در چه سنی باهوش‌تر هستیم؟ پاسخ متفاوت علم به یک سوال قدیمی

آیا تا به حال به این فکر کرده‌اید که اوج توانایی‌های ذهنی ما در چه سنی است؟ آیا یک کودک ۸ ساله خلاق باهوش‌تر است، یک مهندس ۳۰ ساله متخصص، یا یک استاد شطرنج ۶۵ ساله باتجربه؟ باید اعتراف کنیم که این سوالی است که بسیاری از ما از خود می‌پرسیم. برای پاسخ به این پرسش خوب است یک داستان را مرور کنیم.

امیر برای یک مسابقه بزرگ ذهنی به نام «نبرد مغزها» آماده می‌شود و باید بهترین هم‌تیمی را انتخاب کند. گزینه‌های او عبارت‌اند از:

• لیلای ۸ ساله: مسلط به دو زبان و استاد تفکر خلاق.
• بامداد جوان: مهندس طراح ماهواره که ۱۰۰ رقم اعشار عدد پی را از حفظ است.
• محمد ۶۵ ساله: قهرمان شطرنج محله با تجربه‌ای بی‌نظیر.

انتخاب سخت است، نه؟! پاسخ به این سوال که «چه کسی باهوش‌تر است؟» حتی از این هم سخت‌تر است؛ چون بر اساس تعاریف مدرن هوش یک مفهوم تک‌بعدی که با تست IQ سنجیده شود، نیست. هوش مجموعه‌ای از توانایی‌های گوناگون مانند خلاقیت، حافظه، یادگیری و خرد است. جالب این جا است که شواهد علمی نشان می‌دهد که مغز ما در سنین مختلف در در زمینه‌های مختلفی توانمد یا همان «باهوش است.»

کودکی: انفجار خلاقیت و یادگیری زبان

در سال‌های ابتدایی زندگی، مغز ما یک دوره رشد انفجاری به نام سیناپتوژنز (Synaptogenesis) را تجربه می‌کند. در این دوره، در هر ثانیه بیش از یک میلیون اتصال عصبی جدید شکل می‌گیرد! سپس مغز بر اساس تجربیات، اتصالات قوی‌تر را نگه می‌دارد و اتصالات ضعیف را هرس می‌کند.

«سیناپتوژنز، فرآیند زیستیِ شکل‌گیری اتصالات جدید (سیناپس) بین سلول‌های عصبی است. این رخداد، به‌ویژه در اوایل کودکی، معماری شبکه عصبی مغز را برای یادگیری، حافظه و انطباق با محیط پی‌ریزی می‌کند.»

این فرآیند باعث می‌شود کودکان در زمینه‌های خاصی بدرخشند:

• یادگیری زبان: مغز کودکان برای یادگیری زبان کاملاً آماده است. به همین دلیل است که آن‌ها می‌توانند به راحتی چندین زبان را بیاموزند. این نقطه قوت لیلا است.
• تفکر خلاق: قشر پیش‌ پیشانی مغز (Prefrontal Cortex) – که مسئول کنترل و تفکر استراتژیک است – در کودکان هنوز کاملاً توسعه نیافته. این «ضعف» در واقع یک «نقطه قوت» است! چرا؟چون باعث می‌شود کودکان کمتر بترسند، راه‌حل‌های خلاقانه‌تر و خارج از چارچوب برای معماها پیدا کنند و در فرایند یادگیری منعطف باشند.

نوجوانی و جوانی: اوج حل مسئله و یادگیری سریع

دوران نوجوانی و جوانی، مرحله‌ای پر فراز و نشیب برای معز است. در این دوره:

• قشر پیش‌پیشانی (Prefrontal Cortex) به سرعت در حال رشد است. این بخش از مغز به نوجوانان و جوانان (مانند امیر و آما) توانایی فوق‌العاده‌ای در حل معماهای منطقی و ریاضی و تمرکز بالا می‌دهد.
• سیستم پاداش مغز بسیار فعال است. این ویژگی نوجوانان را به یادگیرندگانی کنجکاو، ماجراجو و ریسک‌پذیر تبدیل می‌کند که به دنبال تجربیات جدید هستند.

