جشنواره جام‌جم؛ رژه روی اعصاب از جنس رأی!

روزنامه فرهیختگان: پنجمین دوره از جشنواره تلویزیونی جام‌جم در حالی به روزهای پایانی‌اش نزدیک می‌شود که اضافه شدن بخش آثار منتخب مردمی، توجهات زیادی را به این رویداد جلب کرده است. سایت جشنواره جام‌جم در یادداشتی که به مناسبت اضافه شدن این بخش به بدنه اصلی رقابت‌ها منتشر شد، نوشته است: «گرچه نظر و دیدگاه کارشناسان از منظر آسیب‌شناسی و همچنین مشخص شدن نقاط قوت برنامه‌های سیما حائز اهمیت است، اما با توجه به مخاطب‌محوری برنامه‌های سیما، آرای مردمی نیز ضریب نفوذ و تاثیرگذاری برنامه‌ها را مشخص خواهد کرد.

تجربه نشان می‌دهد که برنامه‌هایی با بیشترین استقبال از سوی جامعه مواجه می‌شوند که به نیازها و مطالبات مردم توجه بالاتری دارند. پس اجرای چنین طرحی برای انتخاب پرمخاطب‌ترین برنامه‌های تلویزیون، سوگیری و تمایل مردم را هم برای مدیران و هم برنامه‌سازان رسانه ملی مشخص می‌کند؛ با تحلیل آرای مردمی و شناسایی دلایل علاقه مردم می‌توان نقشه راه و مهندسی برنامه‌های سیما را تقویت کرد.»

اگر بخش آثار منتخب مردمی قرار است تا این حد روی ذهنیت مدیران و برنامه‌ریزان سیما تاثیرگذار باشد، طبیعتا حساسیت‌ها روی کیفیت یا حتی اصل برگزاری آن بسیار بالاتر می‌رود. سایت جشنواره جام‌جم نوشته است: «تجربه نشان می‌دهد که برنامه‌هایی با بیشترین استقبال از سوی جامعه مواجه می‌شوند که به نیازها و مطالبات مردم توجه بالاتری دارند.» اما این تمام ماجرا نیست و اگر مردمی که رای داده‌اند و بعضی آثار را در بخش انتخاب‌های مردمی برگزیده‌اند همچنان بعضی از چیزهایی را که پاسخ واقعی به نیازها و مطالبات‌شان باشد در سبد محصولات تلویزیون نبینند، این یعنی نه‌تنها این نیازها برطرف نشده، بلکه حتی وجودشان هم به رسمیت شناخته نشده است. دلیلی که خود سایت جشنواره برای اضافه شدن بخش آرای مردمی به رقابت‌های جشنواره جام‌جم بیان کرده، شاید تمام ‌انگیزه‌ای که در مدیران سیما برای انجام چنین کاری وجود داشت را بیان نکند، اما لااقل بیانگر بخش مهمی از ماجراست.

این نکته در ذهن تمام مخاطبان چنین مسابقه‌ای و در ذهن همه مسئولان سیما یا عوامل، هنرمندان و دست‌اندرکاران برنامه‌های تلویزیونی یک اصل جا افتاده است که آرای مردمی باعث مشروعیت برگزیدگان و در بسیاری موارد، سندی بر لزوم سکوت و عقب‌نشینی آنهایی است که انتخاب نشده‌اند. با توجه به اینها، سوالاتی که در رابطه با انتخابات پیامکی برنامه‌های تلویزیون مطرح خواهد شد، حول و حوش این محورها می‌گردند که آیا یک فستیوال پیامکی، دریچه مناسبی برای مظنه گرفتن از جماعت و فهمیدن مزه دهان مخاطبان است؟ آیا راه‌های دیگری برای پی بردن به اینکه کدام آثار و برنامه‌ها نسبت به بقیه پرمخاطب‌تر هستند، وجود ندارد؟

نتیجه این‌ آرا چطور و با چه کیفیتی روی رفتار مدیریتی مسئولان سیما تاثیر می‌گذارد؟ آیا آثار این رای‌گیری فقط متوجه مسئولان سیماست یا روی عوامل فنی و هنری هم اثرگذار خواهد بود؟ چه کسانی ممکن است از این رای‌گیری منفعت ببرند و در کل آیا این کار مضراتی هم دارد؟ شاید در ابتدا به نظر می‌رسید که یک مسابقه پیامکی، خود به خود اهمیت این همه بحث یا موشکافی را ندارد، اما پیگیری این پرسش‌ها نشان خواهد داد این موضوع ابعاد پیچیده‌تر مهمی دارد.

