خاورمیانه در حیرت سوریه جدید/نگرانی سعودی و ابوظبی از زمین‌خواری اسرائیل و آرزوهای نئوعثمانی ترکیه؛تازه جعبه پاندورا باز شده است!

به گزارش خبرگزاری هوشمند نیوز، ناتالی تریچ و امر حمزوی در اندیشکده کارنگی با عنوان سوریه چطور خاورمیانه را حیرت‌زده کرد؟ نوشته‌اند: در روز  هشت دسامبر ۲۰۲۴، شبه‌نظامیان مسلح، حکومت خانواده اسد را سرنگون کردند و به جنگ داخلی که نزدیک به چهارده سال در سوریه طول کشیده بود، پایان دادند. در ماه مارس ۲۰۱۱، اعتراضات طرفداران دموکراسی در شهر درعا آغاز شد. حکومت بشار اسد از روش‌های خشونت‌آمیز برای سرکوب نارضایتی استفاده کرد؛ استراتژی که در نهایت منجر به تشدید درگیری‌ها شد و درگیری‌های مسلحانه در سرتاسر کشور را گسترش داد. با تکه‌تکه شدن سوریه به چندین منطقه، مجموعه‌ای از شبه‌نظامیان و گروه‌های شورشی ظهور کردند. 

هیأت تحریر الشام که یکی از گروه‌های شبه‌نظامی شورشی که قبلاً به گروه‌های تروریستی القاعده و داعش وابسته و به ایدئولوژی سلفی-جهادی پایبند بود، رهبری کمپین موفق دو هفته‌ای برای سرنگونی اسد را بر عهده داشت. شادی مردم در سوریه و آرامشی که در جریان است، در حال حاضر در دیگر کشورها مورد تردید قرار دارد. در سرزمین سوریه که متشکل از قومیت‌ها و مذهب گوناگون است، تنش‌ها امری رایج محسوب می‌شود. همین‌حالا گزارش‌هایی از درگیری‌های پراکنده بین جنگجویان هیات تحریرالشام و وفاداران به اسد در چندین مکان منتشر شده است. از سوی دیگر، حمله نظامی نیروهای اسرائیلی در جنوب و نیروهای ترکیه‌ای در شمال، سطح بی‌ثباتی و تهدیدات سرزمینی را در هفته‌های اول پس از سقوط اسد افزایش داد.

بازیگران منطقه‌ای و بین‌المللی نسبت به احتمال وقوع خشونت یا بی‌ثباتی در دمشق ابراز نگرانی می‌کنند و می‌گویند که در چنین شرایطی ممکن است شاهد یک درگیری خشونت‌آمیز دیگر باشیم. با وجود یک ساختار امنیتی پیچیده که بارها شکست خورده است، خاورمیانه نگران آینده “سوریه جدید” است، نگرانی‌ای که ناشی از عدم توافق بر سر مسیر درست پیش روست. عربستان سعودی و امارات متحده عربی، هرچند مدت‌هاست که با قیام‌های مردمی و تغییر رژیم در سوریه مخالف بوده‌اند، اما درحال‌حاضر رویکرد خود را در سوریه تغییر داده و به همراه قطر، رهبری جدید و واقعیت‌های قدرت در سوریه را می‌پذیرند.

صحنه داخلی سوریه

پاسخ به این پرسش که چه کسانی صحنه سیاسی داخلی سوریه را تشکیل می‌دهند، باید روشن شود. قدرت اصلی در چشم‌انداز منطقه‌ای و جهانی قبل و بعد از سقوط دولت اسد، هیأت تحریر الشام بوده است که به رهبری احمد الشرع، که قبلاً به عنوان ابو محمد الجولانی شناخته می‌شد، فعالیت می‌کند. در سال ۲۰۱۶، هیات تحریرالشام ارتباط خود را با القاعده و داعش قطع و تمرکز خود را به مبارزه علیه اسد معطوف کرد.

