سفر نقاره از کوچه‌ها به بقعه آسیدجلال‌الدین و آسیدحسن

نرگس کیانی: در معرفی کتاب «موسیقی رمضان در ایران» نوشته هوشنگ جاوید، پژوهشگر موسیقی نواحی آمده است: «این کتاب پژوهشی‌ است در جهت حفظ گوشه‌ای از فرهنگ موسیقایی کشورمان یعنی موسیقی رمضان» و در فهرستش با جست‌وجوی نام گیلان، به دو عنوان برمی‌خوریم: یکی نقاره‌زنی و دیگری  آواز زولبیافروشان.

از ناصر وحدتی، خواننده موسیقی فولکلور گیلان، نوازنده، محقق، مولف و پژوهشگر، که نامش برای بسیاری یعنی زبان شیرین گیلکی و همان «آها بوگوی» معروفی که طنازانه از حنجره رهایش می‌کند، از آیین‌های موسیقایی گیلان در رمضان پرسیدیم که حاصلش را در ادامه می‌خوانید.

نقاره تک؛ از نقشِ اخباری تا رفتن به بقعه آسیدجلال‌الدین و آسیدحسن

با علم به این که به قول سرپرست گروه لیان در محسن شریفیان: برای بوشهری‌ها رمضان بدون «دُم‌دُم‌سحری‌نوازان» قابل‌تصور نیست پیشرفت تکنولوژی و به‌وجود آمدن وسایلی در دسترس‌تر برای بیدارشدن، به شکلی طبیعی کارکرد آن بخش از موسیقی رمضان را که با برخاستن برای سحر پیوند داشت از میان برده است، از ناصر وحدتی پرسیدیم نقاره‌زنی در گیلان به وقت رمضان، همچنان اجراکنندگان، شنوندگان و دلبستگانی دارد یا خیر؟

این پیشکسوت موسیقی نواحی در پاسخ، گفت: «در استان گیلان یک نقاره ‌تک وجود دارد و یک نقاره جفت. نقاره جفت، کوزه‌مانندی کوچک از جنس سفال یا مس است که با کوزه‌مانندی بزرگ‌تر به یکدیگر بسته شده‌اند و به‌عنوان مثال در عروسی‌ها نواخته می‌شدند یا برای پیداکردن آن که در آب غرق شده است به‌گونه‌ای که هرگاه نقاره زدن متوقف می‌شد به این معنا بود که جسد آن که غرق شده، پیدا شده است.»

نقاره تک گیلان، جزء سازهای اخباری بوده و در ماه رمضان از «زمان» افطار و سحر خبر می‌داده است

او با بیان این که «نقاره تک، در زمان اقتدار دیلمیان، از جمله سازهای جنگی بوده است» ادامه داد: «طول این ساز بیش از نیم‌متر و حدود ۶۰ سانت بود با قطری برابر ۵۰ سانت که پیش از فراگیرشدن استفاده از ساعت، برای اعلام وقت سحر و افطار در شهرها و روستاها نواخته می‌شد و خاستگاه آن در استان ما، لاهیجان است.»

این نوازنده سازهای کوبه‌ای با اشاره به این که «نقاره تک جزء سازهای اخباری بوده و از «زمان» خبر می‌داده است»، افزود: «بعدها که وسایل بیدارشدن تغییر کرد، نواختن نقاره تک به بقعه سید جلال‌الدین اشرف در آستانه اشرفیه و بقعه آسیدحسن در لَفمِجانِ لاهیجان محدود شد و تماشاگرانش کسانی شدند که برای برآورده‌شدن نیازی، نذری به این نوازندگان می‌دادند و خاطرم هست این مبلغ در زمان کودکی من، مثلا یک قران بود.»

او که صحبتش را با نوای «دَبَ‌دَ، دَ‌بَ‌دَ، دَبَ‌دَ، دام/ دَبَ‌دَ، دَبَ‌دَ، دَبَ‌دَ، دام» ادامه داد، گفت: «نوای نقاره تک چنین است و این کنار هم نشستن موسیقی و مذهب همچنان در ماه رمضان در دو بقعه‌ای که اشاره کردم قابل مشاهده است.»      

وحدتی که از جمله آلبوم‌هایش می‌توان به «زرنگیس»، «شورم نقش» و «دامون» اشاره کرد با نام‌بردن از «سحری‌خوانی» این آواز را دیگر آیین موسیقایی رمضان در گیلان دانست.  

آوازی از زولبیافروشان نشنیده‌ام

آواز زولبیافروشان، آیین دیگری‌ست که هوشنگ جاوید در کتاب «موسیقی رمضان در ایران» به آن اشاره کرده است.

وحدتی در پاسخ به این سوال که « آواز زولبیافروشانِ ماه رمضان در گیلان» چیست، گفت: «در گیلان ما، کار همه دست‌فروشان با نغمه و آواز عجین است. مثلا آن که هلو می‌فروشد می‌خواند: «هسته جُدایه، کار خُدایه» و آن که بادمجان می‌فروشد می‌گوید: «مُرغِ سیایِ بی‌نفس؛ بادمجان» و این را از ابتدای صبح تا پایان روز می‌خوانند اما من، ندیده‌ام کسی زولبیا را با آواز بفروشد.»

 ۵۸۲۵۹