جشن امردادگان؛ جشن جاودانگی دوران باستان

جشن امردادگان، یکی از جشن‌های دوازده گانه باستانی ایرانیان است که هر سال در تاریخ هفتم مرداد در تقویم باستانی و سوم مرداد در تقویم فعلی، برگزار می‌شود. این جشن، پیوند عمیقی با محیط زیست و طبیعت دارد و اندیشه‌های فلسفی عمیقی، آن را پشتیبانی می‌کنند؛ به‌طوری که حفاظت از محیط‌ زیست برای جلوگیری از آلودگی زمین، از جمله نیایش‌هایی است که در این جشن اسطوره‌ای خوانده می‌شود. در ادامه با ما همراه باشید تا شما را با این جشن باستانی ایرانی آشنا کنیم.

هرآنچه باید درباره جشن امردادگان بدانید:

جشن امردادگان چیست؟

_{منبع عکس: سایت تبیان، عکاس نامشخص}

تقویم باستانی ایرانیان (گاهشمار یزدگردی) دارای ۱۲ ماه ۳۰ روزه و یک پنجه پس از پایان اسفندماه است. جالب است بدانید که در این گاهشمار، سال کبیسه را این‌گونه حساب می‌کنند که هر ۱۲۰ سال، یک ماه به سال اضافه می‌شود و به این ترتیب، هر ۱۲۰ سال یک بار، یک سال ۱۳ ماهه وجود دارد. تقویم باستانی ایرانی همچنین دارای هفته نیست و هر روز از  ۳۰ روز ماه، نامی ویژه برای خود دارد. نامِ روزهای ماه و معنای آن‌ها در گاهشمار ایران باستان به این ترتیب است:

یکم، «هرمزد» (اهورامزدا، هستی‌بخش بزرگ‌ دانا)؛

دوم، «بهمن» (اندیشه‌ نیک)؛

سوم، «اردیبهشت» (بهترین راستی و پاکی)؛

چهارم، «شهریور» (شهریاریِ نیک)؛

پنجم، «اسفند» (فروتنیِ مقدس، مهرِ پاک)؛

ششم، «خرداد» (رسایی، تندرستی)؛

هفتم، «اَمُرداد» (بی‌مرگی و جاودانگی)؛

هشتم، «دی‌ به‌ آذر» (دادار، آفریدگار)؛

نهم، «آذر» (آتش)؛

دهم، «آبان» (آب)؛

یازدهم، «خور» (خورشید)؛

دوازدهم، «ماه»؛

سیزدهم، «تیر» (تِشتر، ستاره‌ی باران)؛

چهاردهم، «گوش» (جانوران، هستی)؛

پانزدهم، «دی‌ به‌ مهر» (دادار، آفریدگار)

شانزدهم، «مهر» (مهر و محبت، عهد و پیمان، فروغِ خورشید)؛

 هفدهم، «سروش» (فرمانبرداریِ ایزدی)؛

هجدهم، «رَشن» (دادگستری)؛

نوزدهم، «فروردین» (فروهر، نیروی پیشرفت)؛

بیستم، «بهرام» (پیروزی)؛

بیست‌ و یکم، «رام» (رامش و شادی)؛

بیست‌ و دوم، «باد»؛

بیست‌ و سوم، «دی‌ به‌ دین» (دادار، آفریدگار)؛

بیست‌ و چهارم، «دین» (دین و وجدان)؛

بیست‌ و پنجم، «اَرد» (توانگری و خواسته)؛

بیست‌ و ششم، «اَشتاد» (راستی)؛

بیست‌ و هفتم، «آسمان»؛

بیست‌ و هشتم، «زامیاد» (زمین)؛

بیست‌ و نهم، «مانتره ‌سپند» (کلامِ مقدس، گفتارِ آسمانی)؛

سی‌ام، «اَنارام» (روشناییِ بی‌پایان).

