خیام خوانی بوشهری ؛ رقص شادی در قامت شعر

خیام خوانی یا خیامی از رسوم موسیقایی خاص مردم بوشهر به شمار می‌آید که پیشینه‌ای کهن دارد. چنانچه از نام این آیین برمی‌آید، مراسم بر محوریت رباعیات منسوب به «عمر خیام» اجرا می‌شود و هدف آن را نادیده گرفتن رنج‌ها و آلام زندگی و در مقابل، غنیمت شمردن لحظه حال می‌دانند. فلسفه‌ای مبتنی بر نگاه خیام که شاد زیستن را هدف اصلی در این دنیا می‌داند و غم گذشته و ترس از آینده را به دل راه نمی‌دهد. گویی نگاه مردم جنوب کشور نیز بر فلسفه خیام منطبق شده و زیستن در شرایط سخت آب‌وهوایی و رنج‌ها و مشکلات زندگی، توان مقابله با آرامش و شادی موقت آن‌ها را ندارد. شاید این گفته اغراق نباشد که بوشهری‌ها، خیام و نگاه او به زندگی را بیش از دیگران شناخته‌اند و «خوش باش و ز دی مگو که امروز خوش است» را با گوشت و پوست و استخوان خود زندگی می‌کنند؛ ازاین‌رو، کمتر بوشهری را خواهید یافت که حداقل یکی از رباعیات خیام را در گوشه‌ای از ذهن به یادگار نداشته باشد.

زمانی نه چندان دور، خیام خوانی بوشهری در کافه‌ها و قهوه‌خانه‌های این شهر یا صرفا در مجالس شادی خصوصی و شب‌نشینی‌های دوستانه برگزار می‌شد. امروزه با تلاش اساتید و هنرمندان جوان بوشهری و در جهت حفظ و نشر این میراث هنری کهن و ارزشمند، خیام خوانی وجهه‌ای جهانی یافته و به‌عنوان بخش مهم و پر رنگی از موسیقی فولکوریک استان بوشهر، در فهرست آثار معنوی ایران نیز به ثبت رسیده است. این نوشتار نگاه کوتاهی دارد به معرفی و فلسفه آیین خیامی بوشهری و هنرمندان نام آشنایی که در این عرصه مشغول به فعالیت هستند.

آنچه باید درباره خیام خوانی بوشهری بدانید:

خیام خوانی بوشهری چیست؟

_{اجرای آکا صفوی؛ منبع عکس:homsa؛ نام عکاس: ناشناس}

خیام‌ خوانی، خیامی یا رباعی‌خوانی، از جمله آیین‌های منحصربه‌فرد بوشهری به حساب می‌آید که ترکیب جذابی از ادبیات، موسیقی و هنر را به نمایش می‌گذارد؛ در واقع، می‌توان خیام‌ خوانی را گونه ای ویژه، نادر و انتزاعی از موسیقی بوشهر دانست که معمولا بر محوریت اشعار حکیم عمر خیام شکل گرفته است؛ هرچند، گاهی از ابیاتی با مضامین مشابه و سروده شاعران دیگری چون حافظ، سعدی، باباطاهر و حتی شعرای گمنام یا بداهه‌سرایی نیز در این آیین استفاده می‌شود.

از سوی دیگر، خیام خوانی را بر وزن «لاحول ولا قوه الا بالله» یا «مفعول مفاعیل مفاعیل فعل» اجرا می‌کنند که وزن رباعی است و مشهورترین رباعیات فارسی را نیز به خیام نسبت می‌دهند. از این جهت و به حرمت این شاعر بزرگ جهانی، نام خیام خوانی را بر این نوع موسیقی گذاشته‌اند.

خیام خوانی پیشینه‌ای کهن در بوشهر دارد؛ اما گفته می‌شود اجرای این آیین با آهنگ امروزی، از سال ۱۲۱۵ در این شهر مرسوم شد

خیام‌ خوانی را در بوشهر «خیامی» می‌گویند و این عنوان، از آنجا نشات می‌گیرد که خیام را نیز در ابتدا، خیامی می‌خواندند؛ ازاین‌رو، گمانه‌زنی‌هایی در ارتباط با ریشه‌دار بودن این آیین در بوشهر وجود دارد که به گذشته‌های دور بر می‌گردد. از تاریخچه دقیق خیامی، اطلاعات زیادی در دست نیست و ظاهرا ریتم و آهنگ این هنر بومی موسیقایی نیز ساخته و پرداخته آهنگسازانی گمنام است. بنا بر روایتی، خیام خوانی به‌شکل امروزی از سال ۱۲۱۵ در بوشهر مرسوم شد و در گذر زمان، تغییراتی جزیی در سبک و سیاق آن پدید آمد.

