توسعه ایران به زبان آمار

این نسخه از کتاب با زیر عنوان “مرور تلفیقی بر جایگاه ایران در شاخص‌های جهانی توسعه”، مروری بر جایگاه ایران در برخی از مهمترین شاخص‌های جهانی و تجمیع نمرات استانداردشده ایران و دیگر کشورها در این شاخص‌ها در قالب یک نمره واحد «فراشاخص» است.

نشست رونمایی از این کتاب با حضور آقایان دکتر محمد قاسمی (رئیس مرکز پژوهش ‌های اتاق بازرگانی ایران)، دکتر محمد فاضلی(جامعه‌شناس)، دکتر مجتبی لشکر بلوکی(استراتژیست و مدرس دانشگاه)، و دکتر محسن رنانی (استاد اقتصاد و ناظر علمی «کتاب توسعه») در تاریخ 18 اردیبهشت ماه 1400 برگزار شد. در ابتدای این نشست نویسندگان این کتاب دکتر مرتضی درخشان و دکتر الهه شعبانی، از پژوهشگران پویش فکری توسعه به شرح اهمیت شاخص‌های جهانی توسعه و برخی از یافته‌های این کتاب پرداختند و سپس مهمانان نشست دیدگاههایشان درباره یافته‌های این کتاب و اهمیت موضوع کتاب را مطرح کردند. در گزارش پیش‌رو ابتدا مرور مختصری بر مهمترین دستاوردهای این کتاب خواهیم داشت و سپس گزیده‌ای از سخنان مهمانان نشست را مطرح خواهیم‌کرد.

این کتاب که مرور انتقادی بر ۱۳ شاخص جهانی توسعه و جایگاه ایران در این شاخص‌هاست نشان می‌دهد که ایران در مسیر توسعه به صورت متوازن در همه ابعاد رشد نکرده‌است. برخی شاخص‌ها نظیر پیشرفت اجتماعی و توسعه انسانی عملکرد نسبتا خوب ایران را نمایش می‌دهند و در مقابل شاخص‌هایی نظیر حکمرانی، دولت‌شکننده، بهره‌وری انرژی و شادی نشان از عملکرد ضعیف ایران دارند. این کتاب با ترسیم “نقشه توسعه ایران” در پنج بعد سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، زیست‌محیطی و توانمندی فردی بیش از 100 نماگر توسعه را بر حسب عملکرد ایران نسبت به میانگین جهانی ارزیابی کرده و در سه حالت عملکرد خوب، میانی و ضعیف دسته‌بندی کرده‌است. یکی از نکات قابل توجه در این نقشه این است که ایران بیشترین نماگرهای قرمز را در قلمرو سیاسی رقم زده و در حوزه اقتصادی نیز بخش قابل توجهی از نماگرها در وضعیت سفید یا متوسط و سپس اغلب در وضعیت قرمز قرار دارند.

“کتاب توسعه” نمرات 147 کشور در13 شاخص را در قالب یک نمره واحد یعنی فراشاخص تجمیع کرده‌ و سپس کشورها را در پنج گروه دسته بندی کرده‌است: کشورهای توسعه یافته، کشورهای پیشرو در توسعه، کشورهای درآستانه توسعه، کشورهای در حالت هشدار، و کشورهای در حالت اخطار. در این میان ایران در میان 147 کشور رتبه 114 را به خود اختصاص داده و در قعر جدول کشورهای در حالت هشدار قرار گرفته‌است. همینطور نمره ایران در این فراشاخص از سال 2013 تا 2020 نشان می‌دهد ایران از سال 2018 روند نزولی در نمره کل فراشاخص را در پیش گرفته‌است.

اما “نردبان توسعه” جایگاه ایران در شاخص‌های 13گانه را با در نظر گرفتن کشورهایی که بدترین و بهترین وضعیت‌ را در این شاخص‌ها رقم زده‌اند محاسبه می‌کند. در نردبان توسعه ایران از 100 پله نردبان تنها 34 پله را طی کرده که خود این 34 پله به صورت متوازن در همه ابعاد توسعه اتفاق نیفتاده بلکه اغلب در حوزه اجتماعی و توانمندی فردی بوده تا حوزه‌های سیاسی و اقتصادی.

