سفر به سرزمین تاریخی کوهدم همراه با عطر برنج دودی

«سَنگَر»، یکی از شهرستان‌های جنوبی رشت است که تاریخ کهن او در پس نام رشت پنهان مانده است. به احتمال قوی، نام قدیم آن «کوهدم» بوده که در منابع تاریخی به عنوان یکی از مراکز حکومتی کیائیان(فرمانروایان محلی گیلان پیش از صفویه) از آن نام برده شده است.

تا پیش از احداث آزادراه فعلی رشت به سمت قزوین، تردد به سمت گیلان از سنگر انجام می‌شد و مسافران و کاروان‌های تجاری با عبور از گردنه امامزاده هاشم به سمت دهستان شاقاجی سنگر حرکت کرده و از سمت پل عراق وارد رشت می‌شدند. «سنگر» شاهد حضور قزاق‌های روس‌ و نیروهای انگلیسی در زمان اشغال کشور در خلال جنگ جهانی دوم نیز بوده و  بناهای تاریخی این محدوده برای اسکان سربازان این دولت استعمارگر کاربری داشت.

دلتای بزرگ سفید رود، در محدوده سنگر قرار دارد و تولید برنج این شهرستان ممتاز بوده و هنوز در برخی از روستاهای این منطقه، برنج دودی به شیوه سنتی در مکان‌هایی به نام فل‌خانه یا دودخانه آماده می‌شود.

کاروانسرای لات، از حضور روس ها تا زندان اسرای عراقی

کاروانسرای لات، شاخص‌ترین بنای تاریخی سنگر و در ۳۵ کیلومتری رشت و بر سرراه کاروان‌های عبوری قزوین – رشت ساخته شده است. «لات» در زبان گیلکی به معنی زمین صاف و هموار کنار رودخانه است و چون این کاروانسرا در زمین هموار دلتای سفید رود ساخته شده و به آن اراضی لات می‌گفتند، کاروانسرا به این اسم شهرت یافته است.

اگرچه این کاروانسرای در تملک اداره کل میراث فرهنگی در سال‌های اخیر به‌عنوان سفره‌خانه سنتی تغییرکاربری یافته است، ولی به گفته سجاد صولت شهرستانی، دهیار گلسرک، در زمان جنگ جهانی و هنگامی که روس‌ها گیلان را در اشغال خود داشتند، این کاروانسرا توسط روس‌ها تصرف شده بود و سربازان روس در این بنای تاریخی اسکان داده شده بودند.

در زمان جنگ ایران و عراق نیز کاروانسرای لات جهت اسکان بخشی از اسرای عراقی در نظر گرفته می‌شود. در این زمان تغییراتی در بنا ایجاد می شود و همین تغییرات غیراصولی به اصالت بنا صدمه می‌زند.

بر اساس نوشته‌های یاسنت لوئی رابینو، نایب کنسول انگلیس در رشت در اوایل قرن بیستم، کاروانسرای لات در سال ۱۲۶۴ قمری و در زمان فتحعلی شاه قاجار ساخته شده است. در آن زمان منوچهر خان معتمدالدوله، حکمران گیلان بود و دستور ساخت این کاروانسرا توسط وی صادر شد.

پلان کاروانسرای لات به صورت چهار ایوانی و  اقتباسی از کاروانسراهای چهار ایوانی دوره صفویه است. به همین دلیل بسیاری، قدمت این کاروانسرا را به دوره صفویه نسبت می‌دهند.

طول اضلاع شرقی و غربی این کاروانسرا، ۲۰.۵۴ متر و طول دو ضلع دیگر بنا ۲۰.۵۰متر است. در چهار ضلع بنا از داخل چهار ایوان قرار گرفته که هر یک به حجره‌ای منتهی می‌شود. بر روی این ایوان ( سردر ورودی) شاه نشین قرار گرفته است. شاه‌نشین، شامل اطاقی با پوشش گنبدی و دو اطاق کوچک‌تر در طرفین آن است. در گذشته این طاق‌ها دارای رسمی‌بندی‌های زیبا بود.

در دو طرف چهار ایوان اصلی حجره‌هایی به صورت قرینه واقع شده که استراحتگاه تابستانی کاروانیان بوده است. پوشش کلیه سقف‌ها به صورت طاق‌های ضربی و جناقی و همگی با آجر ساخته شده است.

مصالح به کار رفته در این بنا آجر ختائی با ملات ساروج بوده و در نمای خارجی پی بنا با سنگ لاشه تا ارتفاع یک متر از کف ساخته شده است. حیاط کاروانسرا مربع شکل و طول هر ضلع آن ۲۰.۲۶ متر است.

