زیباترین پارچه های سنتی سوغات کدام کشورها هستند؟

_{نسخه اولیه این مقاله در تاریخ ۱۳۹۷/۰۷/۰۵ منتشر شده و در تاریخ ۱۴۰۰/۰۱/۱۷ به‌روزرسانی شده است.}

در بسیاری از کشورهای کهن جهان لباس‌های سنتی زیبایی دوخته می‌شود که یکی از نماد‌های اصلی فرهنگی محسوب می‌شوند و برای دوخت آن‌ها از پارچه‌های سنتی با نقوش زیبا و پیچیده استفاده می‌شود؛ از میان این لباس‌ها می‌توان به کیمونوی ژاپنی یا دامن اسکاتلندی اشاره کرد. برخی از این لباس‌ها یا پارچه‌ها به‌قدری زیبا هستند که برای تزئین دکوراسیون از آن‌ها استفاده می‌شود و دارای ارزش بالایی نیز هستند. در این مقاله به معرفی ۹ پارچه سنتی معروف دنیا با طرح‌های فوق‌العاده زیبا و حیرت‌انگیز همراه با بیان تاریخچه و داستان پیدایش آن‌ها می‌پردازیم و در مورد هنر پارچه‌بافی نیز اطلاعاتی ارائه می‌دهیم. این پارچه‌ها می‌توانند سوغات خوبی نیز باشند.

۱. باتیک

باتیک (Batik) یکی از نمادهای اندونزی است که طراحی آن با استفاده از تکنیک طراحی با موم انجام می‌شود و دارای نقوش تکراری است که یا با دست ترسیم می‌شوند یا ابتدا روی مهرهای مسی حک می‌شوند و سپس با زدن مهر روی پارچه، نقش‌ها روی پارچه چاپ می‌شوند.

برای طراحی این نوع پارچه ابتدا چندین لایه پارچه را با چکش به‌شدت روی نیز می‌کوبند و پس از انجام طراحی روی پارچه‌ها، آن‌ها را با لایه‌ای از موم یا پارافین می‌پوشانند و پس از گذشت مدت زمان کوتاهی، مقدار بسیاری از موم‌ها برداشته می‌شود و تنها لایه نازکی روی پارچه باقی می‌ماند. اگرچه این نوع پارچه در سراسر اندونزی تولید می‌شود، اما پارچه‌های تولید شده در جزیره جاوا شهرت بسیاری دارد.

پارچه‌های ساحلی تولید شده در مناطق ساحلی بیشتر رنگ‌های متنوعی دارند و پارچه‌های تولید شده در جزایر از لطافت بیشتری برخوردار هستند. طراحی سنتی این پارچه به‌نوعی نشان‌دهنده مفهوم موفقیت هستند و در گذشته برخی از طرح‌ها بیشتر مختص خاندان سلطنتی بوده است. باتیک یکی از شناخته‌شده‌ترین پارچه‌های سنتی در دنیا بوده و در سال ۲۰۰۹ به‌عنوان میراث فرهنگی معنوی اندونزی در فهرست یونسکو ثبت شد.

۲. پارچه آینه‌دوزی

پارچه آینه‌دوزی شده (Shisha embroidery) یکی از زیباترین و پر زرق‌و‌برق ترین پارچه‌های سنتی جهان است که نظر هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌‌کند. در این نوع پارچه تکه‌‌های بسیار کوچک آینه به پارچه دوخته می‌شود که پارچه را واقعا درخشان و خیره‌کننده می‌کنند. این هنر در قرن هفدهم تحت‌تاثیر هنر آینه‌دوزی در ایران ایجاد شد و امروزه یکی از نمادهای زیباشناختی هندی است (البته در ایران این نوع پارچه هنوز نیز در استان سیستان و بلوچستان تولید می‌شود و یکی از صنایع‌ دستی این استان به شمار می‌رود) و علاوه بر هند در چین و افغانستان و بسیاری از کشورهای آسیایی دیگر نیز تولید می‌شود.

جالب است بدانید این نوع پارچه نه‌تنها در دوخت لباس‌، بلکه برای تهیه دیوارآویزهای زینتی، پرده‌ها و وسایل تزئینی دیگری که برای زیباترتر کردن دکوراسیون خانه استفاده می‌شوند، نیز به کار گرفته می‌شود.

۳. پارچه کوبا

در طراحی پارچه کوبا (Kuba cloth) از نقوش مستطیلی شکل با رنگ‌های خنثی استفاده می‌شود. این پارچه در اصل متعلق به کشور کنگو بوده که در آن زنان و مردان در مراسم عروسی و ختم خود دامن‌های پارچه‌ای با شکل یکسان می‌پوشند.

