رخنه سودجویان و دلالی در مرمت بناهای تاریخی

مجدالدین رحیمی ـ کارشناس ارشد مرمت و احیای بناها و بافت‌های تاریخی ـ در گفت‌وگو با ایسنا در ارزیابی وضعیت مرمت بناها و آثار تاریخی در ایران، سیستم ضعیف آموزش تخصصی، کمبود مدیران متخصص و باتجربه، وجود نگاه تخصصی در بودجه مرمت و تخصیص ندادن درست بودجه در مرمت بناهای تاریخی را از جمله مهم‌ترین عوامل ناکامی مرمت بناهای تاریخی ایران دانست و اظهار کرد: متأسفانه یکی از مشکلات بزرگ در حوزه مرمت، آموزش آن است. چندین سال پیش نظام آموزشی در حوزه مرمت بر مبنای استاد – شاگردی بود و از تجارب ارزشمند افرادی که در حوزه مرمت کار می‌کردند، استفاده می‌شد. آموزش تخصصی و آکادمیک مرمت در ایران با شکل‌گیری و تأسیس مرکز آموزش عالی میراث فرهنگی در قسمت‌هایی از کاخ نیاوران آغاز شد. در این مرکز، دانشجویان درس‌های تخصصی را از اساتیدی یاد می‌گرفتند که از باتجربه‌ترین متخصصان اجرایی و مدیریتی مرمت کشور بودند. این سیستم آموزشی اگر استمرار داشت و در لجاجت‌های سیاسی قرار نمی‌گرفت و آن را تعطیل نمی‌کردند، نتیجه خوبی به همراه داشت.

او با بیان این‌که میراث فرهنگی بیشتر از هرچیزی نیازمند تربیت متخصصان دلسوز، زبده و توانمند است، افزود: در حال حاضر افراد بسیاری را داریم که به نام فارغ‌التحصیلان رشته مرمت وارد این حوزه می‌شوند، درحالی‌که مبانی و اصول اولیه مرمت را نمی‌دانند و بیشتر از این‌که کمکی برای رفع مشکلات باشند بر مشکلات بناهای تاریخی نیز می‌افزایند.

رخنه سوداگران به مرمت بناهای تاریخی

این کارشناس مرمت همچنین بیان کرد: متأسفانه بسیاری از افراد که در امر مرمت حضور دارند شأنیت مرمت‌گر را ندارند و از نظر شخصیتی نتوانسته‌اند واقعیت‌های حوزه‌ مرمت را درک کنند. با مرور کارنامه مرمت‌گرانی، چون «مرحوم باقر آیت‌الله‌زاده شیرازی» و «علی‌اکبر سرافراز» در گذشته می‌بینیم که آن‌ها افرادی بودند که برای حفظ آثار تاریخی از خودگذشتگی می‌کردند و دیدگاه مادی‌شان غالب نبود، اما بسیاری از افراد حاضر در امر مرمت  امروز سوداگر شده‌اند و دنبال این هستند که برای به دست آوردن سود بیشتر به کم‌کاری و کار غیراصولی روی آورند و با آسیب رساندن به جای مرمت اصولی آثار تاریخی، پولی به جیب بزنند. در واگذاری کار مرمت به مرمت‌گران ذی‌صلاح نباید مناقصه متعارف و مانند احداث ساختمان و راه‌سازی رفتار شود. مرمت یک کار هنری و حساس است، وقتی به افراد سودجو، نااهل و فاقد تخصص سپرده شود خیانت به اثر تاریخی و بیت‌المال است. وقتی گواهی صلاحیت مرمت به شخص یا شرکتی داده می‌شود باید نگاهی متفاوت در ارزشیابی داشت. کارهای مرمتی حساس را نباید برای اجرا به مناقصه گذاشت. سیستم ارجاع کار مرمت به بخش خصوصی باید بازنگری شود و این روش موجود تغییر کند. نظام فنی و اجرایی مرمت میراث‌فرهنگی با نظام فنی و اجرایی راه و ساختمان‌سازی بسیار متفاوت است.

