خطر پرتوگیری‌های پزشکی غیرضرور / اهمیت «تیروئید بند سربی» در رادیولوژی‌ دندانی

مهندس علی گورانی در گفت‌وگو با هوشمند نیوز، همزمان با سالروز “کشف اشعه ایکس”، گفت: ویلهلم کُنراد رونتگِن کاشف پدیده‌ای بوده است که چون آن زمان شناختی از آن نداشتند آن را اشعه ناشناخته یا( X ray) نامیدند اما پس از مدتی دانشمندان متوجه شدند این اشعه از جنس امواج الکترومغناطیس با طول موج بسیار کوتاه است. در سال ۲۰۱۲ انجمن‌های رادیولوژی اروپا و آمریکا با همکاری کالج رادیولوژی آمریکا روز مرگ آقای رونتگِن را که ۸ نوامبر (۱۷آبان ماه) است به عنوان روز رادیولوژی نام گذاری کردند.

وی با اشاره به اینکه اشعه ایکس از جمله پرتوهای یون‌ساز است که توان قابل توجهی در آسیبب رساندن به بافت‌های بیولوژیکی و بدن انسان دارد، تصریح کرد: البته این پرتو با وصف داشتن توان بالا در آسیب رساندن به موجودات زنده (گیاهی وجانوری) خدمات بسیار گسترده‌ای در کلیه امور زندگی و بویژه در تشخص و درمان بسیاری از بیماری‌ها نقش بی بدیلی داشته است و امروزه بخصوص با پیشرفت تکنولوژی‌های فنی _ مهندسی این اشعه نه فقط در علوم پزشکی بلکه به صورت گسترده در سایر زمینه‌ها (کشاورزی، هوافضا، بهداشت و پیشگیری، ایمنی و امنیت، تولید نیرو و …) بکار گرفته می‌شود.

او تاکید کرد: ماهیت اشعه X شبیه نور و فرابنفش است و تنها تفاوت آن با سایر اشعه‌ها، میزان متفاوت انرژی و فرکانس آن است. اشعه ایکس دارای فرکانس کم با طول موج کوتاه و انرژی بیشتر است. از این رو به راحتی به مواد و اجسام مختلف نفوذ می‌کند به شکلی که حتی هنگام تابش به بدن انسان نیز به راحتی از کنار بافت‌ها و یا حتی از خود بافت‌ها عبور می‌کند.

وی با اشاره به اینکه گستره دانش استفاده از اشعه X در تصویربرداری و درمان روز به روز افزایش یافته است، اظهار کرد: بیشترین کاربری این انرژی در موارد پزشکی است که هم در تشخیص و هم در درمان از آن استفاده می‌شود. این اشعه توانسته خدمات مهمی به بشر داشته باشد و حتی جان‌های زیادی را هم نجات دهد. این درحالی است که در زمینه صنعت، کشاورزی و… هم از آن استفاده می‌شود.

گورانی ادامه داد: اشعه ایکس منبع انرژی بسیار قدرتمندی است و گسترده هم بکارگرفته می‌شود بنابراین بدیهی است که اگر این منبع انرژی اصولی، علمی و باشرایط خاص و تحت کنترل دقیق  بکارگرفته نشود، می‌تواند آسیب‌های جبران ناپذیری را به مردم تحمیل کند؛ بنابراین یکی از شروط اصلی استفاده از این انرژی رعایت دقیق اصول حفاظت مردم در مقابل پرتوهای غیر ضروری است. قابل تاکید و توجه است که در بین کاربری‌های گسترده اشعه ایکس تنها در تشخیص و درمان بیماری‌ها است که اشعه مستقیم به بدن انسان (بیمار) تابانده (شلیک مستقیم) می‌شود. اگر اصول علمی حفاظت مورد سهل انگاری قرار گیرد می‌تواند آسیب جدی و جبران ناپذیر به انسان وارد کند.

گورانی برای روشن شدن ابعاد پرتوگیری انسان از کاربری‌های پزشکی، پرتوگیری را به دو دسته پرتو گیری ضروری و مفید و پرتو گیری غیرضروری و آسیب رسان دسته‌بندی کرد و گفت: پرتوگیری ضروری به پرتوگیری گفته می‌شود که بنا به تشخیص متخصص بایستی به بیمار تابانده شود حتی اگر به بیمار آسیب‌های جنبی هم بزند. اما پرتوگیری غیرضروری پرتوگیری است که همانطور که از اسمش پیداست غیر لازم و فقط آسیب رسان است و باید تا حد امکان دریافت این انرژی را با تدابیر مدیریتی، فنی و تکنولوژیکی به صفر رساند. قابل توجه است که پرتوگیری غیر ضروری عمدتا در هنگام پرتوگیری ضروری اتفاق می‌افتد.