پارچه کوبا با پارچه‌ای به نام رافیا دوخته می‌شود که با استفاده از رشته‌های برگ نخل تهیه می‌شود. برای تهیه کوبا ابتدا پارچه تهیه شده از رشته‌های برگ نخل را با شدت می‌کوبند و سپس آن را با نخ‌های کوک زده شده تزئین می‌کنند. پارچه ایجاد شده بافتی شبیه به پارچه‌های مخملی دارد و برخی از آن‌ها با استفاده از ماده‌ای به نام تیوول (twool) و با شیوه‌ای سنتی قرمز رنگ می‌شوند. این ماده از درختان گرمسیری تهیه می‌شود و به اعتقاد مردم محلی دارای ویژگی شگفت‌انگیزی است که باعث می‌شود لباس تهیه شده از این ماده از افرادی که آن را می‌پوشند، محافظت کند.

یکی از نکات جالب در مورد پارچه کوبا این است که نقوش هندسی استفاده شده در طراحی آن، کمی به‌صورت نامنظم به یکدیگر کوک زده شده‌اند.

۴. تارتان

تارتان (Tartan) که به آن پارچه پیچاری اسکاتلندی نیز می‌گویند، نوعی پارچه با نقش‌های ساده است که تنها از خطوط عمودی و افقی متقاطع با رنگ‌ها و عرض‌های مختلف تشکیل شده است و بیشتر برای تهیه دامن‌های اسکاتلندی تهیه می‌شود.

تاریخ پیدایش این پارچه به قرون وسطی باز می‌گردد؛ زمانی که پارچه‌هایی با بافتی مشابه این پارچه در اتریش یا سایر نقاط اروپا برای اولین بار تهیه شدند. پارچه تارتان زمانی به اوج محبوبیت فرهنگی خود رسید که در قرن نوزدهم مورد توجه اقوام هایلندز (Highlands) قرار گرفت. شناخته‌‌شده‌ترین نوع پارچه تارتان، پارچه‌ای پشمی قرمز رنگ با نقش‌ها و طرح‌های سفید، آبی، زرد و سبز رنگ است که به‌عنوان تارتان استوارت سلطتنی (Royal Stewart Tartan) شناخته می‌شود و در واقع زمانی متعلق به یکی از خاندان‌های سلطنتی اسکاتلند یعنی تارتان استوارت بوده است. امروزه این پارچه با طرحی ساده برای تهیه لباس‌های مختلفی استفاده می‌شود؛ از لباس ورزشی زنانه گرفته تا لباس فرم مدرسه.

۵. پارچه آفریقایی با چاپ موم

پارچه آفریقایی با چاپ موم (African wax prints) برخلاف نامش متعلق به هیچ یک از کشورهای آفریقایی نیست و در واقع در کشور هلند و با الهام از پارچه‌های باتیک اندونزیایی طراحی و تهیه شده‌اند. در دوران پسااستعماری تاجران هلندی برای طراحی و تولید مجدد پارچه‌های دارای نقوش برجسته مومی و پر کردن بازارهای محلی با این نوع پارچه‌ها برنامه‌ریزی کردند، اما در این کار موفق نشدند.

بعد‌ها برای تولید این پارچه‌ها، اقداماتی به‌منظور کاهش قیمت مانند استفاده از رنگ‌های هلندی برای رنگرزی پارچه یا ایجاد لایه‌ای از رزین روی پارچه به‌جای پارافین یا موم انجام شد؛ اما پارچه‌‌های تولید شده به این شیوه نسبت به پارچه‌های اصلی مقاومت و کیفیت کمتری داشتند. البته در قرن بیستم زمانی که تاجران هلندی این پارچه‌ها را به مردم منطقه ساحل طلای آفریقا معرفی کردند، بازارهایی نیز در غرب قاره آفریقا برای عرضه این نوع پارچه‌ها ایجاد شد.

البته از سال ۱۹۶۰ تاکنون این نوع پاچه در بسیاری از کشور آفریقایی از جمله غنا به‌وفور یافت و تولید می‌شود و در بسیاری از لباس‌های مجلسی زنانه این کشورها نیز استفاده می‌شود.

۶. پارچه گل‌دوزی شده مکزیکی

گل‌‌دوزی یکی از ویژگی‌های اصلی پارچه‌های سنتی مکزیکی است و پارچه‌های گل‌دوزی مکزیکی (Mexican embroidery) شده دربردارنده الگوها و طراحی‌های مختلفی هستند که هرکدام از آن‌ها متعلق به گروه‌های بومی مختلف هستند. به‌عنوان مثال پارچه‌های گل‌دوزی شده تهیه شده توسط اقوام ناهاس (Nahuas)، هویچول (Huichol) و اتامی (Otami) معمولا دارای طرح‌های گل و بوته و حیوانات هستند.