پس از تحکیم قدرت در شمال سوریه در سال ۲۰۱۷، نیروهای هیات تحریرالشام، کمتر از قبل مانند شورشیان چریکی عمل کردند و بیشتر مانند یک نیروی پلیس، عملیات‌هایی علیه داعش و دیگر گروه‌های تروریستی انجام دادند. با این حال، گزارش‌ها حاکی از سوابق نقض حقوق بشر به دست هیات تحریرالشام در ادلب، به‌ویژه در مورد شکنجه در زندان‌های تحت کنترل این گروه وجود دارد. پس از اینکه روسیه و ترکیه در سال ۲۰۲۰ برای پایان دادن به درگیری‌ها میان گروه‌هایی که هرکدام حمایت می‌کردند آتش‌بس امضا کردند، هیات تحریرالشام توانست از آرامش نسبی بهره‌برداری کرده و ساختارهای قوی‌تری برای منطقه تحت کنترل خود در ادلب ایجاد کند.

از سال ۲۰۲۴، منطقه تحت کنترل هیات تحریرالشام به رهبری محمد البشیر؛ به عنوان نخست‌وزیر اداره می‌شود. امروز نقش این گروه به شکل گسترده‌ای در حال تغییر است. علاوه بر تحریرالشام ، چندین گروه شبه‌نظامی دیگر هم در تلاش نهایی برای برکناری اسد شرکت داشتند.

مهم‌ترین شبه‌نظامی‌ها در این تلاش شامل نیروهای دموکراتیک سوریه، ارتش ملی سوریه و شبه‌نظامیان دروزی بودند.

نیروهای دموکراتیک یک گروه کردی است که توسط ایالات متحده در مبارزه علیه داعش حمایت می‌شود. آن‌ها یکی از گروه‌ها در مجموعه شبه‌نظامیان کردی هستند که به منظور برکناری اسد، نهایتاً در طول حمله با هم همکاری کردند.

ارتش ملی سوریه یک گروه مخالف مسلح است که توسط ترکیه حمایت می‌شود و به نمایندگی از دولت موقت سوریه که در طول جنگ داخلی توسط گروه‌های مخالف تشکیل شده بود، فعالیت می‌کند. ارتش ملی سوریه، شامل شبه‌نظامیان اندکی می‌شود که با ترکیه ارتباط نزدیکی دارند و به خاطر سوءاستفاده‌هایی که علیه جمعیت بومی کرد در سوریه مرتکب شده‌اند، مشهورند.

شبه‌نظامیان دروزی به تازگی ظهور کرده‌اند و تحت نام اتاق عملیات جنوبی فعالیت می‌کنند. آن‌ها با هماهنگی سایر شبه‌نظامیان، حمله‌ای را در اوایل دسامبر در درعا آغاز کردند.

بد نیست بدانید داعش که به کمپین نظامی برای سرنگونی اسد کمک نکرد و از زمان از دست دادن سرزمین‌هایی که در سال‌های ۲۰۱۴ و ۲۰۱۵ در عراق و سوریه در سایه فعالیت کرده است، پس از خروج اسد از دمشق فعال‌تر شده است.

با وجود گروه‌های مختلف در مناطق گوناگون، اداره سوریه کنونی نسبتاً دشوار است. هیات تحریرالشام به تدریج از یک گروه شبه‌نظامی مبارز به یک نهاد حکومتی تبدیل شده است. برای مثال، زمانی که این گروه حلب را تصرف کرد، فوراً شروع به ارائه خدمات دولتی کرده و حتی حقوق معوق کارکنان دولتی را پرداخت. نهادهای دولتی در حلب سریعاً با رهبری جدید همکاری کردند و کارمندان را به کار بازگرداندند که این روند در سرتاسر کشور گسترش داشته است.

