در حوالی مسجد تاریخی بادی‌الله

بر طبق قدیمی‌ترین نقشه موجود رشت که در دوره ناصری کشیده شده، شهر رشت هفت محله به نام‌های زیر داشت؛ استادسرا، زاهدان، خمیران زاهدان، کیاب، خمیران کیاب، صیقلان و بازار.

برخی از محلات قدیمی همچون؛ پیرسرا، ساغریسازان، دباغیان، رودبارتان و سرچشمه، چله خانه، صندوق عدالت و… در دل همان هفت محله قرار داشت. به عنوان نمونه، محله ساغریسازان، جزء محله زاهدان بوده است.

«محله زاهدان، از قدیمی‌ترین محله‌های شهر رشت است که قبل از دوران صفوی در حال شکل‌گیری بوده و در دوران صفویه به دلیل گسترش شهر از سمت جنوب، این محله نیز در همان جهت رشد کرده و ساختار منسجم‌تری به خود گرفته است.

در سفرنامه «ملگونف» از محله زاهدان نام برده شده و متعلقات آن به شرح زیر آمده است: محله بادی الله، ساغریسازان، سوخته تکیه، زوری جا، صومابجار و همچنین ذکر شدده که بنای قونسولگری روس نیز در این محله است.»(نک، خانه های تاریخی گیلان).
 
در قدیمی‌ترین نقشه رشت، «محله زاهدان» ۱۲ ناحیه داشت و گذر بادی‌الله از جمله محله‌های زاهدان بود. اکثر نواحی این محله، بقعه و مسجد و مدرسه‌ای داشتند.
 
در گذر بادی‌الله سه مسجد تاریخی و یک حوزه علمیه قدیمی داریم. در ابتدای ورودی بادی‌الله، مسجد سفیدرنگی است که به نام مسجد بادی الله شهرت دارد. در واقع «مسجد بادی‌الله» یکی از مساجد محله زاهدان و یکی از مساجد تاریخی رشت است که در فهرست آثار ملی ثبت شده است.

 دهه ۴۰ و با احداث دو خیابان انقلاب و مطهری چهره گذشته محله حاجی آباد و بادی‌الله تغییر می‌کند و با احداث خیابان مطهری بخشی از حیاط مسجد بادی‌الله از بین می‌رود. با این وجود معماری و رنگ سفید و سیمان بری‌های مسجد بادی‌الله و مناره کم ارتفاع آن، برای هر بیننده‌ای جذابیت دارد.

به گفته اهالی، بنیانگذار این مسجد، مرحوم «بدیع‌الله» است و قبر او نیز در قسمت شمالی شبستان مسجد قرار دارد و نام این مسجد برگرفته از نام بنیانگذار و بانی آن است. ظاهرا بعدها تحت تأثیر گویش محلی ساکنان شمال کشور، بدیع الله به بادی‌الله معروف می‌شود.

 
بر روی صندوقچه‌ای که بر روی قبر مرحوم بدیع‌الله قرار گرفته این عبارت به چشم می‌خورد: «احداث این مسجد ۱۳۴۴ قمری» که با استناد به تاریخ درج شده بر روی این صندوق قدمت این بنا را می‌توان به اوایل دوره پهلوی نسبت داد. معماری این بنا و رنگ سفید آن هم تداعی کننده بناهای میدان شهرداری است.»
 
 البته شادروان «فریدون نوزاد» در یادداشت‌های خود در مورد تاریخچه محلات اشاره دارد که این محله در اصل «وادی الله» بوده و  واژه «وادی» یا محلِ گذر، بعدها تبدیل به بادی الله شده  است.
 
 دکتر منوچهر ستوده که دهه ۴۰ از سوی دولت مامور بررسی و ثبت بناهای تاریخی کرانه دریای کاسپین می‌شود از مسجد بادی الله دیدن کرده و درباره این مسجد قدیمی می‌نویسد: «مسجد بدیع الله (بادی الله) در محله بدیع الله قرار دارد. صحن مسجد فعلی دارای دو قسمت اصلی است: قسمت بزرگ، زیر گنبد مدوری است و قسمت دیگر با سه ستون بزرگ که در پایین هشت ضلعی و در وسط مدور و در بالا چهارضلعی هستند، جدا می‌شود. غرفه زنانه، بالاخانه مانند متکی بر این ستون‌هاست. محراب مسجد گچبری و کلمات زیر با خط نسخ بدی بر محراب گچبری شده است: یا الله، یا الله، یا قاضی الحاجات، یا کریم، یا رحیم و سوره «انا انزلنا» تا « حتی مطلع الفجر».
 
 البته گچبری‌هایی که دکتر ستوده در دهه ۴۰ دیده بود، هم اینک از بین رفته است و جای آن محرابی سنگی قرار گرفته است.