رحیمی گفت: زمانی‌که نظام آموزشی مرمت دارای اصول منطقی بود افرادی را به عنوان مدرس می‌آوردند که تخصص و تجربه لازم را داشته باشند، اما حال که این قضیه از هم پاشیده است هر کسی به خودش اجازه می‌دهد بدون داشتن تخصص و تجربه لازم به حوزه مرمت وارد شود. در بسیاری از مراکز افرادی مرمت را آموزش می‌دهند که معنی درست مرمت را نمی‌دانند، توالی منطقی مرمت را درک نمی‌کنند و در بعضی مواقع شاهدیم که در برخی آثار تاریخی به اسم «مرمت» مداخلاتی غیراصولی می‌شود که جبران‌ناپذیر است.

او با اشاره به این‌که مدیریت از مباحث دیگری است که در امر مرمت نقش مهمی دارد، بیان کرد: در این مبحث بیشتر اوقات شاهد تصمیم‌گیری‌هایی هستیم که با دیدگاه تخصصی و دل‌سوزانه همراه نیست و اعمال سلیقه و نداشتن دیدگاه تخصصی منجر به وقوع فاجعه در حوزه مرمت بناهای تاریخی می‌شود. همه ما در برابر میراث فرهنگی مسؤول هستیم و باید امانت‌داران خوبی باشیم، اما شاهدیم که برخی مواقع در حفاظت از میراث فرهنگی تصمیم‌سازی و تصمیم‌گیری اصولی انجام نمی‌شود. زمانی‌که مدیر تخصص لازم را نداشته باشد و از تیم‌های مشورتی متخصص کمک نگیرد، رفتارها و بودجه‌ها در مسیر بهینه‌ای خرج نمی‌شود و همین بودجه‌ جزئی مرمت نیز اتلاف می‌شود.

بودجه مرمت را اصلاح کنید

کارشناس ارشد مرمت و احیای بناها و بافت‌های تاریخی یکی دیگر از مشکلات این حوزه را توجه به نگاه تخصصی در تخصیص بودجه مرمت دانست و گفت: در حوزه مرمت باید ابتدا بودجه تهیه طرح مرمت داده شود و پس از تهیه طرح مرمت، بودجه اجرایی تخصیص داده شود و اجرای مرمت بدون طرح مصوب باید ممنوع شود. یکی از معضلاتی که در این حوزه وجود دارد، سیستمی است که بر تخصیص بودجه برای مرمت بناهای تاریخی حاکم است. در حال حاضر سیستم بودجه برای مرمت بناهای تاریخی به صورت سال مالی است. نهادهای نظارتی بر ادارات متولی مرمت فشار می‌آورند که اگر برای مرمت بنایی بودجه‌ای در نظرگرفته می‌شود باید تا تاریخی که تعیین می‌کنند، این بودجه خرج شود وگرنه این پول برگشت می‌خورد. برخی مسؤولان هم به همین بهانه مرمت را به هر طریقی حتی به صورت شتاب‌زده و غیراصولی انجام می‌دهند و برخی مدیران هم ترجیح می‌دهند از خیر این بودجه بگذرند و آن را برگشت دهند؛ چراکه می‌دانند انجام پروژه مرمت بناهایشان مثلا در بازه زمانی دو ماهه انجام نمی‌شود.

