درباره وضعیت مسافرانِ سفر یک‌طرفه به مریخ

روزنامه جام جم: در ماه‌های اخیر، با نزدیک‌شدن مریخ به نزدیک‌ترین موقعیت مداری تا دو سال آینده، رقابت سازمان‌های فضایی برای اعزام فضاپیمای بدون‌سرنشین به سیاره سرخ وارد مرحله تازه‌ای شد. اکنون که مشغول خواندن این نوشتار هستید، فضاپیمای استقامت (Perseverance) ناسا، تیان‌ون-۱ سازمان ملی فضایی چین و همین‌طور فضاپیمای امید (الامل یا Hope) امارات متحده عربی با سرعتی سرسام‌آور در مسیر مریخ قرار دارند.

سه‌شنبه ۱۵ مهر بود که قرار گرفتن مریخ در کمترین فاصله نسبت به زمین تا ۱۵ سال آینده، در رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی خبرساز شد. سیاره سرخ در فاصله تقریبی ۶۲ میلیون کیلومتر از زمین قرار گرفته‌بود و درخشان‌تر از ماه‌های قبل با رنگ سرخ-نارنجی‌اش در آسمان شب دلبری می‌کرد. همان شب، وقتی از بام خانه مریخ را می‌دیدم، یاد ایام نوجوانی افتادم. وقتی پروژه مارس‌وان (Mars One) با ثبت‌نام از داوطلبان برای سفر بی‌بازگشت به مریخ، تمام فکر و ذکرم را به خود مشغول کرده‌بود. اکنون، حدود هشت سال از آن روز‌ها می‌گذرد و خبری از این سفر هیجان‌انگیز و تبلیغات گسترده آن نیست. به‌راستی مارس‌وان چه شد؟ آن همه سر و صدا و تبلیغات و ثبت‌نام و برنامه‌ریزی به کجا رسید؟

مارس‌وان نام یک نهاد خصوصی در حوزه فضاست که می‌خواهد گروهی از انسان‌ها را در قالب سفری بدون بازگشت به مریخ بفرستد. این نهاد که سال ۱۳۹۰ شمسی/ ۲۰۱۱ میلادی در هلند بنیان گذاشته‌شد، از دو بخش غیرانتفاعی و انتفاعی تشکیل شده‌است. بخش غیرانتفاعی این نهاد مارس‌وان نام دارد و بخش انتفاعی آن مارس‌وان ونچرز (Mars one ventures).

رویای سفر به مریخ

باس لنسدورپ (Bas Lansdorp) هم‌بنیانگذار پروژه مارس‌وان است. او از جوانی رویای سفر به مریخ را در سر داشته و با تاسیس نهاد مارس‌وان، گام بلندی به سوی تحقق رویایش برداشته‌است. او و همکارانش از سال ۱۳۹۱/ ۲۰۱۲ با برنامه‌ای به‌ظاهر دقیق، تمام مراحل اعزام گروهی چهار نفره از انسان‌ها به مریخ را طراحی کرده‌اند. گروهی که در سفری یکطرفه بر سطح مریخ فرود خواهندآمد و قرار است روی سطح سیاره سرخ، نخستین اقامتگاه‌های دائمی انسان‌ها را بسازند.

ماجراجویی برای همه

خبر طرح سفر بی‌بازگشت به مریخ سال ۱۳۹۱/ ۲۰۱۲ به صورت عمومی منتشر شد. سال ۱۳۹۲/ ۲۰۱۳، مارس‌وان در یک فراخوان عمومی از همه علاقه‌مندان خواست فرم‌های ثبت‌نام را پر کنند. انتشار چنین خبر هیجان‌انگیزی سبب شد در فرصت پنج‌ماهه برای ثبت‌نام اولیه، بیش از ۲۰۰ هزار نفر از ۱۴۰ کشور جهان برای سفر یکطرفه به مریخ، اعلام آمادگی کنند. در این میان ۲۴ درصد متقاضیان از ایالات متحده، ۱۰ درصد از هند و ۶ درصد از برزیل در رویای ماجراجویی‌های فضایی، فرم‌های ثبت‌نام را پر کردند. در بین این ۲۰۰ هزار نفر، نام ۷۰ ایرانی هم به چشم می‌خورد. جالب این‌که، متقاضیان ایرانی سفر بی‌بازگشت به مریخ، از متقاضیان کشور‌هایی مثل آلمان و ایتالیا بیشتر بود!

