سرنوشت سوخت‌های فسیلی در آینده چگونه خوهد بود؟

هوشمند نیوز – آرش نصیری؛ از آنجایی که دو هفته پیش فعالان و دیپلمات‌ها برای اولین بار در دبی برای نشست آب‌وهوای سازمان ملل متحد گرد هم آمدند، شانس پیشرفت چشمگیر کم به نظر می‌رسید. جنگ به خاورمیانه بازگشته بود و نظم ژئوپلیتیکی در حال تکه تکه شدن بود. انتخاب کشور میزبان اجلاس، امارات متحده عربی، یکی از کشورهای نفتی پیشرو در جهان، و رئیس آن، سلطان الجابر، رئیس شرکت ملی نفت آن، تهدید می‌کرد که این رویداد به یک تمرین جدی برای خداحافظی با جهان سبزتر تبدیل شود

در عوض، COP28 بدبینان را به چالش کشید. رهبران جهان که برای مذاکرات آب‌وهوای سازمان ملل متحد یا COP28 امسال گرد هم آمدند، پس از سرگردانی از گرمترین سال ثبت شده، برای اولین بار خواستار «گذار» از سوخت‌های فسیلی شدند که به آب‌وهوای غیرعادی و خشکسالی‌ در سراسر جهان دامن می‌زنند.

تعهدات این نشست، در حالی که الزام‌آور نیست، سیگنال مهمی در مورد نقشی ارائه می‌دهد که کثیف‌ترین منابع انرژی جهان – زغال سنگ، نفت و گاز طبیعی – باید در اقتصاد جهانی آینده، ایفا کنند؛ پس از درگیری‌های شدید بین دولت‌های نفتی ثروتمند و سایر کشورهایی که بر تعهدات قوی‌تر برای حذف تدریجی این سوخت‌ها فشار آورده بودند.

پس از آنکه متن پیش‌نویس منتشر شده در روز دوشنبه به دلیل موضع ضعیف در خصوص سوخت‌های فسیلی مورد انتقاد قرار گرفت، مذاکرات بحث‌انگیز ادامه یافت و در نهایت، مذاکره‌کنندگان در دبی بر سر یک تعهد نهایی به توافق رسیدند که از کشورها می‌خواهد در عوض از سوخت‌های فسیلی به شیوه‌ای «عادلانه، منظم و منصفانه» دور شوند. انتشار متان کاهش یابد و ظرفیت انرژی‌های تجدیدپذیر در هفت سال آینده سه برابر شود. این قرارداد همچنین صدها میلیون دلار را به صندوق ضرر و زیان برای کشورهای آسیب‌پذیر هدایت می‌کند.

دانیل سواین، دانشمند آب‌وهوا در دانشگاه کالیفرنیا، لس آنجلس، گفت: «این یک موفقیت است که آن‌ها نتوانستند به طور کامل تعهد در مورد گذار از سوخت‌های فسیلی را حذف کنند.»

مسئله سوخت‌های فسیلی مدت‌هاست که موضوعی حساس در مذاکرات آب‌وهوایی سازمان ملل بوده است. سال 2021 اولین بار بود که سوخت‌های فسیلی حتی در یکی از اجلاس‌های دوره‌ای میان کنفرانس اعضای کنوانسیون چارچوب سازمان ملل در مورد تغییرات آب‌وهوا به صراحت در توافقنامه مورد اشاره قرار گرفت.

اما با تشدید تهدیدات تغییرات آب‌وهوایی، تلاش‌های تولیدکنندگان بزرگ نفت برای کاهش تعهدات سوخت‌های فسیلی، خشم فزاینده‌ای را به‌ویژه در میان کشورهایی که در خط مقدم بحران آب‌وهوایی قرار دارند، برانگیخته است. مذاکره‌کننده اصلی به نمایندگی از 39 کشور جزیره‌ای آسیب‌پذیر در کنفرانس امسال گفت که توافق نهایی زمانی امضا شد که آن‌ها در آن حضور نداشتند و توانایی مقابله با مفاد را از آن‌ها سلب کرد.

با این حال، این پیمان توسط بسیاری از مذاکره‌کنندگان جشن گرفته شد و تاکید کردند که این فقط شروع یک تغییر گسترده‌تر است. بر اساس توافق نهایی، کشورها باید انتقال خود را از سوخت‌های فسیلی در این دهه با هدف رسیدن به صفر مطلق، تا سال 2050 تسریع بخشند. اتحادیه اروپا اعلام کرد: «بشریت سرانجام کاری را انجام داده است که مدت‌ها پیش باید انجام می‌داد. ما 30 سال صرف کرده‌ایم تا به آغاز پایان سوخت‌های فسیلی برسیم».