او افزود: این درحالی است که در دهه ۶۰ چنین مشکلاتی در زمینه بودجه مرمت نداشتیم. بودجه مرمت سنواتی بود، یعنی این بودجه را سر فرصت و طبق اصول برای مرمت بناهای تاریخی هزینه می‌کردند و در نهایت هر زمان که پروژه تکمیل می‌شد، سندهای نهایی آن را تنظیم و ارسال می‌کردند. این‌که بودجه‌بندی بدون توجه به طرح مرمت به صورت قطره چکانی و محدود تخصیص یابد، یک مشکل جدی است و باید اصلاح شود. مگر کل اعتبارات بودجه سالانه مرمت چقدر است که تخصیص آن را ناقص انجام می‌دهند؟ باید محدودیت زمانی برای بودجه‌های مرمت برداشته شود. سیر اداری تصمیم‌سازی و تصمیم‌گیری درباره مرمت بنای تاریخی در ادارات ما زمان‌بر است و با چنین تفکری در بودجه‌ریزی و سیستم سال مالی اقامات مطلوبی پیش نمی‌رود.

رحیمی که دارای نشان هنرمند درجه سه رشته مرمت ابنیه تاریخی است، ادامه داد: مشکل دیگری که در این سیستم وجود دارد این است که امکان دارد تنها بخشی از بودجه مورد نیاز برای مرمت بنایی تاریخی تخصیص داده شود و تمام بودجه‌ای که برای مرمت یک اثر تاریخی لازم است، فراهم نشود و این مسأله به بنای تاریخی آسیب جدی می‌زند. به طور مثال با بودجه اندک، مرمت یک بنا را آغاز می‌کنند، بخش‌هایی از بنا را دست‌کاری می‌کنند و با پایان بودجه، ادامه مرمت را رها می‌کنند، اما مگر می‌توان یک بنای در حال مرمت را رها کرد؟ در وضعیتی که بنا را دست‌کاری کرده‌اند!؟ اگر وقفه‌ای در ادامه کار رخ دهد آن اثر بیشتر آسیب می‌بیند و این از مشکلاتی است که به علت بی‌توجهی به واقعیت‌های بودجه‌ای در حوزه مرمت اتفاق می‌افتد. وقتی طرح مرمت مصوب وجود داشته باشد باید بر اساس اولویت‌بندی‌ها و توالی تعیین شده عملیات اجرایی را شروع کرد و بر آن اساس به آن‌ها بودجه اختصاص داده شود و کماکان تا پایان یافتن کامل عملیات تعیین شده در طرح مرمت مصوب، بودجه لازم در موعد مقرر تخصیص و ابلاغ شود تا خللی بر اثر تاریخی وارد نشود.

او گفت: در مجموع برای رفع مشکلات در این سه مبحث، باید کارشناس تربیت شود، مدیریت تخصصی داشته باشیم و برای مرمت میراث فرهنگی بودجه مطلوب و واقع‌بینانه تعیین کنیم. برای این منظور هم افرادی در بدنه موجود وزارتخانه و ارادت کل استان‌ها هستند که می‌توانند این رسالت مهم را نهادینه کنند. در حوزه مرمت اصلا بحث شهرت فردی در میان نیست، چه بسا افرادی هستند که با کم‌ترین حقوق و بدون داشتن حاشیه امن شغلی برای میراث فرهنگی این کشور از خودگذشتگی می‌کنند. پاسداری و نگه‌داری از میراث فرهنگی کار بسیار دشواری است و نباید اجر کسانی‌ که با از خودگذشتگی پاسدار این میراث هستند، پایمال شود؛ باید از آن‌ها حمایت و قدردانی شود. گاهی بی‌توجهی و نادیده گرفتن این افراد باعث می‌شود از این امر دل‌سرد شوند، در حالی‌که این دل‌سردی آفت است.