با پایان یافتن مهلت ثبت‌نام، مارس‌وان برای انتخاب شش گروه چهار نفره از بین متقاضیان وارد عمل شد. اما انتخاب این ۲۴ نفر کار آسانی نبود. باید بررسی‌های بسیاری انجام می‌شد تا وضعیت روحی، جسمی، ویژگی‌های فردی و چند متغیر دیگر در مورد داوطلبان بررسی شود. به همین دلیل مارس‌وان تصمیم گرفت در سه مرحله این کار را پیش ببرد و در فرآیندی طولانی، ۲۴ نفر را به دقت انتخاب کند. در زمان نگارش این مقاله، مارس‌وان دو مرحله را با موفقیت پشت سر گذاشته و ۱۰۰ نفر را برای گذراندن مرحله پایانی انتخاب کرده‌است. در بین این ۱۰۰ نفر، ۵۰ مرد و ۵۰ زن حضور دارند: ۳۹ نفر از قاره آمریکا، ۳۱ نفر از اروپا، ۱۶ نفر از آسیا، هفت نفر از آفریقا و هفت نفر از اقیانوسیه. در میان این ۱۰۰ نفر نام یک زن و دو مرد ایرانی هم دیده می‌شود.

از حرف تا عمل

پس از فراخوان اولیه و ثبت‌نام داوطلبان، مارس‌وان می‌خواست مراحل اولیه ساخت ماهواره‌های مخابراتی و مریخ‌نورد‌ها را آغاز کند؛ ادواتی که قرار بود پیش از فرود اولین انسان‌ها روی مریخ، در مکان‌یابی و ارسال مواد اولیه به دانشمندان کمک کنند. مسؤولان این پروژه ادعا می‌کردند در سال ۱۳۹۵/ ۲۰۱۶ حدود ۲۵۰۰ کیلوگرم مواد اولیه را برای سامان‌دادن به زندگی مسافران آینده مریخ به این سیاره خواهند فرستاد و درست دو سال بعد پروژه مکان‌یابی برای فرود انسان‌ها و ساخت اقامتگاه‌ها تکمیل خواهد شد. این ادعا‌ها البته پایانی نداشت و در وبگاه این نهاد، خبر‌هایی از ارسال محموله مواد اولیه بعدی در سال ۱۴۰۰/ ۲۰۲۱ و ارسال نخستین گروه چهار نفره از انسان‌ها در سال ۱۴۰۱/ ۲۰۲۲ به چشم می‌خورد. گروهی که قرار است در سال ۱۴۰۲/ ۲۰۲۳ به مریخ برسند و عصر سکونت انسان بر سیاره سرخ را آغاز کنند؛ اما این ادعا‌ها چقدر واقعی است؟!

دو دوتا؛ چهارتا!

از روز‌های نخست انتشار عمومی طرح سفر بی‌بازگشت به مریخ، انتقاد‌های زیادی از سوی جامعه علمی به آن وارد شد. از آنجا که بنیاد مارس‌وان، یک شرکت صنایع فضایی یا یک تولیدکننده سخت‌افزار ماموریت‌های فضایی نبود و منبع درآمد خاصی هم نداشت، بخشی از انتقادات به نگاه غیرواقع‌بینانه مدیران در تهیه بودجه این ماموریت برمی‌گشت. اما مدیران مارس‌وان رویایی در سر داشتند و آن هم تامین هزینه سفر‌ها و پروژه‌های جانبی مارس‌وان، از طریق فروش حق پخش تلویزیونی مراحل مختلف فرود اولین انسان‌ها روی سطح مریخ بود.

باس لنسدورپ با اشاره به درآمد تقریبی چهارمیلیارد دلاری حق پخش تلویزیونی المپیک لندن، معتقد است مارس‌وان و فرود اولین انسان روی سیاره‌ای دیگر، ارزش رسانه‌ای بسیار بالاتری دارد و به همین دلیل، حق پخش تلویزیونی این ماموریت می‌تواند هزینه‌های اولیه سفر را تامین کند. پیش‌بینی مارس‌وان این بوده‌است که تمام مراحل پروژه تا فرود اولین گروه از انسان‌ها حدود شش میلیارد دلار هزینه داشته‌باشد.

