رونمایی از اسناد «قیام مسجد گوهرشاد» بعد از ۸۷ سال

​به گزارش ایسنا، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران در آیینی از مهم‌ترین اسناد قیام مسجد گوهرشاد با عنوان «گوهر یاد» رونمایی کرد.  

در این آیین قاسم تبریزی ـ کارشناس و پژوهشگر تاریخ معاصر ایران – به عنوان سخنران حضور داشت. این کارشناس در بخشی از این آیین درباره قیام مسجد گوهرشاد سخن گفت و جنبه‌های آن را بررسی کرد.  

تبریزی در بخشی از صحبت‌هایش اظهار کرد: بحث قیام مسجد گوهر شاد فاجعه بود؛ فاجعه‌ای که یک برگ از آن کارنامه سیاه استعمار و استبداد بود و برگ دیگر، شهامت، شهادت و ایثار در یک جریان اسلامی بود. تفسیر آن‌چه در این واقعه گذشت، از زبان هر کسی، غیر ممکن است. در این واقعه سوالاتی ایجاد می‌شود؛ چرا واقعه گوهر شاد به وجو آمد؟ چه کسی مسبب بود؟ طراحان و مدیران پشت پرده چه کسانی بود؟ رضا خان مجری بود یا متفکر این ماجرا؟  پادشاهان دیگری چون ناصرالدین شاه، آقامحمد خان و غیره هم مانند رضاخان مستبد بودند و ظلم می‌کردند اما این‌ها مأمور استعمارگران نبودند؛ در استبداد و جنایت مانند رضاخان بودند اما رضاخان هم جنایت‌کار بود، هم مجری استعمار. به قول آیت‌الله مدرس، او دزد خانگی بوده، آیت‌الله مدرس در جمهوریت هم که مبارز می‌کرده و معتقد بوه که این جمهوری، جمهوری انگلیسی بوده است. در ایران سه دین رسمی زرتشت، مسیحیت و یهودیت داشتیم که تا قبل از قاجار دین‌های مستقلی بودند اما بعد از آن به استعمار وابسته شدند. در بررسی واقعه گوهرشاد باید استعمار  و نقش استعمار در این جریان بشناسیم. بعد از این ماجرا امر به معروف و نهی از منکر ممنوع می‌شود. اولین گام استبداد در این دوره، نادیده گرفتن قانون بود. در این واقعه جریان کشف حجاب و روشن فکری را باید بررسی کرد، ماهیت استعماری و استبدادی رضا شاه را باید برای همه آشکار شود؛ چراکه مردمی که حافظه تاریخی نداشته باشند، خطاها را تکرار می‌کنند و مورخانی که از سیاست چیزی ندانند، کارآمد نیستند.

این کارشناس تاریخ معاصر ایران به وضعیت تاریخ‌نگاری در کشور نیز اشاره و اظهار کرد: تاریخ هویت یک جامعه و انسان است. امانتی را که از انقلاب مشروطه تا انقلاب اسلامی به ما به امانت سپرده شده، باید حفظ کنیم.  امروز دانشگاه‌ها در بخش تاریخ‌نگاری ضعیف عمل می‌کنند و باید این روند تغییر کند. شهید بهشتی انتقادی در این باره دارد مبنی بر اینکه حوزه‌های علمیه به بخش تاریخ‌نگاری وارد نشده‌اند و امروز هم این حوزه کم‌تر به این بخش پرداخته است. البته که  مراکز اسناد کارهایی را در این زمینه آغاز کرده‌اند و  نسل جوان هم اهل قلم هستند و کارهای خوبی را تاکنون انجام داده‌اند. اما این نسل جوان نیازمند مدیریت است و باید امکانات بیشتری در اختیار آن‌ها قرار گیرد. در واقع جامعه‌ای که تاریخش را نمی‌داند مانند کودکی است که حافظه ندارد.

