خلیج گرگان نفس‌های‌ آخر را می‌کشد

همشهری: تصویر طلوع و غروب خورشید در ساحل خلیج گرگان دیگر رؤیایی نیست. انگار، فلق و شفق خلیج گرگان دیگر تصویری دور از یک پهنه آبی است که روزگاری پر آب بود و حالا خشکیده است.

تنها نشان از آب همانی است که آن‌سوتر از کویر تازه متولد شده، جایی دور از دسترس دیده می‌شود. برآوردها از خشکی خلیج گرگان به روایت‌های گوناگون دولت و کارشناسان 8هزار هکتار یا 10هزار هکتار است.

اما این عدد هرچه باشد، چشم می‌بیند که آبی در کار نیست. هنوز زیباست، اما وضعیت فعلی خلیج گرگان آدم را به یاد شعر منوچهر آتشی می‌اندازد که می‌گوید: «عجب سعادت غمناکی»، غمناک است؛ چون سال‌هاست که فریاد همه برای خشک شدن خلیج گرگان بلند است؛ هم دولت، هم مردم و هم کارشناسان. اما تا لحظه‌ای که این گزارش را می‌خوانید، حتی یک تصمیم عملی و گره‌گشا برای بیرون کشیدن خلیج گرگان از ورطه خشکیدگی و پایان این بحران اتخاذ نشده است.

آغاز ماجرا

از سال74 خبرهایی مبنی بر پسروی آب دریای خزر براساس شواهد و گزارش‌های کارشناسی منتشر شد؛ موضوعی که به شکل طبیعی خلیج گرگان و تالاب میانکاله را هم تحت‌الشعاع قرار داد. روند گردش آب در خزر و رسوب‌گذاری در ناحیه خلیج گرگان، لایروبی نشدن رودخانه‌هایی که به این خلیج منتهی می‌شوند و توسعه سدها در بالادست آن رودخانه‌هاست که در شرایطی عادی مصب خود را تشکیل می‌دادند. کاهش آب خزر به‌دلیل رسوبات ناشی از، بین رفتن جنگل‌های بالادست و به‌ویژه مشکل گسترده پرداخت نشدن حقابه ولگا به خزر به‌عنوان اصلی‌ترین منبع تغذیه این دریاچه در نبود یک معاهده دارای ضمانت اجرایی بود.

اقدامات جانبی مانند احداث بندر تجاری امیرآباد با بارگذاری سنگین تاسیسات و تأثیرات ناشی از رسوبات حاصل از فعالیت بندر بر حجم رسوب‌گذاری کانال‌های آبرسان نیز مسیر آبرسانی به خلیج گرگان را تنگ و تنگ‌تر و این پهنه آبی را کوچک و کوچک‌تر کرد.

2دهه خواب سنگین

حدود 4‌ماه پیش و بعد از 2دهه اعتراض به خشک شدن خلیج گرگان در ستاد احیای تالاب‌های کشور، اعتبار ۹۰۰میلیارد تومانی برای نجات خلیج گرگان در قالب اعتبارات دستگاه‌های اجرایی مختلف به تصویب رسید. قرار شد همین اعتبار ناکافی نیز درمدت ۵سال به استان اختصاص پیدا کند؛ عددی که در میان خبرها نبود اعتبار برای احیای خلیج گرگان در لایحه بودجه 1400گم شد.

کجای قصه هستیم؟

مجری طرح بین‌المللی «اثر نوسانات دریای خزر بر محیط‌زیست مناطق ساحلی» اما آب پاکی را روی دست دوستداران محیط‌زیست ریخت و از احیای تدریجی خلیج گرگان به‌جای احیای پرشتاب خبر داد.

همایون خوشروان به همشهری گفت: اگر روند پسروی آب دریای خزر به همین روال ادامه یابد، ارتباط آبی خلیج گرگان و خزر تا سال۱۴۰۲ کاملا قطع می‌شود و با این شرایط، خلیج گرگان تا یک دهه آینده به‌طور کامل خشک خواهد شد.

او گفت: نفوذ آب شور دریای خزر در زمان پیشروی آب سبب شد که ترکیب آب خلیج گرگان «شورمز» شود و نفوذ آب شور دریای خزر به تالاب میانکاله و خلیج گرگان موجب شد تا زیستگاه‌های مختلف مانند مارش‌های شور، مارش‌های لب‌شور، ماسه‌‌زارهای پوشیده از جنگل‌های گز که در حاشیه این خلیج قرار داشتند، از بین بروند و به جای آنها محیط تالابی که متاثر از نفوذ جریانات آبی دریای خزر است، شکل بگیرد. به گفته خوشروان، تالاب میانکاله و خلیج گرگان یک ذخیره‌گاه زیستی است که ارزش جهانی دارد و در کنوانسیون رامسر به‌عنوان یک منطقه بسیار مهم حفاظت شده ثبت شده و زیستگاه پرندگان بسیار ارزشمندی است که با پسروی آب، قاچاق آنها نیز افزایش می‌یابد.

همچنین صید ماهی کفال در تابستان و رواج ماهیگیری در این مناطق نیز باعث شده که بر هرم غذایی اثرگذار باشد و این تأثیر می‌تواند باعث شود که زندگی سایر جانوران نیز تحت‌الشعاع قرار گیرد.