در دمشق، فرودگاه اوایل ژانویه ۲۰۲۵ دوباره بازگشایی شد و خبرگزاری دولتی شروع به تولید برنامه‌های تلویزیونی کرد که نشان‌دهنده از سرگیری خدمات دولتی عادی داشت. الشرع اعلام کرد که همه گروه‌های مسلح مخالف که شامل شبه‌نظامیان کردی و دروزی می‌شود، منحل خواهند شد و جنگجویان تحت نظارت وزارت دفاع قرار خواهند گرفت. اما خارج از شهرهای مهم سوریه، وضعیت متفاوت است زیرا بازیگران محلی برای برقرار کردن نظم در میدان؛ اهمیت دارند. گروه‌های نظامی با رهبران محلی گفت‌وگو می‌کنند تا دو طرف هماهنگی لازم را برای توسعه اشکال جدید حکمرانی و ادامه نهادهای دولتی را ایجاد کنند. 

بررسی واکنش‌های منطقه‌ای و بین‌المللی

در منطقه خاورمیانه، نظرات مختلفی درباره اینکه چگونه باید به وضعیت سوریه رسیدگی شود، وجود دارد. ما شاهد دو رویکرد در منطقه هستیم که شامل رویکرد مداخله‌گرایانه و دیپلماتیک می‌شود. ترکیه، اسرائیل و ایران رویکرد مداخله‌گرایانه‌ای را از خود نشان داده‌اند. به‌ویژه اسرائیل، رویکردی بسیار مداخله‌گرایانه را نشان می‌دهد. بین هشتم تا ۱۱ دسامبر، اسرائیل بیش از ۴۰۰ بار به سوریه حمله و منطقه غیرنظامی بین دو کشور را اشغال کرده است. حملات اسرائیلی حداقل ۸۰ درصد از توانایی‌های نظامی سوریه را نابود کرده است.

برای تقویت قدرت اسرائیل در منطقه مورد منازعه، بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل، در تاریخ ۱۵ دسامبر متعهد شد که جمعیت اسرائیلی‌ها را در بلندی‌های جولان اشغالی دو برابر کند. ایران در تلاش است تا روابط خود را با بازیگران مختلف در سوریه در پی از  دست دادن اصلی‌ترین هم‌پیمان خود در سوریه، یعنی اسد، تقویت کند. بلافاصله پس از خروج اسد، ایران با مقامات هیات تحریرالشام تماس گرفت و امیدوار بود که روابط قوی‌تری با دولت سوریه داشته باشد. با این حال، تلاش‌های تهران توسط حاکمان جدید دمشق رد شده است و آن‌ها حتی به اندازه‌ای پیش رفته‌اند که سفر ایرانی‌ها به سوریه را ممنوع کنند.

 ایران متعهد شده است که به مشارکت خود در آینده سوریه ادامه دهد و وزارت امور خارجه این کشور بیانیه‌ای صادر و اعلام کرده که ما از هیچ تلاشی برای کمک به برقراری امنیت و ثبات در سوریه دریغ نخواهیم کرد و برای این منظور به مشورت با تمام طرف‌های تأثیرگذار، به ویژه در منطقه ادامه خواهیم داد.

برخی از  کشورهای منطقه از دیپلماسی برای تأثیرگذاری بر وضعیت سوریه استفاده می‌کنند. اردن در تاریخ ۱۴ دسامبر میزبان نشستی از اتحادیه عرب بود که شامل عربستان سعودی، عراق، لبنان، مصر، امارات متحده عربی، بحرین و قطر می‌شدو به امضای یک بیانیه نهایی انجامید که که در آن هشت کشور حمایت خود را از یک انتقال فراگیر و تحت رهبری سوری‌ها اعلام کردند.

هیچ بازیگری بیشتر از ترکیه در بازسازی سوریه پس از اسد دخالت ندارد، کشوری که مدت‌ها بین همکاری با اسد و تلاش برای سرنگونی رژیم او نوسان داشته است. در نشستی در قاهره برای بحث درباره سوریه در تاریخ ۲۰ دسامبر، رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، اعلام کرد که ترکیه به دولت جدید سوریه کمک خواهد کرد تا یک قانون اساسی جدید و فراگیر بنویسد و تأکید کرد که ترکیه با مقامات هیات تحریرالشام در ارتباط بوده است. ترکیه از عملیات‌های نظامی داخلی حمایت کرده و همچنین تهدید کرده است که نیروهای نظامی خود را در خاک سوریه مستقر کند.