دکتر ستوده همچنین می نویسد: «در ضلع غربی، مدخل غرفه زنانه و پنج پنجره نورگیر است. در ضلع شمالی دو پنجره بزرگ تا زیر سقف و در ورودی است که از کفش کن به صحن مسجد می روند. بالای کفش کن اتاق خادم است. در ازاره داخلی مسجد چهار ردیف کاشی منقش آبی و سفید به ارتفاع ۶۵ سانتی متر از کف و در پایه فیلپاها، سه ردیف کاشی به ارتفاع نیم متر چسبانده اند. سقف سرسرا مسجد لمبه کوبی خط دار و بام گنبد و مسجد حلب سر است.»
 
این محقق تصویری از مسجد ارائه داده که در آن چند پاره ستون‌های سنگی لاچ لنگری مارپیچ (نوعی کنده کاری  بر ستون های چوبی گرد که به شکل مارپیچ است) جلو مسجد افتاده است. برای ستوده معلوم نشد که این ستون های سنگی چیست، ولی محمود نیکویه، نویسنده کتاب «رشت شهر باران» می نویسد که این ستون ها باقی مانده بخشی از حیاط و حوض سنگی مسجد بوده که در زمان تعریض خیابان مطهری در گوشه خیابان باقی مانده است.
 
هرچند باقی مانده سنگ های فوق در ورودی گذر بادی الله در سال های اخیر و با ایجاد اصلاح هندسی ورودی بادی الله  از بین می رود.

«مریم عبدالهی»، کارشناس اداره میراث فرهنگی گیلان که پلان و گزارش ویژگی های این مسجد را برای ثبت در میراث فرهنگی آماده کرده است درباره بنای این مسجد می نویسد: «مسجد دارای پلاک ثبتی به شماره ۳۳۹۰ است. نقوش تزیینی دور حلبی دامنه شیروانی سقف و سقف، لمبه کوبی که در اصطلاع معماری سنتی به آن واشان کشی می گفتند؛ از ویژگی های این اثر است.
 
تا پیش از ثبت اثر، هیچ سابقه پژوهشی اعم از شناسایی، بررسی و گمانه زنی تاریخی در مورد این اثر صورت نگرفته است و در حال حاضر نیز این بنا وقفی و در اختیار اداره کل اوقاف و امور خیریه است.»
 
عبدالهی در مورد مشخصات بارز این اثر معماری مذهبی خاطر نشان می سازد: «صحن مسجد فعلی دارای دو قسمت اصلی است: قسمت بزرگ، زیر گنبد مدوری است و قسمت دیگر با سه ستون بزرگ که در پائین هشت ضلعی و در وسط مدور و در بالا چهار ضلعی هستند، جدا می‌شوند. محراب مسجد در گذشته گچبری بوده که متأسفانه امروزه اثری از آن نیست.

 
دیوارهای مسجد از نوع باربر و با آجرهایی به ابعاد ۵×۲۰×۲۰ سانتی‌متر است. ملات استفاده شده در دیوارها ملات گچ و خاک است. ضخامت دیوارها در قسمت های مختلف مسجد، متفاوت و در جبهه شمالی به بیشترین مقدار خود به قطر ۴۰.۱ متر رسیده است. چوب‌های به کار رفته در کل بنا و همچنین سازه آن از نوع نراد روسی است و هیچگونه تیرآهن در ساخت آن بکار نرفته است.

در دور تا دور مسجد پنجره‌های چوبی قدیمی با قوس هلالی به چشم می‌خورد و در دیوارهای مسجد فرورفتگی هایی با قوس هلالی وجود دارد.»
 
وی پنجره‌های بنا را از دیگر ویژگی های اثر معرفی می کند و اضافه می کند: «پنجره های مسجد در اندازه‌های مختلف است و  تزئینات دالبر مانند در نمای ساختمان دارد. همچنین فرم گنبد و مناره مسجد در ترکیب با نمای ساختمان از ویژگی‌های خاص این بنا است.»
 
خوشبختانه با تلاش میراث فرهنگی استان، این مسجد زیبا در تاریخ سیزدهم بهمن ماه سال ۱۳۸۸ و به شماره ۲۹۳۱۵ در فهرست بناهای  ثبتی تاریخی قرار گرفت.

 
مناره کوتاه این مسجد، همانند دیگر مناره‌های مساجد قدیمی گیلان و همچون سبک مناره‌های دوره سلجوقی است. یعنی مناره منفرد و جدا از مسجد ساخته شده است.

مأذنه این مسجد فرم کلیساگونه و درب چوبی رو به معبر بادی الله دارد که به گفته اهالی محله تا چند سال پیش هم مؤذن مسجد درب چوبی را بازکرده از پله‌ها بالا می رفت و از همان بالای مناره اذان می‌گفت.

انتهای پیام