این کارشناس مرمت با بیان این‌که صدور حکم برای مرمت بناهای تاریخی از جمله اقدامات مثبتی بوده که در حوزه مرمت انجام شده است، توضیح داد: با صدور حکم مرمت هیچ کس حق ندارد بدون حکم در یک بنای تاریخی مداخله کند. امیدوارم این قضیه رها نشود و ادامه داشته باشد و برای هرگونه اقدام مداخله‌گرانه با عنوان مرمت، بازسازی، احیاء و … حکم مرمت صارد شود. در غیر این‌صورت یگان حفاظت میراث فرهنگی باید با این موضوع برخورد کند، حال متخلف هر کسی که می‌خواهد باشد از مدیرکل گرفته تا پیمانکار یا مالک. با رعایت این قوانین جلو اقدامات خودسرانه در مرمت گرفته می‌شود و عملیات مرمت یک بنای تاریخی منطبق بر برنامه‌ریزی‌های لازم انجام می‌شود. نکته بسیارحائز اهمیت در این مورد این است که شورای فنی و افراد صادرکننده حکم مرمت باید دارای تجربه، تخصص و واجد صلاحیت‌های لازم باشند تا این چرخه به‌درستی به کار خود ادامه دهد.

 قربانیان مرمت

رحیمی درباره تغییر کاربری بناهای تاریخی که با هدف احیای آن‌ها انجام می‌شود، اما گاه معضلاتی به همراه دارد که هویت بنا را دگرگون می‌کند، گفت: احیا و تغییر کاربری بنای تاریخی موضوع کاملا پیچیده‌ای است. نمی‌توان به سادگی اجازه داد که با هر کاربری که سودجویان دنبال می‌کنند احیا انجام شود. زمانی ‌که می‌خواهیم موضوع احیا را آغاز کنیم باید در ابتدای امر امکان‌سنجی‌های تخصصی را انجام دهیم و با احترام به شأن اثر و توجه به قابلیت‌ها و واقعیت‌نگری به سراغ احیا و تغییر کاربری رویم، اما متأسفانه این میان هم سوداگری وجود دارد؛ افرادی هستند که به بهانه احیا و بهره‌برداری از بناهای تاریخی، با هدف بالا بردن بهره‌برداری‌های مالی خود از بنا تاریخی مداخلاتی گسترده در آن می‌کنند که پایداری و بقای اثر را در بلندمدت خدشته‌دار می‌کند و یا مداخلاتی در بناهای تاریخی می‌کنند که برگشت‌پذیر نیست، برای مثال حمام تاریخی را چنان تغییراتی می‌دهند که به رستوران سنتی تبدیل ‌کنند، آن‌وقت هم که کارشان تمام شد متوجه می‌شوند که کسی از آن تغییر کاربری، استقبال نمی‌کند. در چنین وضعیتی شأنیت بنا زیر سوال می‌رود و حتی در خیلی موارد بودجه‌ای که صرف شده سوخت می‌شود، چراکه بنا توانایی ایفای نقش جدید را ندارد.

او افزود: گاهی بخش خصوصی در فرآیند تغییر کاربری و احیا، آن‌قدر در بناهای تاریخی مداخله می‌کند که بنا هویت تاریخی خود را از دست می‌دهد. چه اشکال دارد اولویت در احیا، حفظ کاربری اصیل تعیین شده اولیه بنا باشد؟ چه ایرادی دارد با رعایت اصول بهداشتی، حمام تاریخی را همان حمام تاریخی احیا کنیم؟ کاروان‌سرا با حداقل مداخله با حفظ سنت‌ها به اقامتگاه بوم‌گردی احیا شود؟ مسأله این است اگر کسی هتل مدرن می‌خواهد به اقامتگاه بوم‌گردی نیاز ندارند، چرا هتل جدید نمی‌سازند؟ زیبایی و ارزش بنای تاریخی به اصالت آن است. بسیاری از افرادی که با عنوان مرمت‌گر در بنای تاریخی مداخله می‌کنند، مفهوم مرمت را به واقع نفهمیده‌اند و به حفظ اصالت و امانت‌داری توجه نمی‌کنند.

رحیمی در عین حال یادآور شد: ما خط قرمزهایی برای آثار فاخر داریم که اجازه احیا و تغییر کاربری به آن‌ها داده نمی‌شود، اما با توجه به این‌که ایران کشوری با پیشینه تاریخی فراوان است و بناهای تاریخی زیادی در آن وجود دارد، درباره بسیاری از آن‌ها سخت‌گیری وجود ندارد. تعداد زیادی از خانه‌ها، حمام‌ها و کاروان‌سراهای تاریخی قربانی این روند شده‌اند و برای این‌که از آن‌ها بهره‌برداری کنند، هر بلایی سرشان می‌آوردند.

