حذف دختران، این‌بار از کتاب ریاضی

روزنامه شرق – شهرزاد همتی: شاید عجیب و باورنکردنی به نظر برسد، در کشوری که یکی از زنانش پرافتخارترین جایزه جهانی ریاضی را از آن خود کرده است، تصویر دختران از جلد کتاب ریاضی حذف می‌شود. این خبری بود که در روز‌های گذشته در فضای مجازی پیچید و عکسی از سال‌های گذشته کتاب ریاضی سوم دبستان و عکسی هم از جلدی که ادعا می‌شد متعلق به امسال است، منتشر شد.

ماجرا آن‌قدر باورنکردنی به نظر می‌رسید که ابتدا بخشی از کاربران احتمال دادند که داستان شیطنتی رسانه‌ای و تصویر منتشر‌شده فتوشاپی باشد؛ اما قضیه درست بود و مسئولان تدوین کتب درسی به امید اینکه کسی شک نکند، دو دختری را که روی عکس جلد کتاب ریاضی با چند پسربچه در حال بازی با اعداد ارقام بودند، جارو زدند و تصویر را به قول خودشان با نظر کارشناسی ویرایش کردند.

واکنش‌ها به ماجرای پیش‌آمده به قدری زیاد بود که سازمان مطالعه و تدوین کتب درسی و وزارت آموزش‌و‌پرورش را وادار به واکنش کرد و آن‌ها در بیانیه‌ای عنوان کردند: در ارتباط با تصویر روی جلد کتاب ریاضی سال سوم ابتدایی و ویرایشی که در این تصویر انجام شده است، از آنجا که تصویر قبلی بسیار شلوغ بود و تعداد مفاهیم ریاضی مطرح‌شده در آن تصویر بسیار زیاد بود، پیشنهاد کارشناسانی که از منظر‌های هنری، زیباشناسی و روان‌شناسی بخش‌های مختلف کتاب را بررسی می‌کنند، بر این بوده است که تصویر خلوت‌تر گردد».

باورکردنی نبود

توجیه غیرمنطقی وزارت آموزش‌وپرورش انتقاد‌ها را بیشتر کرد. در‌حالی‌که حتی بر فرض شلوغ‌بودن این تصویر، آن‌ها به جای تک‌جنسیتی‌کردن جلد کتاب می‌توانستند یا کلا طرح جلد را تغییر دهند، یا از هر جنسیت یک یا دو فرد را کم کنند. اتفاقی که حتی اعتراض تصویرگر کتاب را هم در‌آورد و در صفحه شخصی‌اش نسبت به این اتفاق انتقاد کرد. نسیم بهاری، تصویرگر کتب درسی، در اینستاگرام خود نوشت: «برام باورنکردنیه که این‌قدر راحت دست تو طرح ببرن و دخترارو حذف کنن! اتود هم کلی ممیزی خورد و اجازه ندادن یکی از دختر‌ها بالای درخت باشه. حتی جایی گفتن انگار پسر می‌ره سمت دختر که بغلش کنه پس طرح رو اصلاح کنید. این اصلاحات قبل از چاپ جلد کتاب بوده، ولی برای دست‌بردن تو طرحی که تأیید‌شده هیچ توجیهی وجود نداره!».

او درباره این ماجرا، با بیان اینکه هیچ‌کس از او درباره دست‌بردن در طرحش نظرخواهی نکرده است، می‌گوید: «بسیاری از تصویرگران کارشان را از کتب آموزشی شروع می‌کنند. من خودم سال‌هاست برای مجله رشد کار می‌کنم. سال ۹۲ از وزارت آموزش‌و‌پرورش با من تماس گرفتند و گفتند هم محتوای کتب درسی و هم تصاویر و جلد‌ها تغییر می‌کند و از من دعوت به همکاری کردند. این اتفاق فقط برای من نیفتاد و از خیلی از بچه‌های همکارم دعوت به همکاری کردند و اسمشان در کتب درسی هست. من برای کتاب سال ششم و سال سوم کار‌های زیادی انجام دادم. تصویر روی جلد هم همان سال از من خواسته شد و من تصویری را که ساخته بودم، برایشان ارسال کردم.

البته تصاویر دیگری قبلش کشیده بودم که به نظرم خیلی بهتر بود، ولی چیز‌هایی گفتند که مجبور شدیم تبدیلش کنیم به تصویری که تا سال گذشته منتشر می‌شد. این جلد هفت سال روی کتاب ریاضی بچه‌ها چاپ می‌شود و حقیقتا من پیگیر نبودم و نمی‌دانستم هنوز از همان تصویر استفاده می‌کنند. چون فکر می‌کردم شاید کلا تصویر عوض شده باشد. امسال یکی از دوستانم تصویر را فرستاد و متوجه شدم که این بلا را سر طرح جلد من آورده‌اند».