ایرانیان باستان، ۱۲ جشن سالانه دارند که آن‌ها را به مناسبت هم‌نام شدن روز و ماه، برگزار می‌کنند

ایرانیان باستان، ۱۲ جشن سالانه دارند که آن‌ها را به مناسبت هم‌نام شدن روز و ماه، برگزار می‌کنند. امردادگان نیز یکی از این جشن‌های دوازده‌گانه است که در روز هفتم ماه پنجم سال برگزار می‌شود؛ روزی که اَمرداد نام دارد و هم‌نام ماه پنجم سال است. امرداد در زبان زرتشتی یا «اَمِرِتات» در اوستای پسین، یکی از فروزه‌ها یا امشاسپندان ۶ یا هفت‌گانه خرد و دانش اهورامزدا (فرمان‌روا بر فرآیند هستی) است که به بی‌مرگی و جاودانگی معنی می‌شود.

جشن امردادگان در اوستا یا جشن نیلوفر برای بزرگداشت صفت بی‌مرگی، جاودانگی و زوال‌ناپذیری اهورامزدا برگزار می‌شود. «بهروز بیگوند» در کتاب «جشن‌های فراموش‌شده ایران باستان» می‌گوید:

در یادگارهای کهن ایرانی، از این روز و جشن ویژه آن، سخن بسیار گفته شده است.

در متن پهلوی «بُندَهِش» نیز آمده است:

اَمردادِ بی‌مرگ، سرورِ گیاهان بی‌شمار است؛ زیرا او خویشاوندِ گیاه در گیتی است. گیاهان را رویاند و رَمه‌ گوسپندان را افزاید؛ زیرا همه‌ دام‌ها از او خورند و زیست‌ کنند. در هنگامِ نوسازیِ جهان نیز خوراک بی‌مرگی را از اَمرداد آرایند. اگر کسی گیاه را رامش بخشد یا بیازارد، آن‌گاه اَمرداد از وی آسوده یا آزرده شود.

مسعود سعد سلمان، چکامه‌پرداز سده پنجم هجری نیز درباره جشن امردادگان این‌گونه می‌سراید:

روز مُرداد مُژده داد بدان / که جهان شد به طبع، باز جوان

مرداد مه است سخت خرم / مَی نوش پیاپی و دمادم

موبد اردشیر آذرگشسب می‌نویسد:

از آنجا که امرداد، فرشته جاودانی و بی‌مرگی است و در عالم جسمانی نگهبان نباتات و روییدنی‌ها، می‌توانیم به حدس قریب به یقین بگوییم که پدران ما در این روز به باغ‌ها و مزارع خرم و دل‌نشین دور از محوطه شهر می‌رفتند و طی مراسمی این جشن را با شادی و سرور در هوای صاف و در دامن طبیعت برگزار می‌کردند.

_{زرتشت. منبع عکس: tarafdari.com}

ابوریحان بیرونی در کتاب «آثار باقیه از مردمان گذشته» در بخش «گفتار درباره‌ ماه‌های ایرانی» می‌نویسد:

مردادماه که روز هفتم آن مرداد روز است و آن روز را به انگیزه پیش آمدن دو نام با هم جشن می‌گرفتند. معنای امرداد آن است که مرگ و نیستی نداشته باشد. امرداد فرشته‌ای است که به نگهداری جهان و آراستن غذاها و داروها که اصل آن از نباتات است و برکنار کردن گرسنگی و زیان و بیماری‌ها است، کارگزاری یافته است.

خیام نیز در نوروزنامه خود می‌نویسد:

مردادماه یعنی خاک، داد خویش بداد از بَرها و میوه‌های پخته که در وی به کمال رسد و نیز هوا در وی مانند غبار خاک باشد و این ماه میانه تابستان بود و قسمت او از آفتاب، مر برج اسد را باشد.

البته خیام به اشتباه در نوروزنامه از واژه مرداد استفاده کرده است.

