خیابان‌هایی علیه تغییرات تاریخی؛ از لاله‌زار تا باب همایون

روزنامه همشهری – سبا ثروتی:‌ می‌گویند تهران زمانی «عبارت بود از کلبه‌هایی گلین، باغ‌هایی سرسبز و کوچه‌هایی تنگ و پرپیچ و خم». کم‌کم با توجه بیشتر به این شهر پس از تبدیل‌شدن آن به پایتخت «تهران به شمال اعیان‌نشین و جنوب فقیرنشین تبدیل شد» (برگرفته از فیلم «تهران انار ندارد»).

امروز کمی بیش از ۲قرن از زمانی که تهران برای اولین‌بار به پایتخت تبدیل شد، می‌گذرد و در گذر سال‌ها، این شهر شاهد حوادث و تغییرات بی‌شمار بوده است. محله‌های زیادی در این شهر متولد شدند و طی دوره‌های مختلف تاریخی، چهره‌ای متفاوت به‌خود گرفتند؛ درحدی که ردپایی از گذشته در آن‌ها باقی نمانده است. باغ‌های بسیاری به ساختمان‌های جدید، بنا‌های قدیمی زیادی به مراکز مسکونی و تجاری تبدیل شدند و خانه‌های بسیاری برای ایجاد زیرساخت‌های مدرن شهری ازجمله ایجاد خیابان‌ها و کوچه‌ها به جای کوی‌ها و گذرگاه‌ها، به کلی از خاطره شهر پاک شدند.

حتی نام خیابان‌ها هم طی سال‌هایی که خیابان به‌عنوان بخشی از ساختار شهر مدرن به تهران افزوده شد، دستخوش تغییرات فراوان بود که این تغییرات به‌ویژه پس از دوران انقلاب و با توسعه بیشتر شهرنشینی، به شکلی کاملا محسوس‌تر در خاطر‌ها مانده‌اند. با این‌همه، هنوز نام‌های به‌جامانده از گذشته‌های دور را می‌توان در دل شهری که دیگر کلان‌شده، یافت. میدان خراسان، میدان شوش، عودلاجان، پل سیدخندان، محله‌های ونک، نارمک، تهرانپارس، منیریه، امیریه، پل چوبی، اقدسیه، کامرانیه، خانی‌آباد، دروازه شمیران، آجودانیه، فرمانیه، غیاثی، کاشانک، بهارستان و بسیاری از دیگر محله‌های قدیمی یا نام‌های خود را از دوران پهلوی و بعضا از دوران قاجار حفظ کرده‌اند و یا با وجود تغییر نام، مردم همچنان آن‌ها را با نام‌های قدیمی‌شان می‌شناسند.

حفظ اسامی قدیمی، تنها مختص محله‌های قدیمی تهران نیست. شاید این تصور وجود داشته باشد که از زمان ایجاد خیابان در تهران تا به امروز و یا دست‌کم پس از انقلاب، خیابانی در تهران باقی نمانده که نامش تغییر نیافته باشد. اما با کمی جست‌وجو به نام خیابان‌هایی می‌رسید که از قدیمی‌ترین‌های تهران هستند و به نام‌های خود وفادار مانده‌اند، یا دست‌کم تاریخ به آن‌ها اجازه بقا داده است؛ نام‌هایی که بقایای هویت تاریخی این شهر هستند و حفظ آنها، به معنی حفظ این هویت خواهد بود. آنچه در ادامه درباره این خیابان‌ها می‌خوانید قطعا معرف تمامی نام‌های به‌جا‌مانده از گذشته‌های دور تهران نیست و نبود اطلاعات جامع و وسعت شهر حتما باعث از قلم‌افتادن نام بسیاری از کوی‌ها و خیابان‌ها خواهد شد.

خیابان باب‌همایون یکی از قدیمی‌ترین خیابان‌های شهر تهران و یکی از نخستین خیابان‌هایی است که ابتدا در سال ۱۲۸۸ سنگفرش و دوطرف آن به دستور ناصرالدین‌شاه درختکاری شد. پس از آن در سال ۱۳۱۰ به همراه خیابان لاله‌زار به نخستین خیابان‌های آسفالتی تهران تبدیل شدند. این خیابان شاید از معدود خیابان‌هایی در شهر باشد که از دوران قاجار نام خود را حفظ کرده است. خیابان ناصرخسرو دیگر خیابان بسیار قدیمی تهران است که در دوران قاجار، ناصریه نامیده می‌شد و از دوران پهلوی نام ناصرخسرو را حفظ کرده است.

