خلیج فارس کجاست؟ – کجارو

_{نسخه اولیه این مقاله در تاریخ ۱۳۹۷/۰۲/۱۰ منتشر شده و با استفاده از محتوای تهیه شده توسط آزاده یوسف‌نژاد و زهرا صالح‌نژاد در تاریخ ۱۴۰۰/۰۲/۰۵ به‌روزرسانی شده است.}

خلیج فارس سومین خلیج بزرگ جهان است و به‌دلیل موقعیت استراتژیک و البته ذخایر انرژی، یکی از مهم‌ترین شاه‌راه‌های دریایی جهان محسوب می‌شود. ازاین‌رو، همواره در طول تاریخ با چالش‌های فراوان مواجه بوده است. طبق آخرین برآوردها حوزه خلیج فارس در حدود ۷۳۰ میلیارد بشکه ذخیره اثبات شده نفت و بیش از ۷۰ تریلیون مترمکعب ذخیره گاز طبیعی را در خود جای داده است.

همچنین، خلیج فارس از نظر منابع طبیعی از غنی‌ترین پهنه‌های آبی جهان است. علاوه بر نفت و گاز، مروارید، فسفات، گوگرد، مرجان، انواع ماهی‌ها و میگو از جمله ثروت‌های خلیج فارس محسوب می‌شوند. یکی دیگر از ویژگی‌هایی که باید به آن اشاره کرد، آب‌های گرم خلیج فارس و جزایر آن است که صدف‌های رنگارنگی در آن یافت می‌شود و مرواریدهای زیبایی در قلب این صدف‌ها نهفته است. همه ساله بسیاری از این صدف‌ها به نقاط مختلفی از جهان صادر می‌شود. 

این ویژگی‌ها خلیج فارس را به یکی از مهم‌ترین و البته حساس‌ترین نقاط جهان تبدیل کرده که از نام تا منابع آن همواره محل بحث و مناقشه میان کشورهای منطقه و حتی سایر کشورهای جهان بوده است.

_{منبع عکس: تهران تایمز}

هرآنچه باید درباره خلیج فارس بدانید:

خلیج فارس کجاست؟

خلیج فارس (یا شاخاب پارس) آبراهی است که در امتداد دریای عمان و در میان ایران و شبه جزیره عربستان قرار دارد. مساحت آن ۲۳۷,۴۷۳ کیلومتر مربع است و پس از خلیج مکزیک و خلیج هادسون سومین خلیج بزرگ جهان به شمار می‌آید. 

زمین‌شناسان معتقدند که در حدود پانصد هزار سال پیش، صورت نخستین خلیج فارس در کنار دشت‌های جنوبی ایران تشکیل شد و به مرور زمان، بر اثر تغییر و تحول در ساختار درونی و بیرونی زمین، شکل ثابت کنونی خود را یافت. خلیج فارس در آغاز، بسیار پهناور بوده است به ‌طوری ‌که تا اواخر دوره سوم زمین‌شناسی، بیشتر جلگه‌های برازجان، بهبهان و خوزستان ایران تا کوه‌های زاگرس، زیر آب بوده‌اند.

_{عکاس: عرفان هندیان}

خلیج فارس در ۲۴ تا ۳۰ درجه و ۳۰ دقیقه عرض شمالی و ۴۸ تا ۵۶ درجه و ۲۵ دقیقه طول شرقی از نصف‌النهار گرینویچ قرار دارد. این خلیج توسط تنگه هرمز به دریای عمان و از طریق آن به دریا‌های آزاد مرتبط است. از بین کشور‌های همسایه خلیج فارس، کشور ایران بیشترین مرز آبی مشترک را با خلیج فارس دارا است. طول مرز آبی کشور ایران با خلیج فارس، با احتساب جزایر آن در حدود ۱۸۰۰ کیلومتر و بدون احتساب جزایر در حدود ۱۴۰۰ کیلومتر است.