در ادامه، علیرضا مختارپور ـ رییس سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران – در سخنانی کوتاه چنین گفت: ما در روایت حوادث مهم انقلابی کشور دارای ضعف هستیم. اگر نسل نوجوان و جوان امروز و نسل‌های بعدی ما را برای این موضوع  مورد مواخذه قرار دهند و ما را عامل کم‌کاری در انتقال حوادث انقلاب بدانند، حق با آن‌هاست. امیدوارم این‌گونه برنامه‌ها که در معاونت جدید سازمان اسناد ملی در حال برنامه‌ریزی است، ادامه‌دار باشد، تا حداقل اندکی از این قصورات را بکاهد.

محمد جعفریان ـ معاون اسناد سازمان اسناد و کتابخانه ملی – نیز با بیان اینکه برگزاری چنین آیین‌هایی ادامه‌دارد خواهد بود و قرار است در بازه‌های زمانی اسناد مهمی را در اختیار پژوهشگران قرار دهند، گفت: واقعه گوهرشاد واقعه دردناکی است، از این جهت که چنین رویداد نامطلوب در حرم علی بن موسی‌الرضا (ع) رخ می‌دهد و اولین تعدی یک قدرت داخلی به حرم ایشان است. در جریان کشف حجاب که به سفر رضاشاه به ترکیه مربوط می‌شد، لباس مردان تغییر می‌کند، تمام ارکان حکومتی تحت شعاع آن قرار می‌گیرد و بر اساس اسناد موجود، تا یک و نیم دهه بعد از این واقعه، مکاتبات درباره این جریان ادامه داشته اشت. امروز روایتی از این واقعه داریم و در این آیین به بخش محدودی از اسناد موجود درباره قیام گوهرشاد پرداخته می‌شود؛ در حالی‌که تعداد این اسناد خیلی بیشتر است و برخی از این اسناد یافته شده برای نخستین بار است که یافت می‌شوند. نام این‌گونه اسناد را «اسناد گمشده» گذاشتم؛ اسنادی که کمتر دیده شده و کمتر به آن پرداخت شده است و باید به این اسناد که بخشی از تاریخ هستند، توجه بیشتری شود.   

او ادامه داد: از این پس چنین عرصه‌های جدیدی را خواهیم داشت. گذشته از این سری برنامه‌ها، یک سری اسناد را هر سه ماه در اختیار پژوهشگران و محققان قرار خواهیم داد که هفته آینده اولین برنامه از آن را خواهیم داشت. در این برنامه اسنادی درباره شکل‌گیری صنعت آب و برق در ایران را در اختیار پژوهشگران خواهیم گذاشت.  بسیاری از اوقات خیلی از قوانین و موضوعات نادیده گرفته می‌شوند و خاطره انسانی از ان یاد نمی‌کند به هرحال در معاونت اسناد ملی میراث‌دار دانش و میدریت بومی ایرانی هستیم. طی چند ماه آینده اسناد بسیار مهم بعد از پیروزی انقلاب اسلامی خواهیم داشت. در معاونت اسناد ملی با اسناد سروکار داریم که زبان ندارند اما گوش، حافظه و ذهن  دارند. روایت‌ها تاریخ نیستند اما ورق ورق تاریخ را بازگو می‌کنند اما روایت از اسناد یک تفاوتی دارد، سندها در  فرآیند عادی زندگی رقم می‌خورند و  روایت حقیقی را از وقایع عرضه می‌کنند. ضمن آنکه اسنادی که امروز عرضه می‌شود، شاید نام‌هایی را برای نخستین بار معرفی می‌کنند.  

در بخش دیگری از این آیین، نرجس جاویدی ـ کارشناس اسناد دیداری و شنیداری سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران ـ بخشی از اسناد قیام گوهر شاد را به نمایش گذاشت و توضیحاتی درباره آن‌ها ارایه کرد.  

بنا بر گفته او و اسناد رونمایی شده، قبل از جریان قیام گوهرشاد، رضاشاه در پی تصمیماتی برای تغییر پوشش و لباس در ایران قوانینی را در نظر می‌گیرد که موجب اعتراض مردم و در پی آن قیام گوهرشاد می‌شود.  