او اضافه کرد: از طرفی، گاهی شاهدیم مالک یک بنای تاریخی، بخش خصوصی است و با توجه به نبود حمایت‌های دولتی تمایلی به هزینه و حفظ اثر ندارد و این یکی از عواملی است که به متروکه و مخروبه شدن بناهای تاریخی می‌انجامد. دولت باید در امر مرمت بناهای تاریخیِ دارای مالک خصوصی، مشارکت کند و تا حد امکان از آن‌ها حمایت‌های مختلفی به عمل آورد. حتی مالکانی داریم که خودشان به بنا آسیب می‌زنند تا مجوز خروج از فهرست میراث ملی را بگیرند و اثر را تخریب کرده و ساخت‌وساز جدید احداث کنند. از این قبیل اتفاقات زیاد است و جلوگیری از آن درایت، تیزبینی و هوشیاری مدیران میراث فرهنگی را می‌طلبد.

این کارشناس مرمت تاکید کرد: یکی از اصلی‌ترین دغدغه‌های مسؤولان باید این باشد که تمام بناهای تاریخی و آثار ثبت شده در فهرست میراث ملی را به صورت دوره‌ای و مستمر رصد کنند، تحت نظر داشته باشند و با بررسی گزارش‌های ادواری اولویت‌های اقدامات حفاظتی و مرمتی را تعیین کنند تا ارزش آن‌ها حفظ شود و آسیبی به آن‌ها وارد نشود. تلاش‌های این مسؤولان باید در راستای حفاظت از تمام آثار تاریخی فراهم شود، نه این‌که فقط آثار شاخص را مرمت کنیم و به سایر آن‌ها بی‌توجه باشیم. در این صورت از وقوع بحران و فاجعه در بناهای تاریخی و میراث فرهنگی پیشگیری می‌شود. به راستی حفاظت پیش‌گیرانه باید اولویت اصلی متولیان میراث فرهنگی کشو باشد. باید تا حد امکان علاج واقعه را قبل از وقوع کرد.

مسؤولان بی‌توجه جریمه شوند

این کارشناس مرمت در ادامه درباره سهل‌انگاری‌هایی که در محافظت از بناهای تاریخی می‌شود، اظهار کرد: در بسیاری از موارد مسؤولان به وضعیت یک بنا در مراحل اولیه رسیدگی نمی‌کنند و صبر می‌کنند یک بنا آسیب جدی ببیند تا اقدامی برای حفاظت از آن انجام دهند. باید با این مسؤولان برخورد شود و حتی آن‌ها را جریمه کنند تا متوجه شوند باید با یک بنای تاریخی چگونه برخورد کنند.

به گفته او، با رصد دوره‌ای و تهیه گزارش‌های تخصصی ادواری از وضعیت بناهای تاریخی و با هزینه‌هایی بسیار کم، اما به موقع می‌توان از وقوع آسیب و حوادث جدی جلوگیری کرد و از بسیاری از بناهای تاریخی محافظت کرد. این میان، ممکن است افرادی مسؤول شوند که خیلی هم دل‌سوز هستند، اما تخصص و آگاهی لازم را برای ارزیابی بنا ندارند و همین موضوع هم موجب چنین رخدادهایی می‌شود.

رحیمی بیان کرد: بناهای تاریخی مانند افراد سال‌خورده که نیاز به چکاپ و آزمایش‌های دوره‌ای دارند باید به صورت دوره‌ای توسط کارشناسان متخصص میراث فرهنگی مورد بازدید و بازرسی قرار بگیرند. بسیاری از آثار ثبت شده در فهرست میراث ملی به دلیل همین بی‌توجهی‌ها آسیب جدی دیده‌اند.