طول خلیج فارس از تنگه هرمز تا آخرین نقطه پیشروی آن در جهت غرب حدود ۸۰۵ کیلومتر است. عریض‌ترین بخش خلیج فارس ۲۹۰ کیلومتر است. عمیق‌ترین نقطه خلیج فارس با عمق ۹۳ متر در ۱۵ کیلومتری تنب بزرگ و کم عمق‌ترین نقطه آن با عمقی بین ۱۰ تا ۳۰ متر در سمت غرب است. 

_{منبع عکس: نفت خبر}

اقلیم شناسی خلیج فارس

آب و هوای خلیج فارس خشک و نیمه استوایی است. در تابستان دما گاهی تا ۵۰ درجه سانتی‌گراد می‌رسد و میزان تبخیر بیشتر از میزان آب‌های وارده می‌شود. در زمستان دما تا سه درجه سانتی‌گراد هم گزارش شده‌ است. در عین شوری زیاد آب خلیج فارس، ۲۰۰ چشمه آب شیرین در کف و ۲۵ چشمه آب کاملا شیرین در سواحل آن جریان دارند که منشا همگی آن‌ها از کوه‌های زاگرس در ایران است.

خلیج فارس و هویت جعلی نام خلیج ع ر ب ی

نام تاریخی این خلیج، در زبان‌های گوناگون، ترجمه عبارت «خلیج فارس» یا «دریای پارس» بوده‌ است. همچنین در تمام سازمان‌های بین‌المللی نام رسمی این خلیج، «خلیج فارس» است. اما برخی از کشور‌های عربی آن را به نام جعلی خلیج ع.ر.ب.ی یا به‌سادگی «خلیج» می‌نامند. سازمان آب‌ نگاری بین‌المللی از نام «خلیج ایران» برای این خلیج استفاده می‌کند. 

پیشینه نام‌گذاری

نکته قابل‌توجه اینکه مکانی به نام «خلیج عرب» وجود دارد؛ اما این خلیج که به رومی آن را «سینوس آرابیکوس خلیج»، یعنی «خلیج عرب‌ها» می‌گفتند، در کتاب‌های تاریخی و جغرافیایی پیشین به بحر احمر اطلاق می‌شده است که بین تنگه باب المندب و کانال سوئز قرار دارد و به‌دلیل وجود شن‌های سرخ کرانه، به یونانی آن را «اریتره» و به لاتین آن را «ماره روبروم» یعنی دریای سرخ می‌نامیدند. یونانی‌ها دریای پارس را خلیج فارس نامیده و بحر احمر یا دریای سرخ را خلیج عرب می‌نامیدند. هرودوت، تاریخ‌نگار یونانی در کتاب‌های خود بارها بحر احمر را خلیج عرب نوشته است.

_{منبع عکس: gCaptain}

سرمنشا اختلافات و تحریف نام خلیج فارس

بسیاری از پژوهش‌هایی که در این زمینه انجام شده، سرمنشأ جعل نام خلیج فارس را مربوط به دهه ۱۳۴۰ هجری خورشیدی برابر با ۱۹۲۰ میلادی می‌دانند؛ اما اینکه در ابتدا انگلیسی‌ها شروع به چنین اقدامی کردند یا اعراب جای بحث دارد. در پی حمله انگلستان به جزیره خارک در سال ۱۸۳۷، دولت وقت ایران به این سیاست جدایی‌طلبانه انگلیس در خلیج فارس اعتراض کرد و رسما به دولت انگلیس هشدار داد تا دست از این فتنه‌گری بردارد. این هشدار ایران باعث شد روزنامه تایمز لندن در سال ۱۸۴۰ برای نخستین بار خلیج فارس را «دریای بریتانیا» بخواند! اما این نام‌گذاری به‌قدری بی‌پایه و اساس بود که در هیچ جای دیگری به کار نرفت.

عده‌ای از پژوهشگران معتقدند با اوج گرفتن پان عربیسم، برخی کشورهای عربی از نام خلیج فارس به‌صورت‌های دیگری غیر از نام اصلی آن استفاده کردند.

اصطلاح پان عربیسم به اندیشه و نهضتی فراگیر در جهان عرب گفته می‌شود که منادی وحدت اعراب بوده و غالبا مترادف با ملی‌گرایی اعراب آمده است.