امشاسپند چیست؟

_{منبع عکس اول، دوم و سوم: virgool.io. منبع عکس چهارم: khooger.com}

امشاسپند به‌معنای جاودانان پاک، مقدسان بی‌مرگ یا نامیرایان فزونی‌بخش است

امشاسپندان که جمع واژه امشاسپند، امشاسفند، اموسپند و امهوسپن است به صفات پاک اهورامزدا اطلاق می‌شود. البته باید بدانید که در هیچ یک از گاتاها اشاره‌ای به واژه امشاسپند نشده؛ اما بارها از تمام آن‌ها به‌عنوان صفات و القاب اهورامزدا یاد شده است. گاتاها، سروده‌های زرتشت اسپیتمان (دارنده سپیدی و دارنده لکه‌های سپید) هستند که پیام و آموز‌ه‌های وی را شامل می‌شوند. این سروده‌ها به لهجه گاهانی زبان اوستایی‌ هستند و متن بسیار پیچیده‌ای دارند.

نام‌های امشاسپندان اولین بار در گاتاها زرتشت در یسن هپتنگهایتی یسن ۹ بند سه برده می‌شود. البته این نام‌ها در آیین کهن ایران پیش از زرتشت، نام خداهایی جداگانه بودند و زرتشت از آنجا که نام این خداها برای جامعه آن زمان آشنا بود، از آن‌ها برای بیان صفات اهورامزدا اشاره کرد. پس از زرتشت، امشاسپندان به‌عنوان نیروهای خدا معرفی شدند و به مرور زمان، شخصیتی ویژه و حالت اسطوره‌ای به خود گرفتند.

امشاسپند که از دو بخش «اَمِشَه» به‌معنای جاودانی و بی‌مرگی و «سپنته» به معنی پاک، مقدس و فزونی‌بخش تشکیل شده‌، به‌معنای جاودانان پاک، مقدسان بی‌مرگ یا نامیرایان فزونی‌بخش است. امشاسپندان به ۶ فروزه اهورامزدا گفته می‌شود که هر یک با مفهوم خود، عظمت خداوند یکتا را به افراد می‌شناسانند و با شناخت و پیروی از این مفاهیم است که می‌توان اهورا مزدا را درک کرد.

طبق باورهای مذهبی زرتشتیان، اماشسپندان همچون فرشته‌هایی هستند که به خداوند برای گسترش صلح و عدالت در زمین کمک می‌کنند. آن‌ها که هریک مسئولیت محافظت از چیزی را بر عهده دارند، واسط بین خالق و مخلوق و راهبر نیکوکاران به بهشت به شمار می‌آیند. امشاسپندان گاهی مفهوم انتزاعی دارند و گاهی به مجردات معنوی و اخلاقی دلالت داده‌ می‌شوند. امشاسپندان در باورهای جدید دینی، مفهوم اساطیری خود را از دست داده‌اند و تنها به‌عنوان صفات اهورامزدا شناخته می‌شوند.

_{امشاسپند خرداد. منبع عکس: virgool.io}

نام‌های امشاسپندان و دیگر ایزدان دیانت زرتشتی، نام ۱۲ ماه تقویم خورشیدی هستند. در جهان‌بینی مذهبی زرتشتی، اندیشه نیک و خرد (بهمن)، راستی و داد و قانون (اردیبهشت)، نیروی پسندیده اهورایی (شهریور) و مهر و مدارایی افزاینده (سپندارمزد) پایه‌های دین هستند و انسان را به خودشناسی و رسایی (خرداد) و جاودانی (امرداد) می‌رسانند. در ادامه با ۶ امشاسپند یا فروزه های اهورامزدا آشنا شوید که در دیدگاه اساطیری، بزرگ‌ترین آفرینش خداوند هستند و خود پرودگار نیز رهبری آن‌ها را بر عهده دارد.