قانون اول متحدالشکل شدن البسه: بعد از ابلاغ این قانون تمام ادارات باید بعد از اجرای این قوانین عکس‌های دسته‌جمعی می‌گرفتند تا اجرای قانون تایید شود. همچنین روحانیون برای پوشیدن لباس روحانیت باید اجازه‌نامه به همراه داشتند.  

قانون دوم جایگزینی کلاه پهلوی با کلاه شاپو (بعد از سفر رضاشاه به ترکیه): با اعتراض علمای مشهد همراه می‌شود. این قانون با قانون قبلی تفاوت داشت و اعتراض‌ها در این باره بیشتر می‌شود، چراکه مردم کلاه شاپو را نماد فرنگی می‌دانستند. همچنین همزمان با این قانون سختگیری‌ها بیشتر می‌شود و روحانیون فقط در محل کار می‌توانستند لباس روحانیت بپوشند.  

تبریزی در این باره گفت: قدم نخست برای شروع قیام گوهرشاد، قوانین زمینه‌سازی بود که این قیام را رقم زد. این اسناد مشتی است نمونه خروار از قیام گوهرشاد و از پژوهشگران  برای بررسی این اسناد دعوت می‌کنیم. مردم قبل از قیام در مسجد گوشهر شاد می‌خواستند با حکومت در این باره تفاهم کنند اما شرایط به گونه‌ای دیگر رقم خورد، نماینده‌ای انتخابی آن‌ها در حرم عیدالعظیم به دیدار شاه می‌رود اما تحت الحفظ می‌شود و اجازه دیدار با شاه را پیدا نمی‌کند و در نتیجه این قیام رخ می‌دهد و محمدتقی بهلول به همراه مردم در مسجد گوهرشاد بست نشینی می‌کنند. نکته دیگر این است که در برخی منابع این تجمع را به بعد از کشف حجاب نسبت می‌دهند، در حالی‌که این قیام در اعتراض به تغییر کلاه پهلوی بوده است چراکه مردان بیم این را داشتند که تغییر لباسی که با لباس مردان شروع شده و به لباس زنان هم می‌رسد.  

برخی از اسناد موجود در این مجموعه همچون پرونده قضایی فتح الله پاکروان (استاندار وقت خراسان) در اوایل عصر پهلوی دوم، گزارش‌های واصله از اقصی نقاط ایران درباره اجرای قانون کشف حجاب و عواقب ناشی از آن، مکاتبه‌های محرمانه در مورد خارج نشدن بانوان از منازل خود به دلیل مبارزه با کشف حجاب، گزارش‌های پیشرفت نکردن قانون کشف حجاب در برخی مناطق ایران و بخشنامه به تمام وزارتخانه‌ها و ادارات مستقل مبنی بر الزام مأموران دولتی جهت شرکت در مجالس و اجتماعات به اتفاق همسران خود به منظور پیشرفت در امر کشف حجاب، برای نخستین بار در معرض دید عموم قرار می‌گیرد. نمایش برخی از این اسناد، در روشن شدن ابعاد این قیام مهم تاریخی موثر خواهدبود.

 قیام مسجد گوهرشاد مربوط به تجمع مردم مشهد در مسجد گوهرشاد در اعتراض به قانون تغییر لباس است که توسط نیروهای دولتی سرکوب شد. این تجمع در تیرماه سال ۱۳۱۴ شمسی و در زمان حکومت پهلوی اول (رضاشاه) رخ داده است. علت اصلی این تحصن اعتراض به اجباری شدن کلاه شاپو و سیاست‌های تغییر لباس، و حصر آیت الله سید حسین قمی بود. در این تجمع محمدتقی بهلول سخنرانی کرد و در این حین بین مردم و نیروهای دولتی درگیری رخ داد. این تحصن به شدت سرکوب و بیش از ۱۶۰۰ نفر کشته و تعدادی هم زخمی شدند. پس از این واقعه روحانیان سرشناس مشهد دستگیر و تبعید شدند و به دستور رضا شاه برخی از رؤسای ادارات مشهد تغییر کردند.

انتهای پیام 

​