معمولا برای تهیه پارچه‌های سنتی مکزیکی که با دست تهیه می‌شوند، از دستگاه ریسندگی دستی یا پایی استفاده می‌شود. برای تهیه پارچه گل‌دوزی شده، پس از تولید پارچه اصلی، طرح‌های زیبا و پیچیده را با نخ به آن کوک می‌زنند.

۷. پارچه ابریشمی یوزن ژاپنی

در تهیه اکثر کیمونوهای ژاپنی (یک لباس سنتی ژاپنی) که تاریخ پیدایش آن به دوران ادو در ژاپن باز می‌گردد، از این پارچه نفیس استفاده می‌شود. نام یوزن به فرآیند رنگ‌آمیزی این پارچه‌ها پس از ترسیم نقش‌های مختلف (که هرکدام از آن‌ها مختص موقعیت اجتماعی خاصی است) روی پارچه ابریشمی، باز می‌گردد؛ به‌عنوان مثال کیمونوهای مشکی را زنان متاهل در مراسم‌های رسمی مانند ازدواج یا مراسم‌های مشابه می‌پوشند یا لباس‌های فوریسُد (furisode) مختص زنان مجرد حاضر در مراسم عروسی یا مراسم‌های مشابه است.

برای تهیه پارچه ابریشمی یوزن (Yuzen silk) پس از رنگ‌آمیزی و کشیدن نقاشی‌هایی با دست روی آن، طرح‌های زیبایی مانند گل‌ها و پرندگان ژاپنی روی آن گل‌دوزی می‌شود. پارچه یوزن با دو روش اصلی یعنی کیوتو (Kyoto) و کاگا (Kaga) تولید می‌شوند که به‌ترتیب دارای طرح‌های کلاسیک و طرح‌های واقع‌گرایانه‌تر می‌شود. پارچه یوزن علاوه بر کیمونو در تهیه بادبزن‌های تزئینی، کیف پول و سایر اشیای زینتی نیز استفاده می‌شود.

۸. سوزانی

پارچه سنتی سوزانی (Suzani) یکی از صنایع‌ دستی اصلی کشورهای آسیای مرکزی مخصوصا قزاقستان، ازبکستان و تاجیکستان است. این پارچه‌های ظریف کتان و ابریشمی که دارای نخ‌های فلزی کوک‌زده هستند با رنگ‌های قرمز، نارنجی و زرد، زیبایی خیره‌کننده‌ای دارند. متداول‌ترین طرح برای این پارچه‌ها طرح گل‌ها و گیاهان بومی کشورهای منطقه از جمله گل میخک و زنبق است؛ اما معمولا طرح ماه، خورشید، میوه و پرنده نیز در پارچه‌های سوزانی استفاده می‌شود.

نفیس‌ترین نوع پارچه سوزانی در بیشتر کشورهای آسیای مرکزی در تهیه لباس عروس استفاده می‌شود؛ البته طراحی پارچه بسته به کشور یا منطقه‌ای که لباس در آن استفاده می‌شود، کمی تغییر می‌کند.

۹. پارچه گل‌‌دوزی شده ماراش

 پارچه گل‌‌دوزی شده ماراش (Marash embroidery) مختص کشور ارمنستان است که در آن هنر سوزن‌دوزی به دختران از سنین نوجوانی آموزش داده می‌شود. در ارمنستان در گذشته هنر بافندگی و هنر توردوزی و همچنین زیباسازی پارچه با دوختن نخ‌های طلایی و نقره‌ای به آن و  با استفاده از اشیای تزئینی مانند مهره ها و سنگ‌های زینتی و گران‌قیمت و مروارید به همه زنان از همه طبقات اجتماعی (از اشراف‌ تا رعیت‌ها) هنر بافندگی و توردوزی آموزش داده می‌شد.

امروزه پارچه های گل‌دوزی برخی از شهرهای ارمنستان مانند یروان، آنی و ماراش شهرت بسیاری دارد و پارچه‌های ماراش شهرت بیشتری دارد. در طراحی این پارچه‌های سنتی علاوه بر نقوش سنتی از طرح‌های گل و گیاه، حیوانات و نمادهای مذهبی نیز استفاده می‌شود. 

شهرهای مختلف ایران نیز از پارچه‌های اصیل و سنتی فراوانی برخوردارند. پارچه‌های سنتی شهر و دیار خود را به ما و سایر کاربران کجارو معرفی کنید.