سبزه عید و خانه تکانی؛ آیین کهن نوروزی ایرانیان

مردم کشاورز ایران که از راه کشت گندم و جو و دیگر دانه­‌های گیاهی زندگی می­‌گذراندند، رشد بیشتر هر یک از دانه‌­های کاشته شده را در گردش سال، مظهری از رشد خوب آن دانه در سال نوی زراعی می‌پنداشتند. ازاین‌رو با کاشتن دانه­‌ها و رویاندن و سبز­کردن آن­ها هم آغاز کار کشت روی زمین و پروراندن دانه و گیاه را در سال نو تقدیس می‌کردند و هم به دانه­‌های کاشته شده برای زراعت در سال نو تفأل می‌زدند.

میان رسم پیش­‌بینی و تفأل ایرانیان در آخر سال و آیین‌­های پیش­‌بینی آینده در فرهنگ سومری – بابلی نیز هماهنگی‌­هایی دیده می‌­شود. مانند رسم کاشتن هفت نوع دانه در سبو یا در هر چیز دیگر و تفأل زدن به آن­‌ها و پیش­‌بینی آن دانه­‌ها در سال نو که شبیه جشن تقدیرات یا مراسم تعیین مقدرات در سال نو است.

ایرانیان پیشینه‌ی رسم کاشتن دانه و سبزه رویاندن را به هنگام گردش سال کهنه به نو، همچون آیین نوروزی از جمشید می‌­دانستند و باور داشتند که جمشید پس از سرکوب اهریمن و پیروانش که برکت را از مردم روی زمین گرفته بودند، به زمین بازگشت و در این روز که نوروزش نامیدند، هر چوب و درختی که خشک شده بود باز رویید و سبز شد.

 در دوره ساسانی غلات و دانه­‌ها را بیست و پنج روز پیش از آمدن بهار و نوروز بر ستون‌های برآمده از خشت می‌­کاشتند. این سبزه‌­ها را با شادی و ترنم می‌‌چیدند. در ششمین روز نوروز این دانه‌­ها را می‌­کندند و میمنت را در مجلس می‌پراکندند. دوازده ستون خشتی که دانه­‌ها را بر آن­ها می‌­رویاندند، نشان از دوازده هزار سال عمر جهان می­‌پنداشتند یا دوازده ماه سال که ستون‌­های سال را تشکیل می­‌دهند.

سنت رویاندن سبزه هنوز مانند گذشته­‌های دور میان مردم به جا مانده­‌ است و هر خانواده از دو سه هفته مانده به نوروز به شمار افراد خانواده، مُشتی غله و دانه در بشقاب سبز می‌­کند.

برخی نیز تخم تر­تیزک یا کنجد روی کوزه­‌های سفالی می‌­رویانند و به هنگام تغییر سال کهنه به سال نو آن­را میان سفره‌­ی هفت­‌سین می­‌گذارند و تا روز سیزده نوروز نگه می­‌دارند و در روز سیزده نوروز سبزه­‌ها را از خانه بیرون می­‌برند و به دشت و صحرا یا آب روان و رودخانه می‌­اندازند.

کاشتن و رویاندن سبزه در پایان سال کهنه و انداختن آن به آب روان در سیزده نوروز با جشن بهاری آدونیس (جشن بابلی – سریانی) در آسیای مقدم و یونان شباهت دارد.

 خانه‌تکانی، غبارروبی، گرد­گیری از در و دیوار خانه، کف پوش‌­ها، اسباب خانه، شستشو، پاکیزه و نو کردن جامه و ظروف و اشیای کهنه­، دور افکندن اشیای ژنده و فرسوده و شکستن کاسه و کوزه­‌های سفالین کهنه، سفید کردن ظروف مسین و دیوارهای دود گرفته­‌ی خانه، خلاصه خانه تکانی برای زدودن آلودگی­‌ها و سیاهی­‌ها و بیرون افکندن پلشتی‌ها از فضای خانه از رسم‌های کهن ایرانیان در فراگشت سال کهنه به سال نو بوده‌ ­است. هنوز هم این رسم مانند گذشته در سراسر ایران میان مردم معمول است.

پولاک به رسم خانه‌تکانی در دوره­‌ی قاجار و همگانی بودن آن میان قشرهای مختلف مردم و شاه و درباریان اشاره می­‌کند و می‌گوید:

چند روزی پیش از عید به پاکیزه‌­کردن خانه­‌ها و فرش­‌تکانی می‌­پردازند. تکاندن فرش فقط یکبار در سال انجام می‌­گیرد، چه در طول سال گرد و غبار گرد آمده‌­ی روزانه از طرف خدمه زیر همان فرش مخفی شده‌­ است. به هنگام خانه‌­تکانی، شاه به یکی از قصرهای تفریحی خود می­‌رود و تا پایان کار همان جا می‌­ماند.

 امروزه نیز بانوان از چند روز مانده به نوروز تا پیش از فرا رسیدن شب چهارشنبه‌­ی آخر سال به خانه‌­تکانی می‌­پردازند و از خانه‌های خود پلشتی را می‌­زدایند. چیزهای کهنه و پاره و شکسته‌­ی بی­‌مصرف یا کم مصرف را دور می‌افکنند و اشیاء و وسایل نو و تازه فراهم می­‌کنند و به‌ ­جای آن­ها می‌­گذارند.

قالی‌­ها و قالیچه‌­ها و گلیم‌های خانه را می­‌تکانند و گرد و غبار آن­ها را می­‌گیرند یا اگر کثیف و آلوده باشند، در آب چشمه یا رودخانه و گاهی در آب حوض خانه می‌شویند. پرده‌ها، رو تشکی­‌ها، رو بالشتی­‌ها، طاقچه­‌پوش­‌ها و دستمال­‌های سر بخاری‌­ها را می­‌شویند یا عوض می­‌کنند. رف­‌ها و طاقچه­‌ها و دیوار­ها و سقف خانه را گردگیری می‌­کنند. در و دیوار خانه و اتاق­‌ها را سفید و نقّاشی می­‌کنند و گل و گیاه و نهال در باغچه‌های خانه می‌­کارند.

خانه‌­تکانی و زدودن آلودگی‌­ها و پلشتی­‌ها از فضای خانه و کاشانه در آخر سال کهنه، مظهر و نمادی از رماندن ارواح خبیث و شریر از محیط زیست و زدودن سیاهی مرگ و کهنگی از خانه و آماده کردن فضایی پاک و پاکیزه در آستانه‌ی نوروز برای استقبال از فره‌ها و روان مردگان خود است.