نوای گرم خیامی با چهار سبک متفاوت و در مقام «شکی» اجرا می‌شود و در تکمیل سازهایی چون نی هفت‌بند، فلوت، نی‌ جفتی، تنبک یا ضرب، از دست زدن همراهان یا بزم‌نشینان استفاده می‌کنند. این نوع از موسیقی بومی با فراز و فرود و  تغییر ملودی همراه است تا یکنواخت و خسته‌کننده به نظر نرسد و برعکس، هیجان بیشتری بر آن حاکم شود. برای گرم‌تر شدن مجلس خیامی نیز از یزله‌های بوشهری کمک می‌گیرند که نوعی قالب موسیقی حماسی رایج در جنوب کشور است و از آن به‌عنوان «عالى ترین تجلى احساسات و عواطف» مردمان خطه جنوب یاد می‌شود.

شیوه اجرای آیین خیام‌ خوانی

_{منبع عکس: همشهری آنلاین؛ نام عکاس: ناشناس}

محفل زیبای خیام‌ خوانی، چون اکثر آیین‌های کهن این مرز و بوم و در احترام و نکوداشت مقام بزرگان، با بزرگ و پیشکسوت محفل و با اشعاری از حافظ یا دیگر شعرای نامدار ایرانی آغاز می‌شود. مهمانان نیز در ادامه به حلقه آواز می‌پیوندند و در معیت دف و نی و متاثر از ردیف موسیقی ایرانی، رباعیات منسوب به خیام را با هم آواز می‌کنند.

سازهای اصلی خیام خوانی «نی‌جفتی» و «فلوت» است که در همراهی با سازهای کوبه‌ای و حضور یک یا چند خواننده، محفلی شاد و لذت‌بخش را فراهم می‌کند. هرچند در یک محفل خیامی، معمولا چند خواننده در کنار هم به خیام خوانی می‌پردازند و کمتر پیش می‌آید که تنها یک خواننده در مجلس حضور داشته باشد.

نوازنده نی‌جفتی در شروع مراسم خیام خوانی، اغلب قطعه‌‏ «حاجیونی» را می‌نوازد و خواننده به‌عنوان پیش‌درآمد، آوازی مشابه «بیات ترک» اجرا می‌کند. در ادامه و با همراهی ضرب و فلوت، ملودی پرشور و هیجان «شِکی»  توسط جفتی‌زن اجرا می‌شود و بر بستر این ملودی، خیام خوانی با دست زدن و هم‌خوانی گروهی شکل می‌گیرد.

مراسم خیامی معمولا از دو بخش تشکیل می‌شود؛ در ابتدا یکی از رباعیات منسوب به خیام را خوانده و در ادامه، به اجرای «یَزله» یا همان «هلل‌یوس» می‌پردازند که از فرم‌‏هاى کهن موسیقی بوشهری است و ریتم تندتری دارد. شَپ زدن (دست زدن) بخش دیگر این مراسم را شامل می‌شود و پس از آن، دو یا چند رباعی دیگر را می‌خوانند و حاضران تکرار می‌کنند. گاه رقص‌های آیینی نیز چاشنی این محافل شده و جشن و شب‌نشینی بوشهری را حال و هوایی دیگر می‌بخشد.

_{فلوت نوازی ناخدا خدر؛ منبع عکس: راه دانا؛ نام عکاس: ناشناس}

تمام اشعاری که در خیام خوانی خوانده می‌شود، متعلق یا منتسب به خیام نیست. گاه حتی بداهه‌سرایی نیز در این محفل اتفاق می‌افتد؛ با این حال، از میان رایج‌ترین رباعیاتی که در خیام خوانی بوشهری خوانده می‌شود، می‌توان به این موارد اشاره کرد:

ای دوست بیا تا غم فردا نخوریم

وین یک دم عمر را غنیمت شمریم

فردا که ازین دیر فنا درگذریم

با هفت‌هزار سالگان سر به‌ سریم

***

من بی می ناب زیستن نتوانم

بی باده کشید بار تن نتوانم

من بنده آن دمم که ساقی گوید

یک جام دگر بگیر و من نتوانم

***

آن قصر که جمشید در او جام گرفت

آهو بچه کرد و روبه آرام گرفت

بهرام که گور می‌گرفتی همه عمر

دیدی که چگونه گور بهرام گرفت

***

این کوزه چو من عاشق زاری بوده ا‌ست

در بند سر زلف نگاری بوده‌ است

این دسته که بر گردن او می‌بینی

دستی ا‌ست که بر گردن یاری بوده‌ است

***

در کارگه کوزه‌گری رفتم دوش

دیدم دو هزار کوزه گویا و خموش

ناگاه یکی کوزه برآورد خروش

کو کوزه‌گر و کوزه‌خر و کوزه فروش

***

خیام اگر ز باده مستی خوش باش

با ماهرخی اگر نشستی خوش باش

چون عاقبت کار جهان نیستی است

انگار که نیستی، چو هستی خوش باش

***

فردا علم نفاق طی خواهم کرد

با موی سپید قصد می خواهم کرد

پیمانه عمر من به هفتاد رسید

این دم نکنم نشاط، کی خواهم‌ کرد؟

***

تا کی غم آن خورم که دارم یا نه

وین عمر به خوشدلی گذارم یا نه

پرکن قدح باده که معلومم نیست

کاین دم که فرو برم، برآرم یا نه

فلسفه خیام خوانی

_{اجرای محسن شریفیان؛ منبع عکس: newsong؛ نام عکاس: ناشناس}

رباعی، به‌عنوان کامل‌ترین قالب شعر در دنیای ادبیات جهان، با اندیشه‌ای ژرف و فلسفه‌ای خاص شکل می‌گیرد. در این میان، رباعیات منسوب به عمر خیام، نه‌تنها نزد ایرانیان بلکه در تمام جهان از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. زبان شعر خیام، جور و جفای زمان را می‌شناسد و دنیا را با تمام داشته‌ها و نداشته‌هایش به نقد می‌کشد و در نهایت، با گذر از غم گذشته و چشم‌پوشی از هراس آینده، لذت بردن از لحظه حال را گوشزد می‌کند:

ای دل، غم این جهان فرسوده مخور

بیهوده نه‌ای، غمان بیهوده مخور

چون بوده گذشت و نیست نابوده پدید

خوش باش، غم بوده و نابوده مخور

فلسفه و نوع نگاه خیام به زندگی و مسائل پیرامون آن با سبک زندگی، روحیات و خلقیات مردم بوشهر تناسب عجیبی دارد. گویی مردمان بوشهر، پیام خیام را سرلوحه زندگی خود قرار داده‌اند و شاد زیستن به بخشی از ویژگی آنان بدل شده است. برخی از جامعه‌شناسان، اقلیم و نوع آب‌وهوا یا به عبارتی «جبر جغرافیایی» را نیز در این امر، بی‌تاثیر نمی‌دانند. به عبارت بهتر و از منظر این کارشناسان، آب‌وهوای گرم جنوب و سختی زندگی و مشقت کار در این جغرافیا، می‌تواند در گرایش به شعر خیام‌ دخیل بوده باشد. چنانچه در کتاب «الِعبَر» اثر «ابن خلدون» نیز به آن اشاره شده است:

در میان مردمان مناطق با آب‌و‌هوای گرم، عاطفه نقش مهم و بسزایی دارد و مردمان این مناطق، از نظر موسیقیایی، نیازمند ریتم‌های تندتری هستند.

ازاین‌رو، اشعار خیام، در جایی غیر از خاستگاه این شاعر (نیشابور) در جان موسیقی بومی جنوب کشور نشست و دمساز مردمان خون‌گرمی شد که با وجود همه رنج‌ها و مشکلات زندگی، شادی را گم نکرده‌اند. از سوی دیگر، به‌دلیل وجود شاعران دوبیتی‌سرایی چون فایز و مفتون، شروه‌خوانی (شروه، شرفه یا شهری خوانی) از دیرباز در تاریخ موسیقی این ناحیه، رواج داشت. هنری خاص و اصیل که مبتنی بر شعرخوانی دسته‌جمعی با آهنگی حزین و سوزناک بود و معمولا با نوای نی همراه می‌شد.