او در ادامه افزود: «من ابتدا اصلا باورم نشد و فکرش را هم نمی‌کردم چنین بلایی سر تصویر بیاورند و فکر می‌کردم فوتوشاپ باشد. چون از نظر حرفه‌ای هم نباید بدون اجازه من این کار انجام می‌شد؛ چه برسد به اینکه چنین اقدام معناداری انجام شود و حتی نیایند تعداد دختر‌ها و پسر‌ها را کم کنند و کلا دختر‌ها را از تصویر من حذف کنند». بهاری با انتقاد از بیانیه آموزش‌و‌پرورش می‌گوید: «آن‌ها در بیانیه‌شان نوشته‌اند که ما با کارشناسانی مشورت کردیم و این بلا را سر تصویر در‌آوردیم. من نمی‌دانم کدام کارشناس چنین حکمی داد؟ ولی از‌نظر زیبایی‌شناسی ترکیب‌بندی جلد خراب شده است.

من در ۱۴ سال کار حرفه‌ای تا‌به‌حال ندیده بودم دست داخل تصویرسازی کس دیگری ببرند. ممکن است آن‌ها بگویند از نظر قانونی طرح را خریده‌اند. اما از نظر حرفه‌ای این حق وجود ندارد که ترکیب‌بندی تصویرسازی فردی را عوض کنند و به این بهانه که ما با کارشناس حرف زدیم، این کار را بکنند. از من که جلد را طراحی کرده‌ام، کارشناس‌تر وجود داشت؟ حداقل با من صحبت می‌کردند. اگر با من صحبت می‌کردند، اجازه چنین کاری را نمی‌دادم. به نظرم بهترین راه‌حل برای رفع مشکل به‌اصطلاح شلوغی، تغییر جلد بود نه دست‌بردن در آن».

او در ادامه افزود: «کسانی که در آن مجموعه کار می‌کنند، همگی طراح گرافیک هستند و یک‌سری از آن‌ها دوستان من هستند و من نمی‌دانم چطور توانستند در کار کسی دیگر دست ببرند. من حتی از آن‌ها هم دلخور هستم. آن‌قدر این کار باورنکردنی است که نمی‌توانم هیچ توجیهی برایش بیاورم. از دیروز هم که این ماجرا رسانه‌ای شده است، من هیچ تماسی از آموزش‌و‌پرورش نداشتم؛ نه عذرخواهی و نه حتی اعتراض به صحبت‌های من. واکنشی هم که به انتقاد‌ها داشتند، عجیب‌تر از هر چیز دیگری بود».

از انتگرال تا مهارت‌های زندگی

از سال ۹۷ و با نشستن حجت‌الاسلام علی ذوعلم بر مسند سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش‌و‌پرورش، اتفاقات عجیب و زیادی در حوزه تدوین کتب درسی افتاد. مدیری که به دلیل بازنشستگی جای خودش را به دکتر حسن ملکی داد، اما هنوز سیاست‌هایش روی کتب درسی اعمال می‌شود؛ سیاستی که سال گذشته باعث حذف دروس خاطره‌ساز و مهم از کتاب ادبیات فارسی شد. باغ بی‌برگی، چشم‌هایش، موسی و شبان و غزل «در این سرای بی‌کسی» فقط بخشی از حذف‌شدگان کتاب ادبیات بودند.

هرچند ذوعلم در هنگام نگارش این گزارش پاسخ خبرنگار را نداد، اما سال گذشته درباره دلیل حذف این دروس گفته بود: این تغییرات مال الان نیست، اینکه با طراحی کتاب‌های جدید بخش ادبیات معاصر کلا جابه‌جا شده، مربوط به دوره ما نیست و مال حداقل سه سال قبل است. البته این‌ها تنها حذفیات حجت‌الاسلام ذوعلم نبودند. رئیس وقت سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی در برنامه تلویزیونی پرسشگر با موضوع «نظام آموزشی و گام دوم انقلاب»، در واکنش به حذف انتگرال از کتاب‌های درسی اظهار کرد: علاوه بر انتگرال مباحث دیگری هم از کتاب‌های درسی حذف شده‌اند؛ باید این‌ها کنار بروند تا جا برای مهارت و سبک زندگی باز بشود.

