حکایت «شاهرخ»؛ روشن‌فکری که نخست «استالین‌رخ» و بعد «فردوسی‌رخ» شد

به گزارش خبرگزاری خبرآنلاین، کتاب «شاهرخ مسکوب» تالیف علی بزرگیان که به‌تازگی توسط نشر مان منتشر شده و حاصل رجوع به منابع متعدد و گفت‌وگو با نزدیکان مسکوب است. بزرگیان کتاب خود را این‌طور معرفی کرده است: «پرتره‌ی مکتوبِ یکی از مهم‌ترین روشن‌فکران معاصر ایران است. شاهرخ مسکوب (۱۳۰۴-۱۳۸۴) در جوانی راه مذهب را در پیش گرفت، اما خیلی زود به دامان سیاست درغلتید و به حزب توده پیوست. بر اثر فعالیت‌های مجدانه و مؤمنانه در این حزب، چند سالی به زندان افتاد؛ اما کم‌کم آبشخور فکری حزب توده در نظرش استبدادی آمد و از آن برید. این فرصتی شد تا به علاقۀ قلبی‌اش، ادبیات و اساطیر، بپردازد. دست به قلم برد و جستارهایی درباره‌ی شاهنامه و دیگر متون کهن ادبی نوشت، و خوانش تازه‌ای از آن‌ها به دست داد که فضلای قوم را خوش نیامد. هم فرم نوشته‌هایش تازه بود و هم مضامینی که به آن‌ها می‌پرداخت. به‌تدریج در محافل روشن‌فکری به اسم و رسمی رسید و منشأ تحولات شد. دیگر از سیاسی‌کاری گریزان بود و از حواشیِ حلقه‌های ادبی دوری می‌کرد. چند نمایشنامه از یونان باستان را به فارسی برگرداند و درباره‌شان بحث‌های تازه‌ای پیش کشید. بعد از انقلاب نیز چاره‌ای جز مهاجرت ندید. در پاریس، بر اثر تنگناهای مالی، به شغلی روی آورد که سررشته‌ای از آن نداشت، و در نهایت، سرطان خون او را از پای انداخت.

رضا صائمی خبرنگار گروه فرهنگ روزنامه‌ی هم‌میهن نیز طی مطلبی که در این روزنامه منتشر کرده در معرفی کتاب یاد شده چنین نوشته است:

[…] نام شاهرخ مسکوب بر هر کتابی کافی ‌است تا اهل فرهنگ و اندیشه را به خواندن آن ترغیب کند، چه آن‌که نام او، عنوان خود کتاب باشد. به نظر می‌رسد که او تازه بعد از مرگش کشف شده و دوباره ظهور کرده است. به همین میزان هم میل به شناخت نوشته‌ها و اندیشه‌های او برانگیخته شده و حتی فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی را هم درنوردیده است. کتاب «شاهرخ مسکوب» به قلم علی بزرگیان به خود او می‌پردازد و درواقع پرتره‌ی مکتوبِ یکی از مهم‌ترین روشن‌فکران معاصر ایران است. […]

این کتاب […] ترسیمی نازک‌کارانه است از سیمای شخصیت دوران‌سازی که در فرهنگ و ادب فارسی دود چراغ خورده باشند. کتابی زندگی‌نامه‌ای که حاصل رجوع به منابع متعدد و گفت‌وگو با نزدیکان مسکوب است. گرچه محتوا و محور کتاب حول یک شخصیت می‌چرخد و روایت زندگی و آثار اوست، اما مضامین متنوع و متعددی دارد و تلاش کرده تا به پرسش‌های مختلف درباره‌ی زندگی پرفرازونشیب شاهرخ مسکوب پاسخ دهد. از جمله این‌که چگونه در جوانی راه مذهب را در پیش گرفت؟ چگونه به دامان سیاست درغلتید و به حزب توده پیوست؟ از سال‌های زندانی بودنش می‌گوید و این‌که چگونه و به چه دلایلی از حزب توده برید؟

در این کتاب از نوشته‌ها و تحقیقات ادبی‌اش خواهید خواند و این‌که آثار او چه بازتابی در جامعه و فضای روشن‌فکری داشته است. همچنین چه نقدهایی بر آثار و نگاه او به ادبیات شده. درباره‌ی انقلاب ۵۷ چه نظر و فعالیتی داشته و برای چه به پاریس مهاجرت کرد و آن‌جا چه کرد.

کتاب «شاهرخ مسکوب» به علائق ادبی او هم می‌پردازد. علاقه‌ای که در دهه‌ی ۳۰ به ‌بعد در زندگی مسکوب شدت یافت. مسکوب آثار متعددی در زمینه‌های مختلف از خود به یادگار گذاشته که از جمله‌ی آن‌ها می‌توان به «مقدمه‌ای بر رستم و اسفندیار»، «سوگ سیاوش در مرگ و رستاخیز»، «در کوی دوست»، «مسافرنامه»، «ملیت و زبان»، «خواب و خاموشی»، «روزها در راه» و «ارمغان مور» اشاره کرد. او همچنین آثاری از نویسندگان بزرگ جهان چون جان استاین‌بک و نمای‌نامه‌نویسان یونان باستان را به فارسی ترجمه کرده است.

مسکوب شاهد سه نقطه ‌عطف در تاریخ معاصر ایران بود: اشغال کشور به‌ دست متفقین و از پی آن تبعید رضاشاه، وقایع ۲۸ مردادماه ۱۳۳۲ و انقلاب ۱۳۵۷. هریک از این وقایع بر حیات شخصی و سیاسی و فکری او مؤثر افتاد. اولی او را از ملی‌گرایی افراطی رهانید، دومی او را از حزب توده گریزان کرد و سومی آغازی شد بر تبعید خودخواسته‌اش به پاریس. آن‌چه در کتاب «شاهرخ مسکوب» می‌خوانید قصه همین فرازوفرودهای زندگی اوست. کتاب «شاهرخ مسکوب» در قطع کوچک و در ۱۱فصل سامان یافته است.

منابع نویسنده‌ی کتاب برای نوشتن این زندگی‌نامه متنوع بوده، از نوشته‌ها و آثار مکتوب مسکوب گرفته تا آن‌چه دیگران درباره‌ی زندگی و آثار مکتوب او طی سالیان سال نوشته‌اند. به‌جز این‌ها باید به گفت‌وگوهای نویسنده با دوستان و آشنایان و هم‌نسلان مسکوب هم اشاره کرد. نویسنده در این کتاب پای صحبت‌های حسن کامشاد، علی بنو عزیزی، رامین جهانبگلو، گلی ترقی، احمد کریمی‌حکاک، سروش حبیبی، میرمحمد امیرسلطانی و احمد مسکوب برادرزاده‌ی او نشسته و دیدگاه‌های‌شان را درباره‌ی شاهرخ مسکوب جویا شده است. مسکوب به ‌واسطه‌ی شیوه‌ی زیست و شکل اندیشه‌ورزی‌اش و البته جنس قلم و روایتش که شکلی جذاب از جستارنویسی است به روشن‌فکر و نویسنده‌ای منحصربه‌فرد تبدیل شده که به او جذابیتی کاریزماتیک بخشیده است…

۲۵۹