خیام خوانی را برجسته‌ترین و سرزنده‌ترین موسیقی بومی استان بوشهر می‌دانند که به‌صورت دسته‌جمعی و گاه در مجالسی کاملا مردانه (بدون حضور زنان و کودکان) اجرا می‌شود

 سپس در مقابل این سبک از موسیقی محلی، محفل‌خوانی یا بزم‌خوانی قرار گرفت که موسیقی مهیج و شاد، بر پایه خوانش رباعیاتی است که اغلب به خیام نسبت داده می‌شود. از این جهت، سنت دیرینه خیامی را که ماهیتی دسته‌جمعی و گاه، کاملا مردانه دارد؛ برجسته‌ترین و سرزنده‌ترین موسیقی بومی استان بوشهر معرفی می‌کنند.

شادی و شعفی که ریشه در این آیین دوانده است؛ از وارستگی و رهایی از زمان خبر می‌دهد. چنانچه فلسفه رباعیات خیام بر غنیمت شمردن دم و گذران ایام به شادی شکل گرفت؛ افرادی که خیامی می‌خوانند نیز هرگز اندوه دنیا را به دل راه نداده‌اند و رنج آن را گذرا می‌دانند.

در واقع، خیام‌ خوانی بوشهری، شاد زیستن بر خاکی است که انسان دیر یا زود، با آن می‌آمیزد و از این جهت، این‌گونه موسیقی محلی روشی منحصربه‌فرد برای تسکین دردهای روزگار (هرچند به‌صورت موقت) است.

کجا خیام خوانی بوشهری ببینیم؟

_{منبع عکس: باشگاه خبرنگاران جوان؛ نام عکاس: افسانه جعفری}

خیام‌ خوانی چون دیگر نواهای اصیل بوشهری، از کوچه‌پس‌کوچه‌های محله‌های قدیمی شهر می‌آید. از جشن‌هایی چون حنابندان و شب‌نشینی‌ها و محافل خصوصی که در خانه‌ها یا قهوه‌خانه‌ها برگزار می‌شود. امروزه نیز برای دیدن و شنیدن رباعیات آهنگین خیام و غرق شدن در فلسفه زیستن او، باید سراغی از قهوه‌خانه‌ها و کافه‌های دنج بندر بوشهر گرفت. در واقع، خیام خوانی بوشهری در کافه‌های سنتی این شهر، علاوه بر ایجاد بزمی شاد و مفرح، فرصتی برای زنده نگه داشتن این آیین محلی و شناساندن آن به دیگر اقوام ایران زمین و مهمانان خارجی است. ضرب آهنگی که با فلوت یا نی‌جفتی و دست زدن حضار ترکیب شده و گاه از انتهای یک کوچه باریک به گوش می‌رسد.

شاید پیشینه همین رسم بومی بود که فستیوالی محلی تحت عنوان «موسیقی کوچه» را پی‌ریزی کرد. فستیوالی که قرار بود در اسفندماه هر سال و در کوچه‌ای از کوچه‌های بندر بوشهر، ترانه‌هایی از کوچه‌های سراسر ایران را به گوش مخاطب برساند. خیام خوانی نیز یکی از همین ترانه‌های مردمی و محلی است که در ۶ روز برگزاری فستیوال، به‌طور خاص‌تری برگزار می‌شد تا همه اقوام ایران با آن آشنا شوند. این فستیوال مستقل و مردمی، تنها دو سال توانست صدای خود را به گوش علاقه‌مندان به موسیقی‌های محلی (فولکلور) برساند و از اسفندماه سال ۱۳۹۸ خورشیدی و هم‌زمان با همه‌گیری کرونا، فستیوال موسیقی کوچه نیز در انتظار آغازی دوباره نشسته است.

با این حال،‌ همچنان هفته‌ای چند روز از کوچه‌های بندر بوشهر، صدای ساز و آواز محلی می‌آید و هنوز می‌توان در کافه‌ها و قهوه‌خانه‌های شهر، خیام خوانی را به تماشا نشست. نغمه نی‌انبان و نوای فلوت و رقص و آواز «عامو خدر» یا خیام بوشهری، در کنار تازه نفس‌هایی که سعی در اشاعه این فرهنگ موسیقایی بومی دارند؛ هنوز نیز در اماکن مشهوری چون «کافه حاج رئیس» بوشهر به گوش می‌رسد.