• بهمن یا وُهومن: منش نیک و خرد، نگهبان جانوران
• اردیبهشت یا اشاوهیشتا: بهترین اشه، راستی، داد و قانون، نگهبان گیاهان و مرغزارها
• شهریور یا خشترا: نماد فرمانروایی نیرومند الهی، نگبهان فلزات و فرّه و شهریاران دادگر، فرشته مهربانی و جوانمردی
• سپندارمذ یا سپنتا آرمیتی: اسفند، آرمیتی، دارنده خرد کامل
• خرداد یا هوروتات: رسایی و کمال، نگهبانان آب، نابودگر دیو مرگ
• اَمرداد: مرداد، نماد بی‌مرگی و جاودانگی

امشاسپند امرداد

_{منبع عکس: khooger.com}

امرداد یا امرتات، تجلی رستگاری، تندرستی، جاودانگی و سرور گیاهان است. امرداد در باورشناسی ایرانیان، نگهبان گیاهان و رستنی‌ها بوده؛ فرشته‌ای که گیاهان را می‌رویانده و رَمه یا گله را می‌افزوده است. او همچنین تلاش می‌کند تا گیاهان پژمرده نشوند و در ضمن محافظت از زمین، بیماری و مشکلات را از بین می‌برد. این امشاسپند که جنبه زنانه دارد، در زمان آفرینش، گیتی گیاه را بر عهده گرفت. او همچنین به ظالمانی که به گیاهان ستم می‌کنند اجازه نمی‌دهد تا به بهشت وارد شوند.

ایزدان رَشن (ایزد دادگری)، اَشتاد و زامیاد (ایزد زمین) از همکارهای امشاسپند امرداد هستند. تیشتر (ایزد باران) نیز در زمان نیاز به کمک امشاسپند امرداد می‌شتابد. در واقع زمانی که گیاهی به خاطر حمله اهریمن خشک می‌شود، امرتات آن را در بر می‌گیرد و تیشتر با ایجاد باران، آن را نجات می‌دهد.

در باورهای دین زرتشت، امشاسپند جاودانگی امرداد همیشه در کنار امشاسپند رسایی خرداد قرار می‌گیرد. آن‌ها هر دو نگهبانان آب و گیاه و سرچشمه زندگی و رویش هستند و کارکرد آفرینشگری دارند. گفته می‌شود که امشاسپندان امرداد و خرداد به کمک یکدیگر، گوهر تن زرتشت را ساخته‌اند. آن‌ها برای این کار، مایه تن زرتشت را در باران نشاندند تا با بارش باران، این مایه به زمین بیاید و در دل گیاهان جای بگیرد. 

پوروشسب، پدر زرتشت نیز به کمک و راهنمایی این دو امشاسپند، ۶ گاو را به چراگاه برد تا از گیاهان حاوی مایه تن زرتشت بخورند. به این ترتیب، مایه تن زرتشت در شیر گاوها آمیخته شد. پدر زرتشت، گاوها را به خانه برد و به دوغدو (مادر زرتشت) سپرد. او نیز شیر گاو را با گیاه «هوم» مخلوط کرد؛ گیاهی که به کمک امشاسپندان بهمن و اردیبهشت پیدا کرده بود. آن‌ها سپس شیر را نوشیدند تا به این ترتیب، روان و مایه تن زرتشت در وجود دوغدو (مادر او) که فرّ ایزدی داشت، به وجود آید.

دیوان؛ نبرد خیر و شر

_{منبع عکس: virgool.io}

دین زرتشت، بیانگر نبرد حق علیه باطل است. در این دین، در برابر امشاسپندان که فروزه‌های نیک خداوند هستند، ۶ یا هفت دیو وجود دارند که در واقع صفات اهریمن بدنهاد (انگره‌ مَینیو در زبان اوستایی) هستند. این دیوان همواره با امشاسپندان و کلیه مخلوقات آفرینش خداوند در جنگ هستند. در ادامه با نام‌های آن‌ها آشنا شوید:

• اکومن (اَکه مَنه): این دیو دشمن امشاسپند بهمن است. او بداندیشی و آشتی ناپذیری را به انسان‌ها آموزش می‌دهد و پیام‌آور اهریمن است.
• ایندرَه (اِندَر): این دیو، دشمن اردیبهشت است و آفریدگان را از نیکویی کردن بازمی‌دارد. او ضد نظم و ترتیب است.
• ساوول (سَروَه): این دیو، دشمن شهریور است و نمادی از شهریاری بد و ستمکاری به شمار می‌آید. ساوول به احتمال زیاد همان «رودرَه سَروَه»، خدایی از تبار دَئِوَه‌های هندی است که در ایران، به تجسم شهریاری بد و ظالم درمی‌آید.
• ناهیه (نانگهیثیه): این دیو، دشمن سپندارمذ است و آفریدگان را از قانع بودن بازمی‌دارد و به آن‌ها احساس نارضایتی می‌دهد. ناهیه به احتمال زیاد تجسم «ناستیه» از خدایان هند است.
• تَیریز (تئیری): این دیو، دشمن خرداد است و گیاهان و دام‌ها را به زهر می‌آمیزد.
• زَیریز (زئیری): این دیو گرسنگی و تباهی، دشمن امرداد است و زهر می‌سازد.

درمورد جشن امردادگان

_{منبع عکس: manodeliar.com}

ایرانیان در گذشته برای برگزاری جشن امردادگان به باغ‌ها، بوستان‌ها و مزارع خرم و سرسبز و همچنین چشمه‌سارها می‌رفتند و و پس از نیایش به درگاه اهورامزدا در هوای صاف و در دامن طبیعت به جشن و سرور می‌پرداختند

جشن امردادگان در ایران باستان و در گذشته‌های دور از اهمیت و محبوبیت خاصی برخوردار بوده است. فراوانی نعمت و میوه، طبیعت سبز، وفور آب رودها و آبشارها در اثر آب شدن برف کوه‌ها، رویش گل‌های زیبا و آسمان پر ستاره از جمله نعمت‌هایی هستند که در ماه امرداد به مردم ارزانی می‌شوند؛ به همین دلیل نیاکان ما در این روز، جشن می‌گرفتند. 

 ایرانیان در گذشته برای برگزاری جشن امردادگان و بزرگداشت فرشته امرداد به باغ‌ها، بوستان‌ها و مزارع خرم و سرسبز و همچنین چشمه‌سارها می‌رفتند و و پس از نیایش به درگاه اهورامزدا در هوای صاف و در دامن طبیعت به جشن و سرور می‌پرداختند؛ جشنی که کماکان در میان زرتشتیان به مناسبت پاسداری از گیاهان سبز با سرود و نیایش و سخنرانی درباره شناخت و نزدیک شدن به خداوند برگزار می‌شود. 

برخی افراد معتقد هستند که ریشه جشن‌های دوازده گانه، زرتشتی بوده است؛ اما عده‌ای نیز بر این باور هستند که نمی‌توان جشن امردادگان را جشنی زرتشتی دانست؛ زیرا این جشن به باورهای اسطوره‌ای مردمان فلات ایران و به پیش از زرتشت بازمی‌شود و یک جشن ایرانی است. 

هر یک از فروزه‌های دوازده‌‌گانه اهورامزدا که جشن‌های هم‌نامی روز و ماه برای گرامیداشت آن‌ها برگزار می‌شود، نمادها، آیین و گل ویژه‌ای دارند و گل ویژه امُرداد، گل زیبای زنبق است. نماد اَمُرداد، گیاه است و همیشه بر سفره‌ آیینی این جشن، یک ظرف آب و گیاه مورد (همیشه سبز) گذاشته می‌شود. 