هم‌راستایی داخلی سوریه برای اهداف داخلی و بین‌المللی ترکیه استراتژیک است. ترکیه می‌خواهد شاهد خلع سلاح نیروهای دموکراتیک باشد و عملیات‌های نظامی جدایی‌طلبان کردی فرامرزی متوقف شود. قاهره هم به نوبه خود در تلاش است تا با آنکارا شرایطی برای ثبات در سوریه ایجاد کند که این امر به لطف آشتی اخیر ترکیه و مصر ممکن شده است. اما ترکیه رهبری این ابتکار را بر عهده دارد، زیرا مصر هنوز دو دل است که به طور کامل یک سوریه تحت حکومت هیات تحریرالشام را بپذیرد، یا نه. با توجه به موضع قوی ضد اسلام‌گرایانه عبدالفتاح السیسی، سرنگونی اسد توسط هیات تحریرالشام و دیگر شبه‌نظامیان؛ باعث نگرانی در مصر درباره احتمال بازگشت سیاست‌های متفاوت  در خاورمیانه شده است.

بازیگران بین‌المللی هم به شکل مشابه با بازیگران دیپلماتیک منطقه‌ای واکنش نشان می‌دهند. درخواست‌ها برای حکمرانی فراگیر جزو درخواست‌های مهم دیپلمات‌هاست. یک سخنگوی وزارت امور خارجه چین پس از سقوط دولت اسد گفت: آینده و سرنوشت سوریه باید توسط مردم سوریه تعیین شود و ما امیدواریم که همه طرف‌های مربوطه راه حلی سیاسی برای بازگرداندن ثبات و نظم هر چه سریع‌تر پیدا کنند. تا کنون چین هیچ تمایل قابل توجهی برای مشارکت جدی در بازسازی سوریه نشان نداده است.در مقابل، ایالات متحده هم‌اکنون در سوریه جدید دخالت دارد.

در هفته‌های پس از سرنگونی اسد، ایالات متحده تعداد حملات به اهداف داعش در سوریه را افزایش داد. فراتر از مداخله نظامی، آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه پیشین ایالات متحده، به طور دیپلماتیک با دولت موقت جدید سوریه ارتباط برقرار و تأیید کرد که مقامات آمریکایی به طور مستقیم با هیات تحریرالشام تماس گرفته‌ و توافق کردند که جایزه ۱۰ میلیون دلاری برای سر احمد الشراعه را لغو کنند که نشان‌دهنده تمایل ایالات متحده برای همکاری با رهبری جدید سوریه است.

گروه هفت بیانیه‌ای صادر کرد وخواستار حکومتی فراگیر و غیرمذهبی در سوریه شد. اتحادیه اروپا به شدت نگران آنچه در سوریه رخ می‌دهد است به ویژه آنکه جمعیت قابل توجه پناهندگان سوری در اروپا حضور دارند. پس از سقوط اسد، چندین کشور اروپایی اعلام کردند که درخواست‌های پناهندگی برای سوری‌ها را معلق کرده‌اند. 

واکنش قطر، امارات و عربستان به وقایع سوریه

سقوط حکومت بشار اسد و رسیدن گروه‌های افراطی به قدرت در سوریه در تاریخ ۸ دسامبر ۲۰۲۴، واکنش‌هایی را از سوی کشورهای عرب خلیج فارس به همراه داشته است.قطر، که از زمان بهار عربی ۲۰۱۱ به عنوان یک قدرت پیشرو در سیاست خارجی در خاورمیانه و حامی جنبش‌های اسلام‌گرای افراطی شناخته می‌شود، به سرعت تغییرات را پذیرفته و به حاکمان جدید دمشق کمک‌های مالی و دیپلماتیک وعده داده است. این واکنش از کشوری که در سال ۲۰۲۳ از عادی‌سازی روابط با اسد خودداری کرده بود، با اولویت‌های کلی سیاست‌های دولت دوحه همخوانی دارد. موضع قطر چندان غیرمنتظره نبوده است.ا ما استقبال مشابه عربستان سعودی و امارات متحده عربی از تغییرات در سوریه دور از انتظار بوده است.