برای کند کردن بحران آب‌وهوا، ده‌ها کشور توسعه‌یافته متعهد به اهداف قانونی الزام‌آور برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای خود بر اساس پروتکل 1997 کیوتو شدند. بعداً، 196 حزب با توافقنامه پاریس در سال 2015 تعهدات قانونی خود را افزایش دادند. اما در سال‌های پس از آن، هیچ‌کس در مسیر خود قرار نگرفته است و طبق آخرین گزارش هیئت بین‌دولتی تغییرات آب‌وهوا (IPCC)، جهان احتمالاً تا سال 2035 از آستانه بحرانی گرمایش عبور خواهد کرد.

برخلاف پروتکل کیوتو و موافقتنامه پاریس، تعهدات COP الزام‌آور نیستند و هیچ مکانیسم اجرایی برای نگه‌داشتن کشورها بر سر تعهداتشان وجود ندارد. بدین ترتیب برخی از توافق‌های انجام گرفته ناامید خواهند شد.

اروپایی‌ها امیدوار بودند که با «حذف تدریجی» سوخت‌های فسیلی به طور کامل موافقت کنند، که تولیدکنندگان سوخت‌های فسیلی از امضای آن خودداری کردند. کشورهای جزیره‌ای کوچک می‌گویند صدای آن‌ها شنیده نشد. این قرارداد بیان می‌کند که تنها انرژی «بی‌رویه» زغال‌سنگ کاهش می‌یابد، و تا زمانی که انتشار گازهای گلخانه‌ای از منبع تولید می‌شود، گزینه کثیف‌ترین سوخت باقی بماند. با این وجود، این سند یک گام مهم و واقع‌بینانه به جلو است. این فقط کشورهای عمده تولیدکننده نفت نیستند که از مفهوم حذف تدریجی سوخت‌های فسیلی چشم‌پوشی کردند. چین، هند و سایر کشورهایی که هنوز از نردبان انرژی در آفریقا و آمریکای جنوبی بالا می‌روند، همگی از این لحن عقب‌نشینی کرده‌اند و گفته‌اند که برای رشد اقتصاد خود به منابع مالی تولید سوخت فسیلی خود نیاز دارند و نمی‌توانند در یک جدول زمانی عمل کنند.

از همان ابتدا، مذاکرات آب‌وهوای سازمان ملل متحد در سال جاری با جنجال و حواشی همراه بود. پیش از آغاز کنفرانس، دبی پس از گزارش بی‌بی‌سی مبنی بر اینکه سلطان احمد الجابر – رئیس COP28 و رئیس شرکت نفت دولتی امارات متحده عربی – می‌خواستند از کنفرانس برای بستن قراردادهای نفتی جدید استفاده کنند، با انتقاداتی مواجه شد. او بعداً بار دیگر مورد انتقاد قرار گرفت، به دلیل ادعای اینکه «هیچ دیدگاه علمی» پشتیبان این ایده وجود ندارد که حذف تدریجی سوخت‌های فسیلی برای باقی ماندن زیر آستانه 1.5 درجه سانتی‌گراد گرمایش بالاتر از سطوح ماقبل صنعتی مورد نیاز است. اگرچه بعداً گفت که نظراتش توسط رسانه‌ها بد بازتاب داده شده بود.

در میان تقریباً 70000 نفری که در دبی گرد هم آمدند، کنفرانس COP امسال شاهد رکورد تعداد لابی‌گران از صنعت سوخت‌های فسیلی و کسانی بود که کشاورزی صنعتی را نمایندگی می‌کردند. در مقایسه با COP27، تقریبا چهار برابر بیشتر لابی‌گران سوخت فسیلی در کنفرانس امسال شرکت کردند؛ افزایش شدیدی که بررسی‌های امسال و نقش منافع سوخت‌های فسیلی در مذاکرات جهانی آب‌وهوا را تشدید کرده است.

در مواجهه با از دست دادن بالقوه خانه‌های خود، کشورهای جزیره‌ای در سراسر COP28 در حمایت از تعهدات قوی‌تر برای کاهش سوخت‌های فسیلی و شکل‌دهی به مذاکرات با صدای بلند صحبت کردند. با وجود اینکه ایالات کم ارتفاعی مانند جزایر مارشال، تووالو و کیریباتی مسئول بخش کوچکی از انتشار گازهای گلخانه‌ای هستند، به ویژه در برابر افزایش سطح دریا آسیب‌پذیر هستند.

جان سیلک، وزیر منابع طبیعی جزایر مارشال، روز دوشنبه در پاسخ به پیش‌نویس متنی که در آن تعهد در مورد حذف تدریجی سوخت‌های فسیلی حذف شده بود، گفت: «جمهوری جزایر مارشال برای امضای حکم اعدام خود به اینجا نیامده است. ما بی‌صدا به قبرهای پرآب خود نمی‌رویم.»

پیتر گلیک، دانشمند آب‌وهوا و کارشناس ارشد موسسه اقیانوس آرام، روز سه‌شنبه گفت که شما خشم را در نظرات کشورهای جزیره‌ای مشاهده می‌کنید. وجود واقعی آن‌ها در خطر است.