تونل‌های اسرارآمیز گلسرک و ۱۶برج دیدبانی

تونل تاریخی واقع در روستای گلسرک و بالای کوهی مشرف به کاروانسرای لات قرار دارد. محلی‌ها از وجود این رشته تونل‌های اسرارآمیز باخبر بودند، مردادماه سال ۱۴۰۰ و با اقدام اداره کل راه و ترابری برای تعریض آزادراه رشت به قزوین که باعث تخریب بخش هایی از تونل و برج های دیدبانی می شد، اهالی گلسرک اعتراض کرده و با ورود اداره کل میراث فرهنگی این تونل‌های اسرار آمیز به شماره ۳۳۴۷۸ در تاریخ ۱۴۰۰/۶/۱۶ ثبت اضطراری ‌می‌شود.

دهیار گلسرک درباره قدمت تونل‌ها می‌گوید: درباره تاریخ ساخت اثر اختلاف نظر است. در راهروها دو تاریخ ۱۳۳۷ و ۱۳۴۴ دیده‌ می‌شود که به‌نظر می‌رسد استادکار مرمت، بر روی سیمان، سالِ تعمیر بنا را یادداشت کرده است. پیرمردهایی در گلسرک در قید حیات هستند که به یاد دارند، این سازه توسط مهندسان آمریکایی تعمیر شده است. سنگ‌های مورد نیاز دیوار چینی را با کامیون از منجیل می‌آوردند و چون راه دسترسی به تونل وجود ندارد، سربازان را اجیر کرده و از ابتدای کوه تا تونل، مصالح دست به دست بالا می‌رفت.

به گفته ولی جهانی، مدیرکل میراث فرهنگی گیلان، احتمال دارد این تونل دستکند، بخشی از بقایای یک قلعه تاریخی باشد که در دوره‌های بعد مرمت و مورد استفاده قرار می‌گرفته است. شاید این تونل‌های تاریخی باتوجه به موقعیت استراتژیک آن، بقایای قلعه کیائیان(حاکمان محلی شرق گیلان پیش از صفویه) در منطقه تاریخی «کوهدم» باشد.

روستای شاقاجی و شاهراه ارتباطی

روستای شاقاجی در دوره قاجار راه کاروانروی رشت به قزوین و بالعکس بوده است. وجه تسمیه روستا برگرفته از شاه قاجار است. عکس‌ها و منابع تاریخی هم حکایت دارد که شاهان قاجار از همین مسیر به سمت رشت و انزلی رفته تا سوار کشتی شده و به اروپا بروند. در زمان تجاوز روس‌ها و یا حضور انگلیسی‌ها و بستن پل منجیل توسط مبازران جنگل، همین مسیر خط حرکت سربازان دشمن بوده است.

شاقاجی اگرچه در گذشته، وسعت و رونق بیشتری داشت، اما بواسطه تغییرمسیر ارتباطی، رونق گذشته خود را از دست می‌دهد. با این حال وجود بازار چهارسوق و حمام تاریخی و مسجدی که در یک مجموعه و در مسیر راه شاهی قدیم وجود داشت، نشان دهنده گذشته پرافتخار شاقاجی است.

دریاچه سد سنگر

سد سنگر و دریاچه پشت آن و کانال‌های آب‌بندانی که از این سد منشعب می‌شود، زیبایی مسحور کننده‌ای به دلتای سفید رود داده است. این سد دهه ۴۰ بر روی رودخانه سفید رود ساخته شده است و بیشتر آب مورد نیاز برای آبیاری شالیزارها و مزارع کشاورزی در شرق و غرب سفیدرود از این سد تأمین می‌شود.

آب این سد به دو کانال راست و چپ تقسیم می‌شود. کانال سمت راست ۲۶ کیلومتر طول دارد و تا لنگرود هم می‌رسد. کانال سمت چپ هم با طولی به‌اندازه ۳۰ کیلومتر تا اراضی فومنات می‌رود.

مسافرانی که راه فرعی رشت به سمت شرق گیلان را برای تردد انتخاب می‌کنند، حتما از روی سد سنگر عبور کرده و دریاچه پشت آن  و مناظر زیبای اطراف سد را می‌توانند ببینند.

بقعه عکاشا در روستای رودبرده

آرامگاه عکاشا در وسط گورستان روستای رودبرده، هرچند یک بنای نوساز با کاشی‌های آبی است، ولی ساختمان این بقعه تا یک سال پیش معماری بومی داشت و همچون دیگر بناهای تاریخی منطقه، بنایی خشتی چهار ایوانه بود.

بر اساس آنچه محلی ها می‌گویند و بر اساس متنی که در کتیبه داخل بقعه وجود دارد، بنای آرامگاه عکاشا به سال۹۲۰ هجری قمری برمی‌گردد. محلی‌ها وی را صحابی پیامبر و برخی هم یکی از پسران امام موسی کاظم معرفی می‌کنند. بر اساس کاشی فعلی نگارش شده بر سردرب بنا، علی ابن عکاشاء از نوادگان امام موسی ابن جعفر است.

انتهای پیام