در شاخص «تبدیل پول به توسعه» که نسبت درآمد به نمره فراشاخص را می‌سنجد ایران در میان کشورهایی قرار می‌گیرد که از درآمد خود در مسیر ارتقا در ابعاد مختلف توسعه بهره نبرده که این نشان از این دارد که مشکل نه در میزان درآمد ملی بلکه در عواملی دیگر نظیر نهادهای سیاسی و اقتصادی و قواعدی است که این نهادها بر اساس آنها اداره می‌شوند. در پایان راهبردی که این کتاب بر اساس وضعیت و روند توسعه ایران در 734 نماگر توسعه،  برای آینده توسعه ایران پیشنهاد می‌کند این است که لازم است ار موضع تهاجمی در حوزه‌های سیاسی و اقتصادی به موضع تدافعی تغییر جهت داد و الویت‌های کشور را در مسیر پوشش دهی ضعف ها متمرکز کرد.آنها اداره م

در ادامه مهمترین نکاتی که توسط سخنرانان جلسه در ارتباط با “کتاب توسعه” و در بخش پرسش و پاسخ مطرح شد ارائه می‌شود.

توسعه به مثابه یک کالای عمومی

دکتر محمد قاسم اهمیت این کتاب برای اهداف اتاق ایران به ویژه نقش بخش خصوصی در توسعه ایران را دلیل حمایت اتاق بازرگانی از این کتاب دانست. ایشان ابراز امید کردند که این کتاب دیدگاه واقع‌بینانه‌ای نسبت به وضعیت توسعه ایران جا بیندازد و این انگیزه و امید را در همه شهروندان ایجاد کند تا همه در هر جایگاهی هستند برای بهبود وضعیت ایران تلاش کنند. از نظر ایشان توسعه یک کالای عمومی است و همه در تولید آن نقش دارند و همه از مواهب آن نفع می‌برند.  ایشان همینطور اظهار کردند لازم است سیاستگذاران به رصد وضعیت ایران در شاخص‌های این کتاب بپردازند و نقاط ضعف و قوت ایران در این شاخص‌ها را شناسایی و در راستای آنها عمل کنند. دکتر قاسمی ابراز امیدواری کردند کتاب توسعه در سالهای آینده با اطلاعات به‌روز کار خود را ادامه بدهد و نهادهای اقتصادی از ادامه این پروژه حمایت کنند.

“ضد پوپولیسم، ضد توهم”

دکتر محمد فاضلی “کتاب توسعه” را تلاشی قابل تقدیر در راستای هدفمند کردن و ارزیابی توسعه ایران در همه ابعاد تعریف کرد که در زمان مناسب یعنی درست قبل از انتخابات ریاست‌جمهوری منتشر می‌شود و می‌تواند کاندیداهای ریاست‌جمهوری را مورد سوال قرار دهد که برای بهبود توسعه ایران چه برنامه‌ای دارند. او تاکید قابل توجهی بر استفاده نادرست از آمار در کشور داشت و معتقد بود بعضی‌ها به غلط تنها بر ابعادی از توسعه که ایران رتبه خوبی در جهان دارد تاکید می‌کنند و از بقیه حوزه‌ها که در واقع با افول همراه بوده‌اند چشمپوشی می‌کنند. ایشان در مقابل اینگونه شکنجه گری اعداد، این کتاب را گزارشی شفاف از وضعیت توسعه دانسته و همینطور آن را نسخه‌ای استاندارد از وضعیت گزارش‌نویسی دانستند که می‌تواند الگوی دیگر نهادها باشد. ایشان معتقدند دولت مدرن دولت سنجش و اندازه‌گیری ست و دیگر آورده اجتماعی بزرگ این کتاب همزمان پاسخی ست به رادیکالیسم سیاه یعنی کسانی که معتقدند ایران هیچ نقطه مثبتی ندارد و دستاوردی نداشته، و همینطور رادیکالیسم سفید که می‌پندارد تنها یک قدم به فتح توسعه مانده‌است!

دکتر فاضلی در بخش دیگری از سخنانشان عنوان کردند این کتاب در نهایت ضد پوپولیسم و ضد توهم و گامی در راه عقلانیت و نقد توسعه در ایران است. ایشان در پایان اظهار کردند این محافظه‌کاری ست که بگوییم توسعه صرفا از سوی مردم و با تحول فرهنگی رخ می‌دهد. این امکان هیچ گاه فراهم نمی‌شود که تک تک مردم تغییر کنند کما اینکه کشورهایی که در سالهای اخیر پیشرفت چشمگیری داشتند ماند هند، چین، کره جنوبی، گرجستان و ویتنام مردمشان همانی هستند که قبلا بودند. پس این اصلاحات ساختاری اعمال شده توسط حکومت‌هاست که تغییر ایجاد کرده‌است. اما نقشی که مردم می‌توانند در توسعه داشتند مطالبه‌گری‌ست که “کتاب توسعه” می‌تواند مطالبه‌گری را در مردم تقویت کند.

