازند. چاقوها معمولاً از فولاد استیل محکم و ضدزنگ درست می‌شوند که بعد از اجرای عملیاتی همچون چکش‌کاری و حرارت دادن به فلز سختی تبدیل می‌شوند و بر برش و تیز بودن چاقو مؤثر است. تناسب، ظرافت، قدرت دربرش و نحوه‌ آبکاری فلز از جمله مشخصات برجسته چاقوی زنجان است.

انواع چاقوهای که در زنجان تولید می‌شوند عبارت‌اند از چاقوی ضامن‌دار، ساده، میوه‌خوری، مرکب، کاردهای شکاری، کاردهای کمری، کاردهای آشپزی و قلم‌تراش.

چاروق دوزی

چاروق نوعی کفش است که درگذشته برای عبور از مناطق سخت و کوهستانی از چرم گاو و با نخ ابریشمی یا نخ گلابتون می‌دوختند. این هنر به دوران ساسانیان بازمی‌گردد و اوج رونق آن مانند بسیاری از صنایع‌دستی شهرهای ایران به دوران صفوی می‌رسد. تنوع در نقش و طرح‌های این چاروق نظر هر هنرمندی را به خود جذب می‌کند. انواع مختلف چاروق تمام چرم، توری، پرده بند، تمام پوست و… هستند؛ که هرکدام از این نوع‌ها روش و سبک خاصی در ساخت دارند و از جنس چرم، پنبه، ابریشم و پوست عمل‌آورده درست می‌شوند. امروزه چاروق های بیشتر زنانه بوده و جنبه‌ تشریفاتی دارد.

مسگری

در میان صنایع‌دستی مرتبط با فلزات، مسگری، قدیمی‌ترین صنعت است به این دلیل که مس، اولین فلزی بود که بشر کشف کرد و بعد از سنگ و گل برای رفع نیازهایش از آن استفاده کرد. مس، به‌صورت خالص در طبیعت وجود داشت، استخراجش ساده بود و علاوه بر استحکام لازم، بسیار انعطاف‌پذیر بود. همین عوامل باعث شد که مس تا مدت‌ها به‌عنوان کاربردی‌ترین فلز شناخته شود. امروزه ظروف مسی کهن تقریباً در هر موزه‌ای دیده می‌شوند.

صنعت مسگری در ایران سابقه‌ای درخشان دارد. رواج این صنعت در ایران به‌گونه‌ای بوده است که در مناطقی که مسگری رونق داشته، یا مسگرها بازاری جداگانه داشته‌اند یا قسمتی از بازار آن شهر متعلق به مسگرها بوده است. مس‌گری در زنجان قبل از دوره‌ سلجوقیان وجود داشته اما رونق و رشد آن مربوط به دوران سلجوقیان و سپس ایلخانان بوده است. تولیدات مسی مناطق مختلف، شناسه‌هایی دارند که مختص به همان منطقه است. ویژگی و وجه تمایز تولیدات مسی زنجان، ایجاد نقوش به روش کنده‌کاری است. امروزه در زنجان انواع ظروف مسی کاربردی و تزیینی در اندازه‌های بزرگ و کوچک تولید می‌شوند که علاوه بر بازارهای استان، در مناطق دیگر کشور نیز به فروش می‌رسند. در سال‌های اخیر به‌دلیل آگاهی بیشتر مردم نسبت به مزیت پخت‌وپز در ظروف مسی در مقایسه با سایر ظروف، تولید ظروف مسی از رونق خوبی برخوردار شده است.

قالی‌بافی

بافت فرش در استان زنجان قدمتی برابر با قدمت بنای شهر زنجان دارد و مربوط به اوایل دوران ساسانیان است. از طرح‌های مشهور فرش در استان زنجان، می‌توان به ریز ماهی، ماهی درهم، نقشه‌ قلتوق، بیجار و افشار اشاره کرد. فرش افشار زنجان که جزو قالی‌های ریزبافت و پشمی است از پرطرفدارترین فرش‌های ایرانی به شمار می‌رود و جایگاه ویژه‌ای در صادرات فرش ایران دارد. زیبایی طرح، ظرافت بافت و دوام رنگ، از ویژگی‌های فرش افشار زنجان است.

بافت قالی در بسیاری از مناطق استان زنجان رواج دارد و در کنار دامداری و کشاورزی، جزو مشاغل اصلی جمعیت روستایی استان به شمار می‌رود. میزان تولید سالانه‌ فرش در استان زنجان، در حدود ۶۰ هزار تخته است که شهرهای زنجان، ابهر و قیدار بیشترین سهم را در این حجم تولید دارند. در برخی از مناطق روستایی استان، بافت گلیم و جاجیم نیز وجود دارد. تجربیات خود را از سفر به زنجان با ما و سایر کاربران کجارو در میان بگذارید.