در شب‌های تعطیلات نوروزی، بازار قدیم بوشهر و کافه‌های سنتی شهر با موسیقی و خیام خوانی، میزبان مهمانان این شهر می‌شوند و شب‌نشینی دلچسبی را برای ایشان رقم خواهند زد. اواخر اردیبهشت ماه و هم‌زمان با زادروز خیام نیشابوری نیز برخی از خانه‌های سنتی و اقامتگاه‌های بومگردی بوشهر با فراخواندن گروه‌های خیام خوانی، به استقبال گردشگران و علاقه‌مندان به این آیین سنتی می‌روند.

_{منبع عکس‌ها: باشگاه خبرنگاران جوان، ایرنا،newsong،newslaw ؛ سه عکس از:  افسانه جعفری}

از سوی دیگر، تعدادی از جوانان هنرمند و اساتید این حوزه نیز با برگزاری کنسرت‌‌هایی در داخل و خارج از کشور، تلاش می‌کنند تا خیام خوانی و دیگر نواهای بوشهری را در قامتی آراسته‌تر به گوش همه مردم جهان برسانند؛ با این حال، خیام خوانی اصیل بوشهری را هنوز و همچنان، باید در محافل خصوصی و کافه‌ها و قهوه‌خانه‌های قدیمی شهر و از میان مردمی جست‌و‌جو کرد که در اوج گرما و خستگی‌ها و روزمرگی‌ها، شور و شوق زندگی را با یکدیگر آواز می‌کنند.

هنرمندان بنام خیام خوانی در بوشهر

_{منبع عکس:homsa نام عکاس: ناشناس}

از میان هنرمندان نام آشنای خیام‌خوانی، برخی از بزرگان این عرصه چون باقر آرامی، حسین موجی، رسول شوشتری، جهانبخش کردی‌زاده و محمد شریفیان، دار فانی را وداع گفته‌اند. با این حال و خوشبختانه، ناخدا «خِدِر عزیززاده» یکی از مشهورترین و محبوب‌ترین پیش‌کسوتان موسیقی و رقص‌های آیینی بوشهر، همچنان به فعالیت ادامه داده و علاوه بر اجرای رقص و آواز در مراسم خیام‌خوانی، فلوت نیز می‌نوازد.

ناخدا خدر یا «عامو خدر» که برخی در بوشهر به وی لقب خیام را نیز داده‌اند، ادبیات و موسیقی را نزد پدر (استاد عزیز عزیززاده) آموخت و سپس، برای احیای موسیقی بوشهر و فراموش نشدن آیین‌های محلی آن، تلاش‌های بسیاری کرد. چهار نسل از این خانواده نی‌نواز بوده‌اند و حال «خیام بوشهر» علاوه بر خوش‌نوازی ساز، فلوت‌هایش را نیز خود می‌سازد.

در میان جوان‌ترهای این هنر که در دهه‌های اخیر تلاش داشتند تا خیام‌ خوانی را از محافل خصوصی به اجراهای عمومی وارد کنند، «سید روح‌الله صفوی» با نام هنری «آکا صفوی»، هنرمند و استاد نام‌آشنایی به شمار می‌آید. او به‌عنوان پژوهشگر، موسیقی‌دان و خواننده‌ای که شناخت خوبی از موسیقی کلاسیک و آوازهای محلی دارد؛ جایگاه ویژه‌ای در این هنر بومی یافته است و خیام‌ خوانی، شروه‌‌خوانی، بیت‌‌خوانی، چاووشی و دیگر نواهای این ناحیه را در عرصه ملی و بین‌المللی عرضه می‌کند.

استاد «غلامرضا وزان»، «عبدالله مقاتلی»، «محسن شریفیان»، «باران مظفری» و «محمد لاریان» از دیگر خیام‌خوانان مشهور بوشهری هستند که تلاش دارند تا این موسیقی بومی را به نسل‌های بعد نیز انتقال دهند.

فیلم خیام خوانی بوشهری

دانلود ویدیو 240P

شما کاربران گرامی نیز می‌توانید نظرات خود را پیرامون آیین خیام خوانی بوشهری با ما و سایر کاربران کجارو  به اشتراک بگذارید.

_{منبع عکس کاور: جام جم آنلاین؛ نام عکاس: ناشناس}