برخی دیگر عقیده دارند ابتدا رودریک اوون (Roderic Owen)، یکی از  نمایندگان سیاسی انگلیس، در کتاب‌های خود اصطلاح جعلی خلیج ع ر ب ی را به‌کار برد و از آن پس در بین کشورهای دیگر رواج پیدا کرد؛ قبل از آن در هیچ نوشته و کتابی حتی آنچه که به‌وسیله اعراب هم راجع به خلیج فارس نوشته شده است به نام خلیج عربی برخورد نمی‌کنیم و فقط برخی تاریخ نویسان و جغرافی‌دانان دریای سرخ را به این نام خوانده‌اند.

از سال ۱۹۶۲ نغمه‌هایی برای دگرگون کردن نام خلیج فارس در دنیای عرب نواخته شد. دکتر پیروز مجتهد زاده می‌نویسد:

برخی از نویسندگان ایرانی بر این گمان شدند که این نغمه را نخستین بار، سِرچارلز بلگریو (Sir Charles Belgrave) انگلیسی در سال ۱۹۶۶ ساز کرده است. این گمان را سید احمد مدنی برانگیخت. وی در کتابی که در سال ۱۳۵۷ در ایران منتشر کرد، به اشتباه کتاب ساحل دزدان دریایی، تألیف سرچارلز بلگریو را سرآغاز تلاش برای دگرگون کردن نام خلیج فارس معرفی کرد. متأسفانه این اشتباه در مواردی از سوی دیگران نیز تکرار شده است.

آنچه که بلگریو در کتاب یاد شده در این مورد آورده، محدود است به نخستین جمله کتابش:

خلیج فارس، که امروزه برخی اعراب آن را خلیج عربی می‌خوانند.

این جمله نقطه آغاز تلاش برای دگرگون کردن نام خلیج فارس نبوده است. این امر به دهه ۱۹۲۰ میلادی باز می‌گردد؛ یعنی زمانی که سرچارلز بلگریو، نماینده سیاسی بریتانیا در بحرین، پرونده‌ای برای تغییر نام خلیج فارس گشود و موضوع را به دولت بریتانیا پیشنهاد کرد. پیش از آنکه وزارت خارجه بریتانیا تصمیمی دراین‌باره بگیرد، بلگریو برخی از دوایر محلی، مانند اداره پست بحرین و خلیج فارس را تشویق کرد که نام ساختگی را مورد استفاده قرار دهند.

مجتهدزاده در ادامه می‌نویسد:

این کار خیلی زود متوقف شد، زیرا آن هنگام با تلاش‌های گسترده سیاسی دولت ایران در خلیج فارس به‌منظور پس گرفتن جزایر متعلق به ایران مصادف بود.

همچنین، در جریان کودتای در سال ۱۹۵۸ در عراق، سرهنگ عبدالکریم قاسم به‌منظور کسب جایگاه رهبری دنیای عرب با استفاده از تاکتیک دشمن‌تراشی تلاش کرد تا با تغییر نام خلیج فارس و خوزستان، دشمن خارجی تازه‌ای از همسایه ایرانی برای اعراب بتراشد و توجه آن‌ها را از قاهره به بغداد و به سیاست‌های خود بر ضد ایران جلب کند. این اقدام به‌دلیل مخالفت با سیاست‌های وی شکست خورد. از آنجایی که کشور کویت که پیوسته در سایه ترس از عراق و زیر فشار سیاسی بغداد قرار داشته، نه‌تنها قرارداد استقلال خود را در سال ۱۹۶۱ میلادی با نام «الخلیج فارسی» با بریتانیا امضا کرد؛ بلکه از سال ۱۹۵۸ میلادی ده‌ها سند و نقشه در عراق چاپ شد که در آن‌ها خلیج فارس به همین نام خوانده شده است.