با همه این اوصاف باز هم این سوال مطرح بود که چطور مارس‌وان پیش از دریافت حق پخش تلویزیونی می‌تواند به این بودجه دسترسی داشته‌باشد؟ این پرسشی بود که مسؤولان پروژه هم برای آن پاسخی قانع‌کننده نداشتند و معمولا به مبالغی اشاره می‌کردند که از سرمایه‌گذاری‌های شخصی، هزینه ثبت‌نام داوطلبان و کمک‌های مالی به آن‌ها رسیده‌است. مبالغی که حدود چند ده میلیون دلار در اختیار آن‌ها قرار می‌داد؛ اما به هیچ وجه با بودجه اولیه لازم قابل مقایسه نبود.

علم چه می‌گوید؟

بنیانگذاران مارس‌وان بار‌ها ادعا کرده‌اند تمام ابعاد علمی سفر بی‌بازگشت به مریخ را با دقت و وسواس سنجیده‌اند؛ اما دانشمندان و مهندسانی که در حوزه فضا تخصص دارند، با این ادعا‌ها موافق نیستند. لنسدورپ، بنیانگذار پروژه مارس‌وان باور دارد چالش اصلی سفر به مریخ، بازگشت از آن به زمین است و از آنجا که در سفر‌های مارس‌وان، قرار نیست بازگشتی در کار باشد، چالش بزرگی هم برای ما به حساب نمی‌آید.

با این حال دانشمندان، نقد‌های بسیاری برای مرحله سکونت در مریخ دارند. گروهی از فارغ‌التحصیلان دانشگاه ام‌آی‌تی با بررسی‌های دقیق و فرض‌های نزدیک به واقعیت، زندگی روزانه فضانوردان در مریخ را شبیه‌سازی کردند تا بتوانند با زبان علم به جدال با محاسبات دور از واقعیت مارس‌وان بروند. این شبیه‌سازی در کنگره بین‌المللی فضانوردی (Intenational Astronautical Congress) سال ۱۳۹۳/ ۲۰۱۴ در کانادا ارائه شده‌است. مارس‌وان ادعا می‌کند به‌کارگیری شش موشک فالکون هوی برای انجام مراحل اولیه ماموریت کافی است؛ اما بررسی‌های این گروه نشان می‌دهد حداقل ۱۵ موشک برای چنین ماموریتی لازم است.

برای تأمین غذای فضانوردانی که بر سطح مریخ فرود آمده‌اند هم شبیه‌سازی‌های دقیق با محاسبات مارس‌وان متفاوت است. مارس‌وان زمینی به مساحت ۵۰ مترمربع را برای تامین مایحتاج روزانه اولین گروه کافی می‌داند. زمینی که خود فضانوردان در آن کشت و زرع خواهندکرد. اما شبیه‌سازی‌های گروه مذکور می‌گوید، این زمین باید حداقل ۲۰۰ مترمربع مساحت داشته‌باشد.
اگر همانطور که مارس وان برنامه ریزی کرده است، کشاورزی در فضای داخلی محل زندگی فضانوردان انجام شود، سطح اکسیژن تولید شده از سطح سالم برای زیست انسان فراتر می‌رود و منجر به خفگی فضانوردان خواهد شد.

از این دست مثال‌ها در مسائل کلان و ریزه‌کاری‌ها بسیار است. مسائلی که چالش‌های واقعی زیستن بر مریخ را از ادعا‌ها و جو‌های تبلیغاتی جدا می‌کند. با بررسی جزئیات متوجه می‌شویم در طرح مارس‌وان حتی جزئیات دقیقی برای تعمیر و نگهداری اقامتگاه‌ها و ادواتی که فضانوردان روی مریخ از آن‌ها استفاده می‌کنند هم در نظر گرفته نشده‌است.
با همه این تفاسیر، آیا باس لنسدورپ و همکارانش در مارس‌وان از ایده خود عقب‌نشینی کرده‌اند؟

مارس‌وان امروز

در طرح اولیه مارس‌وان، اعزام گروه‌های بعدی به مریخ هم به چشم می‌خورد. اعزام‌هایی که طی ده سال، یعنی تا سال ۱۴۱۲/ ۲۰۳۳، تعداد فضانوردان حاضر در مریخ را به ۲۰ نفر می‌رساند. البته واضح است فعلا هیچ یک از مراحل طرح اولیه مارس‌وان، به جز بخشی از گزینش فضانوردان، هنوز انجام نشده‌است.