ریزگرد تا شرق مازندران

رئیس پژوهشکده علوم جوی پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی کشور نیز معتقد است خلیج گرگان درصورت خشک و حتی نیمه خشک شدن می‌تواند به منبع گردوغبار محلی تبدیل شود که تا ۵۰کیلومتر اطراف حوضه آبریز خزر را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. پروین غفاریان به همشهری گفت: مدل‌سازی انجام شده در سال۲۰۱۶ نشان می‌دهد که خلیج گرگان درصورت خشک شدن می‌تواند به‌عنوان یک منبع گردوغبار شناخته شود و غلظت قابل‌ملاحظه‌ای داشته باشد و بیش از هزار میکروگرم از هوای خشک را تا سطح بالای جوی ببرد.

البته شدت گردوغبار به میزان باد وابسته است و اگر سرعت باد 7متر بر ثانیه باشد، می‌تواند غبار شدیدی در منطقه ایجاد کند و تا ۵۰کیلومتر را نیز تحت‌تأثیر قرار دهد؛ اثری که تا شهرستان بهشهر در شرق مازندران نیز دیده خواهد شد. اما این تنها اثر از بین رفتن خلیج گرگان نیست که زندگی انسان‌ها را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد، بلکه علاوه بر اینکه پرندگان زمستان‌گذران نیز دیگر به این منطقه باز نخواهند گشت، یکی از بکرترین ذخایر آبی زیست‌کره هم از بین خواهد رفت.

اکوسیستم بزرگ و در معرض خطر

عیسی مولایی، کارشناس اکوسیستم‌های آبی نیز به همشهری گفته است که مسئولیت بین‌المللی ما در مورد خلیج گرگان آنجا اهمیت می‌یابد که بدانیم این خلیج در سال1354 به همراه تالاب میانکاله و لپوی زاغمرز به‌عنوان نخستین مجموعه تالاب بین‌المللی جهان در فهرست تالاب‌های کنوانسیون رامسر به ثبت رسید تا ثابت شود نه فقط این خلیج، بلکه نواحی اطراف آن شامل شبه جزیره میانکاله به‌عنوان پناهگاه حیات‌وحش و تالاب بین‌المللی گُمیشان یک مجموعه ارزشمند زیست‌‌محیطی است.

او می‌گوید: خلیج گرگان یکی از بزرگ‌ترین مخازن آب شیرین متصل به دریای خزر نیز هست و تداوم زندگی بسیاری از جانداران در بزرگ‌ترین دریاچه زمین به اتصال این خلیج با دریا وابسته است؛ یعنی زیست‌بوم نیز علاوه‌بر تأثیرات انسانی با مرگ خلیج گرگان از بین خواهد رفت. متأسفانه عمق خلیج گرگان که در برخی نقاط به حداکثر 3 متر می‌رسید، اینک بر اثر رسوب‌گذاری به 5/1 متر کاهش پیدا کرده است و به سمت نابودی پیش می‌رود.

این کارشناس اکوسیستم‌های آبی تأکید دارد: از هر منظر که به خلیج گرگان نگاه کنیم، چه از جنبه‌ اقتصادی و چه از منظر اکولوژیکی و زیستی، به این نتیجه می‌رسیم که خلیج گرگان دارای اهمیت بالا و به‌عنوان مرکزی تفریحی و شیلاتی مورد استفاده ساکنان منطقه بوده و در بخش‌های تکثیر آبزیان، ماهیان استخوانی و ماهیان غضروفی و جذب پرندگان مهاجر زمستانی نقش مهمی دارد. او می‌گوید: گرچه هر اقدامی برای احیای خلیج گرگان از همین حالا هم دیر خواهد بود، اما اجرای برنامه احیای خلیج گرگان بهتر از دست روی دست گذاشتن است.

البته نباید فراموش کنیم که آبرسانی به خلیج گرگان شرط نجات آن است، اما آبرسانی به خزر به‌عنوان مادر خلیج نباید فراموش شود. به گفته مولایی، سیستم کشتیرانی ولگا و سیاست‌های آبی روسیه، آبرسانی به خزر را دچار مشکل کرده است. البته ممکن است با هر روش مصنوعی در نهایت بتوان به خلیج گرگان آبرسانی کرد، اما تا زمانی که تراز آب خزر پایین می‌رود، خلیج گرگان هم همسو با خزر رفتار می‌کند؛ این همان خطر اصلی است که متأسفانه کمتر در بررسی‌های خلیج گرگان دیده می‌شود.

دست‌درازی به خلیج

عیسی مولایی، کارشناس اکوسیستم‌های آبی معتقد است، یکی دیگر از مشکلات امروز خلیج گرگان، گسترش کشاورزی به محدوده‌های خشک شده است. چون زمین حاصلخیز از بقایای خشک شده این خلیج مکان مناسبی برای کشت ‌و زرع است، کشاورزان حاشیه نیز به این مناطق تعدی کرده‌اند.

نظارتی هم از سوی سازمان جهادکشاورزی و سازمان اراضی کشور برای مقابله با این تعدی‌ها وجود ندارد. این توجیه که هر کجا پای معیشت در میان است باید پا پس کشید هم موجب شده است تا اراده‌ای برای مقابله با توسعه کشاورزی در بخش‌های خشک شده خلیج گرگان که تالاب‌خواری نامیده می‌شود، وجود نداشته باشد. درحالی‌که متضرر اصلی این وضعیت، علاوه بر خلیج گرگان، حاشیه‌نشینان این منطقه هستند.

در لایحه بودجه سال1400 نیز اعتباری به احیای خلیج گرگان اختصاص نیافته است و در این وضعیت خلیج گرگان هم آخرین نفس‌ها را برای حیات می‌کشد. حتی مشخص نیست اعتبار برنامه اجرایی احیای خلیج گرگان هم چه زمان از سوی دفتر تالاب‌ها تخصیص می‌یابد و قرار است این اعتبار صرف کدام طرح مدیریتی شود.