با این حال، نقاط روشنی وجود داشت، از جمله افزایش بودجه آب‌وهوایی برای غذا و کشاورزی و شتاب فزاینده برای معاهده منع گسترش سوخت‌های فسیلی. در این توافقنامه آمده است که تا سال 2030، کشورها باید ظرفیت انرژی تجدیدپذیر خود را سه برابر کنند و میزان افزایش بهره‌وری انرژی را دو برابر کنند. بیش از 20 کشور همچنین متعهد شدند که با سه برابر کردن ظرفیت خود تا سال 2050، توسعه انرژی هسته‌ای خود را تسریع کنند، اگرچه کارشناسان هشدار می‌دهند که موانع زیادی در راه است.

در یکی از بزرگ‌ترین پیشرفت‌ها، مذاکره‌کنندگان صندوق ضرر و زیان را تصویب کردند که به کشورهای آسیب‌پذیر کمک می‌کند تا پس از سه دهه فشار، با خسارات مرتبط با شرایط آب‌وهوایی دست و پنجه نرم کنند، اگرچه تامین مالی آینده همچنان یک سوال باز است. تاکنون، کشورها در مجموع 700 میلیون دلار به این صندوق متعهد شده‌اند که تنها 0.2 درصد از ضرر اقتصادی است که برآورد می‌شود کشورهای آسیب‌پذیر سالانه با آن مواجه شوند.

هاسول گفت: «با دریافت اولین کمک‌ها، آن‌ها هنوز هم به وضوح بخش کوچکی از آنچه مورد نیاز است هستند. اما این یک پیروزی کوچک و مهم بود.»

و بدون تعهدات الزام‌آور، آنچه در درازمدت مهم خواهد بود این است که کشورها چگونه همچون یک کودک، از سوخت‌های فسیلی که منجر به افزایش دما می‌شود، از شیر گرفته شوند، از جمله بزرگترین عامل انتشار: دی اکسید کربن. در حالی که کشورها بر سر تعهدات خود در COP28 درگیر شدند، طبق گزارش بودجه کربن جهانی، پیش بینی می‌شود انتشار دی اکسید کربن جهانی از تولید زغال سنگ، نفت و گاز طبیعی در سال 2023 به بالاترین حد خود برسد.

در نهایت، توافق جهانی تنها یک گام کوچک است و اوضاع جوی واقعاً به این مذاکرات اهمیت نمی‌دهد. آن‌ها مستقیماً بر گرمایش جهانی تأثیر نمی‌گذارند. آنها فقط در صورتی بر مسیر حرکت آن تأثیر می‌گذارند که واقعاً به عمل واقعی تبدیل شود.

تبدیل کلمات روی صفحه به عمل در دنیای واقعی، بسیار دشوارتر است. این قرارداد به شرکت‌های نفتی، به‌ویژه در کشورهای ثروتمند، سیگنالی می‌فرستد که ممکن است انجام تجارت برای آن‌ها دشوارتر باشد، مثلاً به دلیل چالش‌های قانونی برای مجوزهای اکتشاف. اما کاهش اتکا به سوخت‌های فسیلی در نهایت به غیررقابتی کردن آنها بستگی دارد. ترکیبی از قیمت کربن و یارانه‌های هدفمند برای فناوری‌های پاک می‌تواند این کار را در جهان ثروتمند انجام دهد.

کشورهای فقیرتر به کمک نیاز خواهند داشت. این اجلاس تا حد زیادی از این موضوع چالش‌برانگیز طفره رفت. کشورهای در حال توسعه دارای ذخایر سوخت فسیلی استدلال کردند که غیرمنصفانه است که از آنها انتظار داشته باشیم از یکی از معدود جریان‌های درآمدی خود صرف نظر کنند بدون اینکه برای این کار کمکی به آن‌ها داده شود. به گفته کمیسیون انتقال انرژی، یک اتاق فکر، خلاص شدن از شر انرژی زغال سنگ به جهان ثروتمند نیاز دارد که سالانه حدود 25 تا 50 میلیارد دلار کمک‌های مالی و سایر کمک‌های مالی اعطایی به کشورهای فقیر در باقی مانده این دهه در دسترس قرار دهد تا دارایی‌های زغال سنگ را زودتر بازنشسته کنند.

این زمینه را برای یک نبرد شدید فراهم می‌کند. پروژه‌ها در کشورهای فقیر بسیار پرهزینه‌تر از پروژه‌های کشورهای ثروتمند هستند، زیرا بخش خصوصی برای جبران ریسک مربوطه، حق بیمه می‌خواهد. اما کشورهای ثروتمند تلاش خواهند کرد تا تعهدات مالی خود را به کشورهای در حال توسعه محدود کنند. پر کردن این شکاف، به مراتب بیشتر از سیلی دیپلماتیک در دبی، تعیین خواهد کرد که آیا آغاز پایان عصر سوخت‌های فسیلی فرا رسیده است یا خیر.