خط تولید واژه‌های تازه در فرهنگستان

این خونِ جاری، در زبان فارسی هم مثل دیگر زبان‌ها از اهمیت زیادی برخوردار است. در این روزگارِ پیشرفتِ پرشتابِ فناوری و علم، باید حواسمان به ورودِ واژه‌های مهمان از زبان‌های دیگر به زبان فارسی باشد و تا جای ممکن، برابرنهادِ(معادل) فارسی‌شان را به‌کار ببریم. کارخانۀ این برابرنهادهای فارسی برای واژه‌های بیگانه، گروه واژه‌گزینیِ فرهنگستان زبان و ادب فارسی است. در ادامه، گفت‌وگو با نسرین پرویزی، معاون گروه واژه‌گزینی فرهنگستان را درباره روند فعالیت این گروه، نوعِ معرفی و تبلیغ واژه‌های نوساخته، ارتباط این معاونت با صدا و سیما و… می‌خوانید.

گروه واژه‌گزینی فرهنگستان چطور یک واژۀ معادل فارسی را می‌سازد؟

گروه واژه‌گزینی کار عملی‌اش را از سال ۱۳۷۴ شروع کرد؛ ما ۵۵ گروه تخصصی شامل ۵ تا ۷ استاد تراز اول و یک یا دو نفر عضو گروه واژه‌گزینی داریم که مشغول فعالیت هستند. اعضای واژه‌گزینی برای این کار تربیت شده‌اند و به عنوان نماینده‌های فرهنگستان در جلسه‌های تخصصی شرکت می‌کنند. این گروه‌ها، ابتدا پیکرۀ واژگانی، یعنی مجموعه واژه‌هایی را که می‌خواهند بر رویشان کار کنند، انتخاب و بر مبنای آن‌ها اولویت‌بندی می‌کنند و واژه‌های جدید آن علوم را هم پوشش می‌دهند. سعی هم بر این است که واژه‌های مقطع کارشناسی و کارشناسی ارشد باشد که مراجعه‌کنندگانش بیشتر است و بعد، واژه‌های تخصصی دکتری و پسادکتری را بررسی می‌کنند. این واژه‌های انتخاب‌شده، دسته‌بندی می‌شوند و بر مبنای آن‌ها هر دو هفته یک‌بار جلسه برگزار می‌شود. مجموع واژه‌ها برای طرح در هر جلسه بین ۸۰ تا ۱۰۰تاست. هر وقت کارِ این گروه‌ها تمام شد، ابتدا واژه‌های مشترک بین علوم مختلف(مثلاً تمام گروه‌های علوم پایه) مطرح می‌شود و اگر اعتراضی نباشد، معادلش تأیید می‌شود یا گاهی دو معادل را انتخاب می‌کنند. 

فرهنگستان برنامه‌ای هم برای معرفی و ترویج این واژه‌های ساخته‌شده دارد؟

همکارانی که عضو گروه‌های واژه‌های عمومی هستند، در فضای مجازی از طریق کانال چشم و چراغ با مردم ارتباط دارند؛ ما دفتری هم در صدا و سیما داریم که خوشبختانه در بخش صدا برنامه‌های خوبی در ارتباط با فرهنگستان دارند و واژه‌های عمومی را معرفی می‌کنند. فعلاً راه‌های ما برای معرفی و ترویج واژه‌های معادل فارسی این‌هاست.

به‌تازگی فرهنگستان درباره کاربرد واژه «سریال» به جای مجموعه تلویزیونی انتقاد کرد. به طور کلی ارتباط فرهنگستان با صدا و سیما چطور است؟ 

یک سال و نیم پیش تفاهم‌نامه‌ای با صدا و سیما امضا کردیم و قرار بود حتی در بخش تبلیغات کالاهای ایرانی با نام‌های بیگانه تبلیغ نشود یا یک هفته بعد از شیوع کرونا اعلام کردیم به‌جای «پروتکل» از واژه «شیوه‌نامه» استفاده شود، اما متأسفانه یکی شیوه‌نامه می‌گوید و یکی می‌گوید پروتکل! با وجود همکاریِ خوب رادیو با فرهنگستان، در تلویزیون این امکان خیلی فراهم نشده و قرار شده است در جلسه‌ای اعتراضاتمان را مطرح کنیم. اگر خودشان مقید باشند، این واژه‌ها را به‌کار نمی‌برند. باید خودشان دل بسوزانند و فرهنگستان هم برنامه‌هایی برای معرفی واژه‌های معادل فارسی داشته باشد.

رشته تحصیلی واژه‌گزینی و اصطلاح‌شناسی از چه سالی تصویب شد و دانشجو پذیرفت؟

در فرهنگستان به واژه‌گزینی به صورت یک علم نگاه شده و از سال ۸۲  به این فکر افتادیم رشته واژه‌گزینی و اصطلاح‌شناسی را در مقطع کارشناسی ارشد راه‌اندازی کنیم. خیلی رایزنی کردیم تا در سال ۸۳ به تصویب رسید و سال ۹۴ و ۹۵ پژوهشکده مطالعات واژه‌گزینی تأسیس شد و در این رشته دانشجو پذیرفت. دانش‌آموختگان این رشته قرار نیست کارمند فرهنگستان باشند؛ بلکه آن‌ها به مراکز مختلف می‌روند و سفیران فرهنگستان و محافظان زبان فارسی در جامعه هستند.

خود شما از واژه‌های برابرنهادِ فارسی که فرهنگستان تصویب کرده‌است، کدام واژه را بیشتر می‌پسندید؟

انتخاب از بین ۶۰ هزار واژه که خیلی سخت است، اما واژه‌هایی مثل پیامک، یارانه، رایانامه و رایانه خیلی خوب در زبان مردم جا افتاده‌اند و مفهوم را هم کاملاً می‌رسانند.

در پایان، از واژه‌های معادل فارسی منسوب به فرهنگستان بگویید که بسیار در فضای مجازی دست به دست می‌شوند.

این واژه‌ها از جمله کش‌لقمه، دراز آویزِ زینتی و… هیچ کدام کار فرهنگستان نیستند. هرچند کسانی که این‌ها را ساخته‌اند ذهنِ خلاق و واژه‌گزین دارند، اما فرهنگستان بنا ندارد برای غذاها واژه‌سازی کند. همان‌طور که قرمه‌سبزی در هر زبانی قرمه‌سبزی است، پیتزا هم پیتزاست. ما واژه‌های بیگانه‌ای را در زبانمان داریم که با این‌ها واژه‌های دیگر هم ساخته شده مانند اتوبوس و تاکسی و فیلم که با آن‌ها واژه‌هایی مثل اتوبوسرانی و تاکسیرانی و فیلمنامه ساخته شده‌است. فرهنگستان نمی‌خواهد این‌ها را از زبان خارج کند. فعلاً  هم وارد واژه‌گزینی برای حوزۀ پوشاک(کراوات، شومیز و…) نشده‌ایم و قرار بود گروهی با وزارت ارشاد درباره لباس و پوشاک داشته باشیم. مردم قبل از این‌که این واژه‌ها را به فرهنگستان نسبت بدهند، به وبگاه فرهنگستان مراجعه کنند. 

۵۸۵۸