جشن امردادگان چه تاریخی است

_{منبع عکس: baloot.agency}

جشن امردادگان، هر سال در تاریخ هفتم امرداد در تقویم باستانی ایرانیان یا سوم امرداد در تقویم فعلی ایران برگزار می‌شود. همان طور که پیش‌تر گفتیم، در دوره باستان سال به ۱۲ ماه و هر ماه به ۳۰ روز تقسیم می‌شد؛ اما امروز ۶ ماه اول سال به ۳۱ روز و پنج ماه بعدی به ۳۰ روز و ماه آخر سال به ۲۹ روز و اگر سال کبیسه باشد، به ۳۰ روز تقسیم می‌شود. به همین دلیل، جشن امردادگان، نسبت به گاهشمار باستانی، چهار روز جلوتر و در تاریخ سوم امرداد است.

مرداد یا امرداد

از دید زبانشناسی تاریخی، ساختمان واژه‌ اَمرداد، «اَ + مَر + تات» (ameretat) است. ریشه‌ واژه «مَر» در «اَمرداد» به‌معنای «مردن» و پسوند «تات» به‌معنای «کاملی، رسایی و سالمی» است. معنی کلمه امرداد با پیشوند نفی «اَ»، تبدیل به جاودانگی، دوام جاودان و نامیرایی می‌شود؛ بنابراین تلفظ این کلمه به‌شکل «مُرداد»، معنی آن را کاملا وارونه می‌کند. به همین دلیل، بهتر است از به کار بردن واژه نادرست «مُرداد» پرهیز کنیم و به دیگران نیز در این مورد آگاهی دهیم که نام ماه پنجم سال، «اَمرداد» است و نه «مُرداد».

در مورد جشن امردادگان در زرتشت‌نامه چنین سروده شده‌ است:

چو گفتار خردادش آمد به سر / همان گاه امرداد شد پیش‌تر

سخن گفت درباره رستنی / که زرتشت گوید ابا هر تنی

نباید به بیداد کردن تباه / به بیهوده برکندن از جایگاه

کزو راحت مردم و چار پاست / تبه کردن او، نه راه خداست

_{منبع عکس کاور: khooger.com}

پرسش‌های متداول:

جشن امردادگان چیست؟

امردادگان یکی از این جشن‌های دوازده گانه سالانه است که به‌دلیل هم‌نام شدن روز و ماه در روز هفتم ماه پنجم سال برگزار می‌شود؛ روزی که اَمرداد نام دارد و هم‌نام ماه پنجم سال است. امرداد در زبان زرتشتی یا «اَمِرِتات» در اوستای پسین، یکی از فروزه‌ها یا امشاسپندان ۶ یا هفت‌گانه خرد و دانش اهورامزدا (فرمان‌روا بر فرآیند هستی) است که به بی‌مرگی و جاودانگی معنی می‌شود.

جشن امردادگان چگونه برگزار می‌شود؟

 ایرانیان در گذشته برای برگزاری جشن امردادگان به باغ‌ها، بوستان‌ها و مزارع خرم و سرسبز و همچنین چشمه‌سارها می‌رفتند و و پس از نیایش به درگاه اهورامزدا در هوای صاف و در دامن طبیعت به جشن و سرور می‌پرداختند؛ جشنی که کماکان در میان زرتشتیان به مناسبت پاسداری از گیاهان سبز با سرود و نیایش و سخنرانی درباره شناخت و نزدیک شدن به خداوند برگزار می‌شود. 

جشن امردادگان در چه تاریخی برگزار می‌شود؟

جشن امردادگان، هر سال در تاریخ هفتم امرداد در تقویم باستانی ایرانیان یا سوم امرداد در تقویم فعلی ایران برگزار می‌شود.

مرداد درست است یا امرداد؟

معنی کلمه امرداد با پیشوند نفی «اَ»، تبدیل به جاودانگی، دوام جاودان و نامیرایی می‌شود؛ بنابراین تلفظ این کلمه به‌شکل «مُرداد»، معنی آن را کاملا وارونه می‌کند. به همین دلیل، بهتر است از به کار بردن واژه نادرست «مُرداد» پرهیز کنیم و به دیگران نیز در این مورد آگاهی دهیم که نام ماه پنجم سال، «اَمرداد» است و نه «مُرداد».