_{منبع عکس: همشهری آنلاین}

اسنادی معتبر برای اثبات نام فارسی خلیج فارس

اسناد زیادی در مورد خلیج فارس وجود دارد؛ به‌اندازه‌ای که حتی صدها کتاب برای نمایش آن‌ها کافی نخواهد بود. این منطقه برای نیروهای استعماری سابق نقش حیاتی و ضروری داشته است، چراکه از این طریق سلاح‌هایشان را به منطقه می‌فروختند و در عوض منابع غنی‌ از نفت و گاز این کشورها را می‌گرفتند که تهدیدی هم برای صلح جهانی بود.

تغییر این نام غیر متمدنانه و غیر علمی است و با بخشنامه سازمان ملل متحد، به‌عنوان بالاترین منبع قانونی جهان، ‌در تضاد است. باید از هر نام دیگری برای خلیج فارس اجتناب شود، چراکه نام جغرافیایی استاندارد آبراه بین ایران و عربستان «خلیج فارس» است.

روز ملی خلیج فارس

امپراتوری پرتغال در زمان شاه اسماعیل یکم (پایه‌ گذار سلسله پادشاهی صفوی) به رهبری ناخدا آلبوکرک دریانورد مشهور پرتغالی، وارد خلیج فارس شده و جزیره قشم، جزیره هرمز و گمبرون (شهر بندرعباس فعلی) را به تصرف خود درآورد. شاه اسماعیل یکم پس از تصرف خلیج فارس توسط امپراتوری پرتغال، به‌جای مبارزه با آن، همکاری مشترک با این سردار پرتغالی را در دستور کار خود قرار داد. همین سیاست اشتباه باعث شد تا پرتغالی‌ ها در مناطق اطراف خلیج فارس نیز نفوذ و قدرت یافته و در مسقط (عمان امروزی) پایگاه بزرگی برای خود ایجاد کرده و با این کار خلیج فارس را کاملا به سلطه خود درآوردند.

_{منبع عکس: ایرنا}

حضور پرتغالی‌ها در خلیج فارس ۱۱۶ سال ادامه یافت تا اینکه بالاخره با بستن عهدنامه‌ای میان بریتانیا و ایران، مقرر شد کمپانی هند شرقی به کمک ایران آمده و خلیج فارس و تنگه هرمز را آزاد کند. بر همین اساس در روز ٢١ آوریل سال ١۶٢٢ سپاه شاه عباس صفوی، به رهبری امام قلی خان، حاکم فارس و از سرداران صفوی که سازنده سی‌ و سه پل اصفهان نیز بود، فتح هرمز را با موفقیت انجام داد و کل منطقه خلیج فارس را از دست بزرگ‌‌ترین امپراتور استعماری آن زمان پس گرفته و جایگاه خود را در فهرست ابر قدرت‌‌های جهان در قرن شانزدهم میلادی ثبت کرد.

علاوه بر این، از همان زمان تاکنون، به‌دلیل رشادت‌های شاه عباس صفوی و آزاد سازی بندر گمبرون، نام این بندر به «بندر عباس» تغییر یافت. ازاین‌رو دولت ایران برای پاسداری از میراث معنوی و فرهنگی خلیج فارس، روز ۱۰ اردیبهشت را در تقویم ایران «روز ملی خلیج‌ فارس» نام‌‌گذاری کرده است و هر سال اخراج پرتغالی‌‌ها از تنگه هرمز و آزادسازی خلیج‌ فارس گرامی داشته می‌شود. روز ملی خلیج‌ فارس در سال ۱۳۸۴ در شورای عالی انقلاب فرهنگی به تصویب رسید و در سال ۱۳۸۹ توسط سازمان میراث فرهنگی به‌عنوان میراث معنوی، ثبت ملی شد. ‏

جزایر خلیج فارس

جزایر زیادی در خلیج فارس وجود دارند که برخی از آن‌ها از اهمیت کم و برخی از اهمیت بالایی برخوردارند. اکثر جزایر مهم خلیج فارس متعلق به ایران است. جزایر مهم خلیج فارس عبارت‌اند از: قشم، بحرین، کیش، خارک، ابوموسی، تنب بزرگ، تنب کوچک و لاوان. برای کسب اطلاعات بیشتر درباره جزایر ایرانی خلیج فارس به مقاله کجارو مراجعه کنید.