وضعیت ماموریت‌ها و تاریخ انجام‌شان روی وبگاه مارس‌وان برای سال‌های ۱۴۰۱/ ۲۰۲۲ تا ۱۴۱۳/ ۲۰۳۴ به‌روزرسانی شده و این نهاد ادعا می‌کند تا سال ۱۴۱۱/ ۲۰۳۲ اولین گروه از انسان‌ها را روی مریخ فرو خواهد آورد؛ اما این همه ماجرا نیست و در سال ۱۳۹۸/۲۰۱۹ بخش انتفاعی مارس‌وان اعلام ورشکستگی کرده‌است. با این حال، بنیانگذار مارس‌وان، معتقد است این مساله ارتباطی با بخش غیرانتفاعی مارس‌وان ندارد و این بخش به فعالیت‌هایش ادامه خواهد داد.

آنچه اکنون مشخص است این‌که از دیدگاه علمی و اقتصادی بیشتر جنبه‌های این طرح بلندپروازانه زیر سوال است. عده‌ای آن را کلاهبرداری می‌دانند و عداه‌ای آن را نمایشی دروغین می‌بینند. باید دید پس از این چه می‌شود.

فتح مریخ در دنیای واقعیت‌ها و احتمالات

اگر ماجرای مارس‌وان را کنار بگذاریم و از دنیای خیال و رویا‌های رنگارنگ کارآفرینانی که این شرکت نوپا را توسعه داده‌اند فراتر برویم، با نگاه به روی گزینه‌های میز و بررسی برنامه‌های بلندمدت سازمان‌های فضایی بزرگ و باتجربه جهان نظیر ناسا، اسا و روسکاسموس واقعیت سفر به مریخ را به گونه‌ای دیگر خواهیم‌دید. بررسی‌های کنونی نشان می‌دهد عمده برنامه‌های فضایی در دنیای واقعی در خوشبینانه‌ترین حالت، اواخر دهه ۱۴۱۰/ ۲۰۳۰ را زمانی می‌دانند که از نظر عملی ممکن است رویای فرود انسان بر سطح سیاره سرخ جامه عمل بپوشد. ناسا اکنون ماموریت «آرتمیس» را پیش رو دارد که در جریان آن قرار است تا سال ۱۴۰۳/۲۰۲۴ فضانوردان مجددا قدم به ماه بگذارند و مهندسان از این مسیر، فناوری‌های لازم را برای سفر به مریخ توسعه دهند.

اگر برنامه آرتمیس با موفقیت انجام شود در این صورت با پیشرفت‌های خیره‌کننده‌ای که اسپیس‌ایکس و دیگر رقبایش نظیر بلواوریجین، ویرجین گالاکتیک، لاکهید مارتین و همین‌طور بوئینگ در عرصه توسعه فضاپیما‌ها و ابزار‌های لازم، برای فضانوردی داشته‌اند، می‌توانیم به‌طور منطقی انتظار داشته باشیم که تا حوالی دهه ۱۴۲۰/ ۲۰۴۰ فرود نخستین انسان را بر سطح مریخ ببینیم. برای تحقق این واقعیت مسیری طولانی و پر دست‌انداز پیش روی مهندسان فضایی و سیاستگذاران این حوزه قرار دارد. البته که اکنون فناوری و توانمندی آژانس‌های فضایی در چین، ژاپن و هندوستان را هم نباید دست کم گرفت.

از حالا می‌توان منتظر رقابتی تماشایی میان قدرت‌های شرق و غرب جهان برای فتح سیاره‌سرخ باشیم. آنچه مسلم است توسعه واقعی فناوری‌های لازم، اختصاص بودجه‌های کلان برای پیشبرد مراحل مختلف برنامه و داشتن عزم و اراده‌ای ملی در کشور‌های پیشرو در عرصه فضایی – نظیر آنچه در ماجرای برنامه آپولو و سفر به ماه اتفاق افتاد – بار دیگر می‌تواند راهگشای بشر برای قدم‌گذاشتن به دنیایی تازه باشد. شک نکنید برای رسیدن به سیاره سرخ، تنها بلندپروازی به سبک شرکت‌های نوپا مشکل ما را حل نمی‌کند.