برخلاف حمایت قطر از اسلام‌گرایان افراطی پس از بهار عربی، دولت‌های عربستان و امارات سیاست‌های خود را بر اساس رد کلی قیام‌های مردمی و تغییر رژیم‌ها، بنا کرده بودند. هر دو پایتخت یعنی ریاض و ابوظبی با دولت‌های تحت رهبری اسلام‌گرایان مخالف بوده و آن‌ها را تهدیدی جدی برای ثبات و امنیت ملی خود می‌دانستند. عربستان سعودی و امارات هرگز نسبت به دولت‌های اسلام‌گرای در تونس و مصر که مدت کوتاهی بر سر کار بودند، گرایش نشان ندادند و روابطشان را با آن‌ها عادی نکردند.

تحولات داخلی که اسلام‌گرایان را از قدرت در مصر در سال ۲۰۱۳ و تونس در سال ۲۰۱۹ حذف کردند، توسط دو کشور مهم عرب خلیج فارس مثبت ارزیابی شد. قیام سوریه در سال ۲۰۱۱ علیه بشار اسد، تهدیدی برای ثبات در شام بود و عربستان و امارات را به حمایت از برخی مخالفان اسد سوق داد. عربستان سعودی و امارات متحده عربی نگران نفوذ فزاینده ایران در نزدیکی خلیج فارس بودند. با این حال، گسترش خشونت بین گروه‌های رادیکال و دولت سوریه باعث شد که کشورهای عربستان سعودی و امارات نهایتاً مشارکت خود را در صحنه سوریه محدود کنند. قطر به همراه ترکیه همچنان به حمایت از گروه‌های مخالف ادامه داد.

در ماه می۲۰۲۳، عربستان سعودی و امارات متحده عربی، به همراه سایر کشورهای عربی مانند مصر، عراق و الجزایر، عضویت رژیم اسد را در اتحادیه عرب؛‌ دوباره پذیرفتند.  اگرچه قطر همچنان از عادی‌سازی روابط با حکومت اسد خودداری کرده بود، اما نمی‌خواست به “مانعی” برای “اجماع عربی” در مورد بازپذیری سوریه تبدیل شود. برعکس، عربستان سعودی و امارات متحده عربی از عادی‌سازی روابط با اسد استقبال کردند. او در همان ماه در یک نشست اتخادیه عرب که در جده برگزار شد، به گرمی پذیرفته شد. همچنین اسد در تابستان ۲۰۲۳ برای یک سفر رسمی به ابوظبی از سوی مقامات ارشد امارات مورد استقبال قرار گرفت که به او وعده کمک‌های انسانی و مالی را دادند. رویدادهای دسامبر ۲۰۲۴ در سوریه همه را غافلگیر کرد. دولت‌های خلیج فارس تلاش کردند تا پاسخ درستی به وقایع بدهند. واکنش قطر، همانطور که قبلاً ذکر شد، با سیاست‌های قبلی دوحه نسبت به اسد، جنبش‌های اسلام‌گرا و… همخوانی دارد. 

دو دولت عربستان سعودی و امارات متحده عربی تصمیم به کنار گذاشتن سیاست گذشته خود گرفتند و از حکومت تحت رهبری هیات تحریرالشام استقبال کردند. نشانه‌هایی از این سیاست جدید در هفته‌های اخیر جمع شده است. عربستان سعودی نشستی درباره سوریه در ریاض برگزار کرد و وزرای خارجه کشورهای کلیدی عرب، ترکیه و اتحادیه اروپا را دعوت کرد. رئیس امارات، محمد بن زاید، با احمد الشرع تماس تلفنی برقرار کرد. وزیر امور خارجه جدید سوریه، اسعد الشیبانی، از ریاض و ابوظبی و همچنین سایر پایتخت‌های دیگر در منطقه دیدن کرد.