وی به دسته بندی عوامل اصلی پرتوگیری غیر ضروری در مراکز پرتو پزشکی پرداخت و اظهار کرد: خطاهای انسانی که می‌تواند از بروز نبودن دانش و اطلاعات کاربران دستگاه‌ها و تجهیزات پرتودهی و یا حتی خطاهای عمدی رخ دهد،‌ سهل انگاری، کم توجهی و عدم توجه جدی پرسنل به دستورالعمل‌ها و روند تعریف شده در استفاده از این تجهیزات و مواد پرتو زا، به روز نبودن تجهیزات و دستگاه‌ها، فرسوده بودن تجهیزات و دستگاه‌ها، عدم استفاده درست از وسایل حفاظت فردی (بخصوص برای بیمار و همراه بیمار) در حین تصویر برداری یا درمان، وجود نقص حفاظتی در ساختمان، تاسیسات، درب و پنجره‌های مراکز رادیولوژی و رادیوتراپی، نا آگاهی و اطلاعات کم مردم از روش‌های حفاظت بیمار و همراه بیمار که بایستی توسط پرسنل مراکز رادیولوژی و رادیوتراپی بر حسب وظیفه قانونی به خوبی انجام گیرد.

مدیر برنامه بهداشت پرتوهای وزارت بهداشت،‌ تصریح کرد: گاهی هم به دلیل خرابی دستگاه به جای آنکه اشعه به موضع کوچکی تابیده شود، به بیش از نیمی از بدن تابیده می‌شود و این هم مشتمل بر پرتوگیری غیرضروری است. این نکته بسیار مهم است که دستگاه‌ها و تجهیزات همیشه به روز و کارآمد باشند که این موضوع مستلزم افزایش نظارت‌ها است. مشکل دیگر این است که گاهی اوقات مشکلی متوجه دستگاه نیست اما کاربر و فردی که مسئول تاباندن اشعه به بدن بیمار است دقت کافی ندارد و قسمت خروجی اشعه به درستی بر نقطه مورد نظر تنظیم نمی‌شود. این خطای نیروی انسانی است که کم‌ هم اتفاق نمی‌افتد.

وی با تاکید بر اینکه علت آسیب دیدن از پرتوگیری‌های پزشکی ناشی‌ از پرتوگیری‌های غیرضروری است، تاکید کرد: بخش عمده ایجاد مشکل در همین بخش است که خود عوامل متعددی را در بر می‌گیرد. تجهیزات پرتوپزشکی قدیمی، عدم رسیدگی و سرویس شدن این دستگاه‌ها در موعد مقرر، کم‌دقتی پرسنل بخش‌های پرتوپزشکی و رادیولوژی، عدم ساخت مناسب ساختمان‌های پرتودرمانی و اشعه درمانی، تاباندن اشعه به بخش‌های بیشتری از بدن و… همگی از عوامل آسیب‌زا در این حوزه است.

گورانی بیان کرد: پرسنل پرتوکار مراکز پرتو پزشکی جزء ایمن‌ترین گروه مردمی در مقابل تشعشعات هستند؛ زیرا هم نسبت به عوارض تشعشعات آگاهی کافی دارند و از خود محافظت می‌کنند و هم اینکه مستمرا دو ماه یکبار مقدار پرتوگیری آنها کنترل می‌شود و سالیانه آزمایشات پزشکی لازم را برای حصول اطمینان از سلامت خود انجام می‌دهند؛ بطوری که در۲۰ سال اخیر پرسنل پرتو کار آسیب دیده از تشعشعات پرتو پزشکی نداشته‌ایم.

وی با انتقاد از بی‌توجهی به محافظت بیماران و همراه بیماران با وسایل پوششی مناسب برای سایر اعضای بدن که قرار نیست اشعه به آن تابیده شود، گفت: گاهی آنقدر به این موضوع بی‌توجهی  می‌شود که مردم نیز نسبت به آن آگاه نیستند. به عنوان مثال هنگامی که می‌خواهیم عکس رادیولوژی از دندان داشته باشیم باید غده تیروئید در گردن با پوشش مناسب سربی پوشیده شود تا جلوی تابش اشعه به آن گرفته شود که معمولا این اتفاق نمی‌افتد و مورد غفلت واقع می‌شود و این درحالی است که غده تیروئید غده مهم و حساسی در بدن انسان‌ها است. اهمیت این امر از نظر بهداشتی و حفاظتی تا حدی است که اگر دندانپزشکی این غفلت را انجام دهد جریمه این کار در حد تعطیلی مرکز است.