این خیابان به‌دلیل واقع‌شدن بنا‌های تاریخی مهم در آن، ازجمله سرای روشن، شمس‌العماره که زمانی مرتفع‌ترین ساختمان تهران بود و دارالفنون که آن را نخستین دانشگاه ایران می‌نامند از اهمیت تاریخی بالایی برخوردار است. قدمت این خیابان به سال ۱۲۸۵ بازمی‌گردد. در آن دوران به دستور ناصرالدین‌شاه بخشی از خندق ارگ سلطانی پر شده و به خیابان تبدیل می‌شود. کوچه مروی، کوچه خدابنده‌لو و خیابان پامنار از دیگر گذر‌های قدیمی متصل به این خیابان هستند که نام قدیمی آن‌ها باقی مانده است. کوچه‌های مروی و خدابنده‌لو از قدیمی‎ترین مراکز خرید در تهران به‌شمار می‌روند که هردو به خیابان پامنار منتهی می‌شوند و سازه‌های تاریخی متعددی را مانند بازار مروی و دبیرستان مروی در خود گنجانده‌اند.

از دیگر خیابان‌های قدیمی این منطقه- منطقه‌ای که نخستین خیابان‌های اصلی تهران در اواخر دوران قاجار و اوایل دوران پهلوی در آن ایجاد شدند- که نام خود را از دوران پهلوی حفظ کرده‌اند می‌توان به خیابان‌های امیرکبیر، ظهیرالاسلام، ری، مولوی، لاله‌زار، سعدی، حافظ، خیام، فردوسی، بهارستان، اکباتان، ایران، منوچهری، قزوین، ناظم‌الاطبا، مختاری و خیابان صاحب‌جمع اشاره کرد. کوچه‌های مهران و برلن دو گذرکاه کوچک دیگر در دل همین خیابان‌ها هستند که اسامی آن‌ها قدمتی طولانی دارد.

درمیان این خیابان‌ها، لاله‌زار از اهمیت بیشتری برخوردار است، زیرا در اواخر دوران قاجار، نماد نوگرایی و هنر ایران محسوب می‌شد و بسیاری از تئاترها، سینماها، تجارتخانه‌ها، مغازه‌های مدرن و رستوران‌های معروف را در خود گنجانده بود. این خیابان به دستور ناصرالدین‌شاه و پس از بازگشت او از سفر فرنگ، از میان باغ لاله‌زار کشیده شد؛ با این هدف که خیابانی مشابه شانزا‌لیزه فرانسه در تهران ایجاد شود. خانه امین‌السلطان از معروف‌ترین آثار بازمانده از آن دوران در لاله‌زار است. نام خیابان لاله‌زار نیز از دوران قاجار به یادگار مانده است و پس از آن خیابان صاحب‌جمع، واقع در جنوب چهارراه مولوی و میدان امین‌السلطان را می‌توان در دسته خیابان‌هایی قرار داد که نام آن‌ها از دوران قاجار دست نخورده باقی مانده است.

تاریخچه ساخت خیابان کریمخان زند تهران به اواخر دوره قاجار بازمی‌گردد و در دوران پهلوی اول، مسیر این خیابان باری دیگر شن‌ریزی شد. اما تاسیس ساختمان‌های تجاری و مسکونی در اطراف این خیابان تا سال ۱۳۱۰ آغاز نشد و پس از آن بود که این خیابان به‌تدریج توسعه یافت. نام خیابان کریمخان از دوران پهلوی به‌جا مانده است. از دیگر خیابان‌هایی که از دوران پهلوی تا به امروز نام خود را حفظ کرده‌اند می‌توان به خیابان سهروردی، بلوار میرداماد، خیابان ملاصدرا، خیابان زرتشت، خیابان قیطریه، خیابان پسیان، خیابان سئول، خیابان گاندی، خیابان دلگشا و خیابان شکوفه اشاره کرد.