«سیستم پاداش مغز، مجموعه‌ای از مدارهای عصبی است که مسئول ایجاد انگیزه، میل و لذت هستند. این سیستم با آزادسازی انتقال‌دهنده عصبی کلیدی، دوپامین، رفتارهای حیاتی برای بقا (مانند خوردن و تعامل اجتماعی) را تقویت کرده و به عنوان موتور محرک مغز برای یادگیری و تکرار تجربیات مثبت عمل می‌کند.»

در واقع، مغز یک نوجوان مانند یک «آچار فرانسه» است؛ آماده برای یادگیری سریع و کسب مهارت‌های متنوع. بزرگسالان جوان نیز از یک قشر پیش‌پیشانی کاملاً توسعه‌یافته بهره می‌برند که آن‌ها را در حل پازل‌ها و جداول کلمات متقاطع سریع و کارآمد می‌کند.

میانسالی و سالمندی: عصر خرد و دانش انباشته

با افزایش سن، برخی توانایی‌ها ممکن است تغییر کنند. برای مثال، هیپوکامپ (Hippocampus)، مرکز حافظه مغز، ممکن است کمی کوچک شود و به یاد آوردن برخی جزئیات را سخت‌تر کند. اما این تمام داستان نیست. یک دلیل خوب برای عبارت «پیرتر و عاقل‌تر» وجود دارد.

• دانش متبلور (Crystallized Intelligence): افراد مسن‌تر، یک عمر دانش و تجربه را در ذهن خود انباشته‌اند. این دانش عمیق آن‌ها را به گزینه‌هایی عالی در حوزه اطلاعات عمومی و مشاورانی خردمند تبدیل می‌کند. این جا است که می‌توان تفاوت هوش سیال و متبلور را متوجه شد.
• تفکر استراتژیک: تجربه‌ی سالیان دراز، به افراد مسن (مانند آقای تیلور) کمک می‌کند تا در بازی‌های استراتژیک مانند شطرنج، الگوها را بهتر تشخیص داده و تصمیمات هوشمندانه‌تری بگیرند.

«هوش متبلور، به مجموعه دانش، مهارت‌ها و تجربیاتی اشاره دارد که فرد در طول زندگی خود انباشته است. این هوش مانند یک کتابخانه ذهنی عمل می‌کند که با افزایش سن و یادگیری، غنی‌تر و وسیع‌تر می‌شود و توانایی ما را در استفاده از اطلاعات گذشته برای حل مشکلات فعلی شکل می‌دهد.»

منبع: نظریه هوش کتل-هورن-کارول (Cattell-Horn-Carroll theory)

پاسخ نهایی: در چه سنی باهوش‌تر هستیم؟

حقیقت این است که هیچ سن مشخصی به عنوان «باهوش‌ترین سن» وجود ندارد. البته اگر اگر منظور شما از هوش جنس خاصی از هوش مثل هوش ریاضی یا زبانی باشد، آن وقت شاید بتوان سنی برای آن خاص از هوش مشخص کرد.

هوش ما یک ویژگی ثابت نیست، بلکه مجموعه‌ای از توانایی‌هاست که در مراحل مختلف زندگی به اوج خود می‌رسند. مغز ما به طور هوشمندانه‌ای تکامل یافته تا در هر سنی، مهارت‌های لازم برای مقابله با چالش‌های همان دوره از زندگی را در اولویت قرار دهد:

• ۸ سالگی برای یادگیری زبان و خلاقیت.
• سال‌های ۱۶–۲۵ برای یادگیری سریع و حل مسئله.
• ۶۵ سالگی برای استفاده از خرد و دانش انباشته.

بنابراین، بهترین استراتژی برای امیر در مسابقه «نبرد مغزها» چیست؟ تشکیل یک تیم با تنوع سنی. هر عضو تیم، نقطه قوت منحصربه‌فردی را به همراه می‌آورد که دیگری فاقد آن است. این همکاری بین نسل‌هاست که هوش واقعی را به نمایش می‌گذارد.

تکنیک‌هایی برای به‌خاطر سپردن اطلاعات و بازیابی آنها در زمان مناسب