او تاکید کرد: مردم می‌توانند شکواییه‌های بهداشتی و حفاظتی خود از عملکرد مراکز و موسسات رادیولوژی و رادیوتراپی را مستقیما به معاونت‌های بهداشتی دانشگاه‌های علوم پزشکی ارائه داده یا از طریق شماره تلفن ۱۹۰ می‌توانند پیگیری کنند.

وی افزود: موضوع مهم بعدی خارج نشدن اشعه از اتاق تابش اشعه است یعنی اگر دیوارها، درب‌ها و پنجره‌ها با موادی ساخته نشود که جلوی خروج اشعه از اتاق را بگیرد حتی مردمی که از راهرو رد می‌شوند بدون اینکه بدانند مورد تابش اشعه قرار می‌گیرند.

گورانی به منظور بیان این موضوع که در کشور ما استفاده بی‌رویه از پرتو در امور پزشکی زیاد است بیان کرد: مثلا در برخی از اورژانس‌های بیمارستان‌های عمومی از هر بیماری که وارد اوژانس می‌شود یک عکس رادیولوژی می‌گیرند آنهم در شرایطی که ممکن است اصلا لازم نبوده باشد و این هم در دسته پرتوگیری‌های غیرضروری قرار می‌گیرد. یا اینکه متاسفانه بعضی از بیمه‌ها برای پرداخت هزینه‌های دندانپزشکی فرد را مجبور می‌کنند حتما بعد از اتمام ترمیم دندان یک عکس رادیولوژی اضافی بگیرد که پیوست پرونده کنند. بدیهی است این اقدام غیر علمی با توجه به تعداد زیاد آسیب‌های دندان و نیاز گسترده به ترمیم دندان در کشور، سالیانه علاوه بر تحمل هزینه‌های گزاف به مردم، موجبات پرتوگیری قابل توجهی در افراد را فراهم می‌آورد. 

او تاکید کرد: اگر چه متخصصین و پرسنل زحمتکش بخش پراهمیت پرتو تشخیصی و پرتو درمانی افرادی شریف و متعهد هستند و با تقبل زحمات فراوان خدمات بزرگی ارائه می‌دهند اما این مراکز یک مکان کسب و درآمد است و  بعصی از صاحبان این مراکز شاید دوست دارند کار بیشتری داشته باشند؛ لذا محتمل است در مواردی با نگاه تجاری اقدام به پرتونگاری کنند؛ بنابراین ضرورت دارد کمیته‌ای علمی توجیه پذیر بودن استفاده از پرتوها ایجاد کنند به شکلی که کمیته مستمرا در قالب برنامه‌ای ملی و مدون بر میزان استفاده از تکنولوژی‌های پرتویی تجویز شده توسط پزشکان محترم  نظارت دقیق اعمال کند تا از استفاده غیرعلمی جلوگیری به عمل آید.

وی با اشاره به کاربری گسترده و روز افزون استفاده از پرتوها در امور بهداشتی و درمانی، بر ضرورت نظارت دقیق بر این مراکز تاکید کرد و گفت: این امر از الزامات پیشگیری از بسیاری از آسیب‌ها به مردم و تامین سلامت ‌آنها است. در این ارتباط این مسئولیت مهم برابر قوانین و مقررات بر عهده وزارت بهداشت و دفتر امور حفاظت سازمان انرژی اتمی است. در وزارت بهداشت با توجه به اهمیت بسیار زیاد استفاده اصولی از تکنولوژی‌های پرتویی از ۵ دهه قبل با ایجاد ساختارهای تشکیلاتی تحت عنوان بهداشت مواجهه با انرژی‌های هسته‌ای و امواج الکترو مغناطیس (بهداشت پرتوها) در معاونت بهداشت وزارت بهداشت و همچنین مشابه آن در کلیه معاونت‌های بهداشتی دانشگاه‌های علوم پزشکی صورت گرفت. همچنین علاوه بر تربیت ۶۳ کارشناس خبره و خرید تجهیزات لازم  و دستگاه‌های پرتو سنجی (دزیمتری) در درقالب برنامه‌ای مدون، با همکاری امور حفاظت در برابر اشعه سازمان انرژی اتمی نظارت و اعمال مقررات قانونی بر این مراکز انجام شد.

انتهای پیام