تکایای مشهد از گذشته تا امروز

رضا سلیمان‌نوری در گفت‌وگو با ایسنا درخصوص تکایای قدیمی مشهد و ویژگی‌های آن‌ها اظهار کرد: در حال حاضر هیچ تکیه‌ای در مشهد وجود ندارد، شاید نزدیک‌ترین عنوان به تکیه در مشهد را بتوان به حسینیه کرمانی‌ها نسبت داد. تکایا، الگوگرفته از صفه مسجدالنبی هستند و محلی برای اسکان اولیه در راه‌ماندگان و افراد ناتوان از نظر مالی است که پس از گذشت مدتی اهل تصوف و دراویش نیز به سبب وضع مالی نسبتا پایین خود به این حلقه اضافه شده و در این مجموعه‌ها ساکن شدند.

وی اضافه کرد: در دوران آل‌بویه کارکرد جدیدی نیز به تکایا داده شد و بعضا مراسم مذهبی نیز در آن‌ها برگزار می‌شده که برگزاری این مراسم در دوران صفویه بسیار بیشتر شد. به گونه‌ای که تکایا مکانی برای برگزاری مراسم مذهبی به ویژه آیین‌هایی مانند عید غدیر، عید قربان، عید فطر، محرم و شب‌های قدر ماه رمضان بوده است.

سلمیان‌نوری ادامه داد: در دوران قاجار به مرور زمان مناسک و آیین‌های عزاداری نمایشی مانند شبیه‌خوابی و تعزیه‌خوانی نیز بر کاربرد این اماکن افزوده شد. در این دوران تکایا در سه بخش زینبیه برای خانم‌ها، حسینیه برای آقایان و عباسیه مکانی برای اجرای عزاداری‌های نمایشی فعالیت داشته‌اند. حسینیه «کرمانی‌ها» و حسینیه «حوض محمدعلی‌خان» در کوچه ملا هاشم، تنها تکیه‌های مشهد هستند که در حال حاضر فضای کار نمایشی را به همین شکل دارند.

این خراسان‌پژوه بیان کرد: تکیه مددیان نیز قدیمی است و به عنوان تنها تکیه چوبی شناخته می‌شود، اما فضای فعلی آن شامل این تعریف سه‌گانه نیست. همانطور که فضای فعلی تکیه حوض محمدعلی‌خان نیز بیشتر حسینیه و عباسیه است و زینبیه در آن به چشم نمی‌خورد. اما در حسینیه کرمانی‌ها تقریبا هر سه فضا وجود دارد.

سلیمان‌نوری تصریح کرد: تکیه کرمانی‌ها هنوز حالت صفه‌ای دارد و معمولا بسیاری از افرادی که شرایط مالی مناسبی ندارند نیز در این مجموعه اسکان دارند. تکیه مددیان، خانوادگی  و خاندانی است، تکیه حوض محمدعلی‌خان تکیه‌ای وقفی است و در روزهای عادی برای اسکان زائر اجاره داده می‌شود. این در صورتی است که حسینیه کرمانی‌ها اجاره داده نمی‌شود و افراد معمولا رایگان در این مکان سکونت پیدا می‌کنند. ویژگی دیگر حسینیه کرمانی‌ها مدفون شدن تعدادی از واقفان آن در این تکیه است. مهم‌ترین ویژگی تکیه مددیان، خاندانی بودن یا اسکلت چوبی آن است که همچنان حفظ شده است. فضای مربعی‌شکل بنا و وقف کامل بودن آن از ویژگی‌های تکیه حوض محمدعلی‌خان محسوب می‌شود.

وی خاطرنشان کرد: این تکایا معمولا از طریق گروه‌های شبیه‌خوان و تعزیه‌خوان‌ ارتباط داشته‌اند. با توجه به اینکه مشهد که مانند قم، شهر پرورش‌دهنده تعزیه‌خوان‌ نبوده است، بنابراین گروه‌های شبیه‌خوان زیادی در مشهد فعالیت نداشته‌اند؛ لذا ممکن است گروه‌ها صبح در یک تکیه و شب در تکیه دیگری اجرا کنند و به تعبیری چنین ارتباطی میان تکایا ایجاد شود.

این خراسان‌پژوه اضافه کرد: اصل اجرای برنامه‌ها در تکایا، تعزیه‌خوانی و شبیه‌خوانی بوده است و معمولا در دهه اول محرم برگزار می‌شده است. این مراسم نیز دارای ترتیب بوده است، به شکلی که روز اول در ارتباط با خروج امام حسین و یارانشان و مسیر حرکت آن‌ها، سپس داستان مسلم، زهیر، حر، حبیب، طفلان مسلم، حضرت قاسم(ع)، علی‌اکبر(ع)، حضرت ابوالفضل(ع) و در روز عاشورا داستان امام حسین(ع) بوده است.

سلیمان‌نوری عنوان کرد: در برخی تکایا مراسم ادامه پیدا می‌کرد و تا ۱۳ محرم که به روایتی شهادت حضرت زین‌العابدین (ع) است، مراسم برگزار می‌شد. در این سه روز نیز عزاداری‌ها در ارتباط با داستان ورود اسرا به کوفه، بارگاه یزید و نحوه دفن شهدا و حضور امام سجاد در روند دفن شهدا بوده است.

این خراسان‌پژوه افزود: واژه تکیه پس از سال‌های ۱۳۲۰ کمتر مورد استفاده قرار گرفته و حسینیه جایگزین آن شده است. در دوران رضاخان که برگزاری مراسم عزاداری ممنوع می‌شود، تعدادی از تعزیه‌خوان‌ها در تعزیه‌های مخفی فوت می‌کنند و آیین تعزیه‌خوانی کمتر به نسل بعد آموزش داده می‌شود؛ همین امر باعث می‌شود که بسیاری از تکایا تعطیل شده و کاربری دیگری پیدا کنند.

وی ادامه داد: همچنین بسیاری از تکایای مشهد در طرح‌های نوسازی دهه دوم قرن گذشته تخریب شده‌اند و باتوجه به فضای مذهبی آن دوران، جایگزین این تکایا فضاهایی است که برای عزاداری آقایان ایجاد شده و با توجه به اینکه حسینیه قسمت مردانه تکایا بوده است و بیشتر برای سینه‌زنی و عزاداری مورد استفاده قرار می‌گرفته است، لذا حسینیه نامیده می‌شود و به تدریج این عنوان برای تمام فضاهای مسجدی عزاداری به کار می‌رود.

انتهای پیام