رای به برنامه‌ها یا اسپانسرها؟

تلویزیون ملی باید بستر کشف استعدادهای نو و از این طریق کمک به ترقی فرهنگی و اندیشه‌ای کشور باشد. منطق تجارت وقتی در مورد دنیای فرهنگ و اندیشه به کار بسته شود، اجازه نخواهد داد که اولویت‌های فرهنگی در نظر گرفته شوند. فرهنگ تجاری یا به قول معروف «صنعت فرهنگ»، اهل ریسک نیست و از الگوهای جواب پس‌داده و چهره‌های مشهور شده استفاده می‌کند. با ذهن مخاطبان چالش ایجاد نمی‌کند و نمی‌خواهد کسی را به جان کسی بیندازد؛ بنابراین سرگرمی محض است و کارکرد اجتماعی و به قولی تعهد ندارد. مرتب در پی منفعل و خاکستری نگه داشتن اجتماع است و حتی گاهی می‌خواهد این کار را با افیون‌های منحرف‌کننده‌ای انجام دهد که در ظاهر شکل اعتراضی و چالش‌گرانه دارند، اما درنهایت به انفعال و بن‌بست می‌رسند و در کل باید گفت که «صنعت فرهنگ» مبتذل و غیراخلاقی است و چون نمی‌خواهد، نمی‌تواند ذهن افراد را درگیر کند، در عوض سراغ طبیعی‌ترین غرایزشان می‌رود.

اگر تمام برنامه‌های پرمخاطب تلویزیون توسط اسپانسرها تولید شوند ما تمام‌قد در دامچاله فرهنگ تجاری افتاده‌ایم و از همین امروز تا ابد یا لااقل تا زمانی که این روند متوقف شود، در جایی که هستیم باقی خواهیم ماند و یک قدم هم پیش نمی‌رویم. هیچ اسپانسری حاضر نیست روی یک چهره جدید، هرچند با استعداد و خلاق، سرمایه‌گذاری کند و از طرفی تقریبا هیچ برنامه مهمی در تلویزیون ساخته نمی‌شود مگر اینکه یک اسپانسر پشت آن قرار بگیرد.

این روند باعث می‌شود تلویزیون در تنگنای چهره‌های محدودی باقی بماند که سال‌ها پیش و در دورانی که هنوز اسپانسرها تعیین‌کننده همه چیز نبودند، مجال ظهور و بروز پیدا کردند. آنها در شرایطی که می‌دانند تلویزیون قادر به خلق رقبای جدید برایشان نیست، می‌توانند برای مدیران سیما نرخ تعیین کنند، ابرو بالا بیندازند و حتی ادعا کنند که باعث دیده شدن تلویزیون می‌شوند، نه اینکه تلویزیون باعث دیده شدن آنها ‌شود. آیا تلویزیون تدبیری برای این موضوع در نظر گرفته که اگر سلبریتی‌ها با رای آوردن در مسابقه پیامکی جشنواره جام‌جم، برای خودشان مرجعیتی قائل شوند و سعی کنند توان کنترل مدیران سیما روی فعالیت‌هایشان را کاهش بدهند، چه باید کرد؟ آیا آرای مردم به برنامه‌های پرمخاطب تلویزیون در حقیقت رای به اسپانسرهای مختلف نیست و این قضیه تسلط سرمایه‌گذاران عرصه «صنعت فرهنگ» در تلویزیون را بیشتر نمی‌کند.

پرواضح است که همه مساله برگزاری یک مسابقه پیامکی نیست و اکثر موضوعاتی که در این خصوص طرح می‌شوند، در بستر مسائل کلی‌تر قرار دارند اما همین مسابقه پیامکی هم می‌تواند خیلی از موضوعات را پررنگ‌تر به چشم بیاورد؛ خصوصا اینکه شماره پیامکی‌ای که با آن می‌توان به هرکدام از برنامه‌ها رای داد، با سایر شرکت‌کنندگان تفاوت دارد و در حقیقت هرکدام از این شماره‌ها می‌تواند میدان جولان یکی از سرمایه‌گذاران باشد که در پیامک‌های پاسخ‌دهنده یا مراحل مختلف رای‌گیری، کاربران را به سمت استفاده از اپلیکیشن‌های تبلیغاتی می‌کشانند.