دلایل پشت پذیرش حکومت تحت رهبری هیات تحریرالشام چیست؟

اولاً، عربستان و امارات تغییرات در سوریه را فرصتی بزرگ برای تضعیف نفوذ ایران در شام می‌بینند. اگرچه ریاض پس از میانجیگری موفق چین روابط دیپلماتیک خود را با تهران از سر گرفت و هر دو کشور با دولت ایران برای کاهش تنش‌ها در یمن همکاری کردند، اما سیاست‌های خارجی عربستان سعودی و امارات همچنان نسبت به نقش ایران در منطقه محتاط باقی مانده. با پذیرش حکومت تحت رهبری تحریرالشام، سعودی‌ها و اماراتی‌ها امیدوارند که ایران نتواند دوباره تسلط خود را بر سوریه بازیابد. حکومت تحریرالشام هم نیز امیدهای سعودی‌ها و اماراتی‌ها را با صدور فرمان مذکور مبنی بر ممنوعیت سفر ایرانی‌ها به سوریه و پذیرش روابط خوب با ترکیه و کشورهای خلیج فارس به عنوان انتخاب استراتژیک خود تأیید کرده است.

دوماً، ابوظبی و ریاض درس‌های ارزشمندی از اشتباهات گذشته خود در زمان‌های بی‌ثباتی در عراق و یمن آموخته‌اند که راهنمای مشارکت آن‌ها در سوریه پس از اسد خواهد بود. در عراق، عربستان سعودی و امارات متحده عربی پس از برکناری صدام حسین در سال ۲۰۰۳ تصمیم گرفتند که دخالت نکنند. در یمن هم امارات متحده عربی و عربستان سعودی بین سال‌های ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۵ سیاست بی‌توجهی به منازعه را دنبال کردند. بعدها عربستان سعودی و امارات متحده عربی مجبور شدند هزینه سیاسی و امنیتی زیادی بابت تردید اولیه خود برای ورود به یمن پرداخت کنند. اکنون رهبران خلیج فارس تلاش دارند تا نقش فعال‌تری نسبت به گذشته در منازعات منطقه‌ای ایفا کنند.

سوما، سوریه در کانون تغییرات ژئو استراتژیک پس از جنگ غزه در خاورمیانه قرار دارد. نفوذ اسرائیل فراتر از قلمرو خود و سرزمین‌های اشغالی فلسطین گسترش یافته در حالی که نفوذ ایران کاهش داشته است و این امر موجب باز شدن جعبه پاندورا در مورد سیاست‌های جنجالی و سوالات حاکمیتی در کشورهای شام، عراق، سوریه و لبنان شده است. نزدیکی جغرافیایی شام به خلیج فارس نیازمند دیپلماسی فعال عربستان سعودی و امارات متحده عربی و تعامل با ساختار جدید قدرت و نفوذ در شام است تا از سیاست‌های گسترش‌طلبانه اسرائیل و آرزوهای نئوعثمانی ترکیه برای نقش هژمونیک در خاورمیانه جلوگیری کنند.

چهارما، تعامل عربستان سعودی و امارات متحده عربی با سوریه همزمان با تلاش‌های این دو کشور برای اقدامات قاطعانه‌تر در منطقه صورت گرفته است. هر دو کشور به اولویت‌دهی به تعامل در تمامی صحنه‌های منطقه‌ای پرداخته و به دنبال حفظ منافع خود در خاورمیانه‌ای هستند که با درگیری و بی‌ثباتی عجین شده است. این سیاست خارجی قاطع، که در غزه، لبنان و همچنین در سوریه مشهود است، می‌تواند عربستان سعودی و امارات متحده عربی را در مسائل امنیتی منطقه‌ای برجسته‌تر کرده و آن‌ها را به قدرت‌های بزرگ علاقه‌مند به تثبیت خاورمیانه در همکاری با بازیگران منطقه‌ای مرتبط‌تر کند.

ترجمه: مهسا مژدهی

۳۱۲۳۱۵