ناکامی صندوق احیا و بهره‌برداری از بناهای تاریخی

کارشناس ارشد مرمت و احیای بناها و بافت‌های تاریخی با بیان این‌که راه‌اندازی صندوق احیا و بهره‌برداری از بناهای تاریخی قدم مثبتی در حوزه مرمت بناهای تاریخی بوده که به سرانجام نرسیده است، گفت: مهندس علی‌اکبر تقی‌زاده پایه‌گذار صندوق احیا بود. ایشان با معرفی «طرح پردیسان» اقدامات ارزنده‌ای انجام داد که باید قدردان او باشیم. شروع خوبی با طرح پردیسان رقم خورد و آثار شاخص زیادی از جمله باغ شاپوری شیراز حفظ و احیا شد، اما متأسفانه با تغییرات سیاسی و مدیریتی، این طرح به نتیجه نرسید. آن‌قدر صندوق را شلوغ کردند و بخش‌های دیگری به آن اضافه کردند که مانع عملکرد درست این طرح شدند. این الحاقات به صندوق احیا اصلا معنایی ندارد و باید هر کدام از حوزه‌هایی که به این صندوق اضافه شده، سرجای خودش قرار گیرد تا هدف تعیین شده به سرانجام برسد. اگر این پروژه به طور تخصصی بر محور حفظ، احیاءپ و مرمت بناهای تاریخی ادامه داشت، خیلی موفق‌تر بود. سرمایه‌گذارها زمانی می‌توانند جرأت و رغبت کنند به سمت بناهای تاریخی بیایند که بدانند یک چارچوب منظم فکری در این قضیه وجود دارد.

یک هشدار و یک تذکر

او در بخش دیگری از این گفت‌وگو به لزوم توجه به پیشکسوتان مرمت و تأثیر وجود آن‌ها در این حوزه تاکید کرد و افزود: امیدارم مسؤولان کاری نکنند که خیلی از افرادی که در حوزه مرمت تجارب باارزشی دارند، این حوزه را رها کنند و بروند. این یک هشدار جدی است. افرادی هستند که به خاطر بی‌توجهی‌ها و رفتارهای خصومت‌آمیز برخی مدیران سیاسی از عرصه مرمت خداحافظی کردند و رفتند. باید زمینه را دوباره به گونه‌ای فراهم کنیم که منش مرمتی پیشکسوتان در جامعه مرمت‌گران جدید به وجود آید و لااقل دوره‌های تخصصی و نشست‌های کارشناسی و همایش‌های تخصصی لازم برای آن‌ها فراهم شود تا با تشریک تجارب و هم‌اندیشی در تعالی این دست‌اندرکاران فرهنگ و هنر کشور گام‌هایی اصولی برداشه شود.

رحیمی با این تذکر که درباره ورود بخش خصوصی به حوزه مرمت باید خیلی مراقب باشیم، اظهار کرد: دو گروه در بخش خصوصی داریم؛ گروه اول بسیار دلسوز و باارزش هستند که با اهداف خیرخواهانه بدون چشم‌داشت مالی به حمایت از مرمت بناهای تاریخی اقدام می‌کنند که باید پیدایشان کنیم و از آن‌ها یاری بطلبیم، اما گروه دوم سودجو و فرصت‌طلب هستند که باید با این گروه مقابله کرد. متأسفانه در حال حاضر این گروه در حوزه مرمت بناهای تاریخی رخنه کرده‌اند و تعدادشان هم زیاد است. این گروه سوداگر به بافت‌های تاریخی آسیب زیادی وارد می‌کنند و با سودجویی تمام دنبال کسب درآمدهای نامشروع و دلالی در میراث فرهنگی هستند که باید با آن‌ها برخورد جدی شود. همان‌گونه که در بافت تاریخی شیراز مشغول سودجویی و نابودی بافت تاریخی هستند و باید با آن‌ها مقابله جدی شود.

انتهای پیام