«آی‌پی‌تی‌وی» یکی از راه‌حل‌های دریافت فیدبک

حمید خواجه‌نژاد، مسئول کمیته اطلاع‌رسانی پنجمین جشنواره تلویزیونی جام‌جم، ارزیابی برنامه‌های تلویزیونی به کمک نظرسنجی مردمی را یکی از اهداف مهم برگزاری این جشنواره عنوان کرده و گفته است: «زمانی که مردم به قضاوت و داوری برنامه‌های تلویزیون می‌نشینند، سلایق و موضوعات موردپسند مخاطبان با معرفی آثار برگزیده نمایان می‌شود و این می‌تواند دستمایه تولیدات آتی تلویزیون باشد.» خواجه‌نژاد در بخش دیگری از صحبت‌هایش گفته است: «افزوده شدن بخش مردمی به این دوره از جشنواره رویکرد مشارکتی و تعاملی مخاطبان به‌عنوان اصلی‌ترین سرمایه رسانه ملی را دنبال می‌کند که نتیجه آن موجب افزایش اعتماد به رسانه است.» البته رسانه ملی مرکز افکار‌سنجی عریض و طویلی دارد که می‌تواند درخصوص بازخورد مخاطبان و ارزیابی برنامه‌های تلویزیونی خود از این مرکز کمک بگیرد ولی واضح است که مدیران تلویزیون، به دلیل عدم دریافت مستقیم بازخورد مردم نسبت به برنامه‌های تلویزیونی همچنان دنبال طراحی سیستمی هستند که نظر عموم درخصوص برنامه‌ها را بی‌واسطه دریافت کنند. هدف اصلی از بازخورد کاهش شکاف بین عملکرد فعلی با عملکرد مورد انتظار است و جمع‌آوری بازخورد مردمی، به مدیران رسانه ملی جهت تقویت و طراحی برنامه‌های تلویزیونی کمک می‌کند اما این شکل نظرسنجی به کمک پیامک و حضور در مسابقات تلویزیونی در مختصات رسانه‌ای دنیای امروز، قدیمی شده است.

اما راه‌حل چیست؟ رسانه ملی در چند سال اخیر در رقابت با رسانه‌های تعاملی و فضای مجازی قرار دارد. رسانه‌های فضای مجازی ارتباط فعال و دوطرفه‌ای با مخاطبان‌شان دارند و مساله دریافت بازخورد مخاطب را به‌گونه‌ای برطرف می‌کنند ولی همچنان مدیران صداوسیما، نتوانستند سیستم تلویزیون تعاملی یا همان IPTV را برای برون رفت از نقص تعامل با بینندگان‌شان فعال سازند. در تلویزیون تعاملی، اطلاعات علاوه‌بر اینکه از مرکز پخش به بیننده می‌رسد، از سوی بیننده نیز به مرکز پخش باز می‌گردد. سیستم تلویزیون تعاملی بر بستر شبکه IP پیاده‌سازی شده است و برای عملکرد نیاز به اتصال شبکه و اینترنت دارد. دسترسی به خدمات اینترنتی، امکان خرید و فروش اینترنتی، استفاده از برنامه‌های آرشیوی صداوسیما، دسترسی به سریال‌های مختلف تلویزیونی و اطلاعات اضافی، بازگشت به گذشته، دسترسی به حداقل یک ماه برنامه‌های پخش شده در هر زمان از ویژگی‌های این تلویزیون است.

با قرار گرفتن برنامه‌های رسانه ملی در بستر تلویزیون تعاملی، میزان اقبال و بازدید مخاطبان یک برنامه هم مشخص خواهد شد. ادعای رسانه ملی این است که شبکه‌های تعاملی با عناوینی همچون: «شیما»، «فام»، «تیوا»، «آی سیما» و «تی‌وی نت» در بستر اینترنت فعال هستند و مخاطبان می‌توانند برخی از برنامه‌های تلویزیونی را در فضای مجازی ببینند ولی به دلیل مشکلات اتصال اینترنت و هزینه‌های آن، این شبکه‌ها نتوانستند بین عموم فراگیر شوند.

وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات مدعی است زیرساخت‌های لازم برای راه‌اندازی تلویزیون تعاملی یا شبکه‌های کابلی را فراهم کرده است ولی همچنان از سوی صداوسیما، مشکل سازمانی در تصمیم‌گیری و اجرای تلویزیون تعاملی وجود دارد. به‌طوری که آذری‌جهرمی، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات روز دوشنبه هفته جاری در بنیاد سینمایی فارابی در این باره گفت: «با توجه به حکم رهبر معظم انقلاب به صداوسیما درباره رسانه‌های تعاملی، این رسانه هنوز نتوانسته است فرمولی را در این بخش پیدا کند.»