ذوعلم با بیان اینکه از میان کلیدواژه‌های گام دوم انقلاب، چند کلید‌واژه مرتبط با تعلیم و تربیت را عرض می‌کنم، گفت: کلیدواژه نخست، جوانان است که پایه‌های ارزشی و نگرشی آن‌ها در آموزش‌و‌پرورش نهاده می‌شود، جوانان چگونه باید تربیت شوند که بتوانند در گام دوم انقلاب نقش‌آفرینی کنند؟ تلاش‌ها برای صحبت‌کردن با دکتر حسن ملکی، رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش‌و‌پرورش و همین‌طور رضوان حکیم‌زاده، معاون آموزش ابتدایی وزارتخانه نیز به جایی نرسید و همه آن‌ها واکنش وزیر آموزش‌و‌پرورش را کافی دانستند. محسن حاجی‌میرزایی پس از باران انتقاد‌ها در توییتر خود نوشت: تغییرات در کتاب‌های درسی همه‌ساله براساس ارزیابی و از سوی مؤلفین انجام می‌شود.

به رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش‌و‌پرورش مأموریت دادم تغییرات در شکل و محتوای کتاب‌های درسی را باحساسیت کامل، رصد، اصلاح و گزارش کند. عده زیادی در واکنش به این اقدام آموزش‌و‌پرورش اقدام به طراحی جلد کتاب ریاضی به سلیقه خودشان کردند؛ جلد‌هایی که عموما منقش به مریم میرزاخانی نابغه فقید ریاضی ایران بود. عده‌ای هم انتقاد کردند نخبه‌گرایی نمی‌تواند دلیل حضور زنان روی جلد کتاب‌ها باشد. زنان بخشی از جامعه هستند و باید روی کتاب‌های درسی هم حضور داشته باشند. البته بعضی هم گفتند روی کتاب علوم کلاس چهارم هم فقط عکس دختران است و شاید عمدی در حذف دختران از کتاب ریاضی نبوده باشد.

کتاب‌های درسی مردانه

شاید حذف چند دختر از کتاب ریاضی نباید چنین واکنشی را به دنبال داشته باشد، اما آمار حاکی از آن است که کتب درسی کاملا مردانه طراحی شده‌اند. سیدجواد حسینی پیش از آمدن حاجی‌میرزایی به وزارت آموزش‌و‌پرورش سرپرستی این وزارتخانه را بر عهده داشت. او در جلسه‌ای بیان کرده بود: ۷۰‌درصد اسامی و نقش‌های کتب درسی «مردانه» است. همچنین «سیف‌الله سیف‌الهی»، جامعه‌شناس و مدرس دانشگاه، پیش از این در پژوهشی به بررسی محتوای کتاب درسی ادبیات فارسی در تمام پایه‌های آموزش‌و‌پرورش ایران پرداخته و برای این کار ۹ کتاب ادبیات فارسی را بررسی کرده است.

نتایج این پژوهش که با عنوان «نقش و منزلت زن در کتاب‌های درس فارسی مدارس آموزش‌وپرورش ایران» منتشر شده، با عدد و رقم، نگاه جنسیت‌زده را تأیید می‌کند. این مقاله درباره اهمیت کتاب‌های درسی می‌نویسد: «براساس نتایج این پژوهش «از مجموع سه‌هزارو ۲۲ اسم استفاده‌شده ١۶درصد اسامی مربوط به زنان است و بقیه به مردان اختصاص یافته، از تعداد ٧٨٢ اسم مشاهیر، ٣٧ اسم مربوط به زنان و بقیه مربوط به مردان، از مجموع هزارو ۱۷۰ تصویر مربوط به انسان‌ها، ۳.۲۴ درصد تصاویر مربوط به زنان و بقیه به مردان تعلق دارد.

از مجموع ١٢٢ تصویر مشاهیر، تنها یک تصویر زن و ١٢١ تصویر مخصوص مشاهیر مرد است. از مجموع هزارو ٨۵٩ واژه جنسیتی به کار رفته در کتاب‌ها، ۶.۲۴ درصد واژه‌ها مربوط به زنان و بقیه مربوط به مردان است؛ درصد بیشتر واژه‌های جنسیتی زنان، واژه‌های نسبتی مانند: مادر و زن است». حتی نقش مؤلفان زن در تدوین کتاب‌ها هم ناچیز است: «در تدوین کتاب‌های درس ادبیات فارسی مدارس از ٨٨ مؤلف استفاده شده که ٢٢ مؤلف زن و ۶۶ مؤلف مرد هستند. قابل توجه است که بیشتر مؤلفان زن، مربوط به کتاب‌های دوره ابتدایی است. شغل درصد بیشتری از زنان شاغل در کتاب‌های مورد بررسی، «معلم» است».