توسعه خریدنی نیست. اگر بود…؟

دکتر مجتبی لشکر بلوکی در سخنرانی خود به امتیازات «کتاب توسعه» در حوزه روش‌شناسی اشاره کردند و از باورپذیری یافته‌های این کتاب سخن گفتند. ایشان بر این نکته تاکید داشتند که این کتاب نشان می‌دهد توسعه امر خریدنی نیست اگر بود ایران با وجود ثروتی که از نفت کسب کرده باید مسیر توسعه را بیش و بهتر از این می‌پیمود. ایشان بر اساس «نقشه توسعه ایران» گلوگاه توسعه ایران را در نهاد سیاسی-قضایی دانستند که امکان اصلاح سریع آن وجود ندارد.  بنابراین، باید در جامعه مدنی پذیرفت که مسیر درست توسعه مسدود که نه ولی محدود است و باید دنبال مسیرهایی رفت که فعلا باز و ممکن و شدنی ست. ایشان در پاسخ به اینکه چرا ایران از دیگر کشورها عقب ماند به یافته‌های این کتاب و کم بودن توان حکمرانی در ایران اشاره کردند که این خود در نهاد سیاسی با دسترسی بسته و نظام اقتصادی معیوب و خلقیات فرهنگی نامطلوب ریشه دارد. در پایان، دکتر لشکربلوکی اظهار کردند اگر کسی قصد شناخت توسعه را دارد می‌تواند با این کتاب همراه شود و با شواهد آماری موجود در این کتاب پیش‌فرض‌ها و دانستههای خود را ارزیابی کند. ایشان همینطور پیشنهاد کردند این کتاب در نسخه‌های آینده برخی زیرشاخص‌خای مختص ایران را تعریف کند و تاکید بیشتری بر شاخص‌های نرم توسعه داشته باشد و همینطور این پروژه بیش از پیش وارد حوزه سیاست‌گذاری شود.

خسّت آماری و اطلاعاتی در ایران

دکتر رنانی با اشاره به برنامه‌های توسعه به ذکر نکات خود پرداختند. ایشان مطرح کردند که 70 سال است برنامه‌های توسعه اجرا و طراحی می‌شوند و منابع طبیعی در راستای این برنامه‌ها مصرف شده‌است. اما هیچ دولتی تاکنون ادعا نکرده که در اجرای این برنامه‌ها شکست خورده بلکه همه ابراز سرافرازی می‌کنند. دلیل این امر این است که دولت خود برنامه‌ها را طراحی می‌کند، خود اجرا می‌کند و خود نظارت می‌کند و هیچ گاه نهادی خارج از دولت نظارتی بر اجرای این برنامه‌ها نداشته‌است. لازم است نهادهای مدنی در حوزه سیاست‌گذاری و نظارت فعال شوند و امید است پویش فکری توسعه به عنوان یک نهاد مدنی در حوزه توسعه بتواند نقش نظارتگر و دیدبانی توسعه و اگر امکان داشته باشد نقش کنشگری توسعه را ایفا کند. ایشان اظهار کردند داده‌ها و آمار کالاهای عمومی هستند و حتی اگر توسط نهادهای دولتی تولید می‌شوند باید به صورت رایگان در اختیار عموم مردم قرار بگیرد اما ما متاسفانه با خسّت آماری و اطلاعاتی از سوی این نهادها روبرو هستیم و چاره‌ای نداریم که خودمان تولید و پردازش داده کنیم.

دکتر رنانی در پایان جامعه را یک سیستم زنده دانست که برای توسعه نیازمند هماهنگی همه نهادها از جمله خانواده، دین، نهاد سیاسی و اقتصادی است. همه این نهادها باید تکامل یابند تا توسعه ممکن شود. در این میان خانواده بیشترین نقش را در توسعه دارد چراکه این خانواده است که در تربیت نسل‌های آینده نقش دارد، از این جهت ما نیازمند تغییر الگوهای رفتاری در خانواده هستیم. اما اگر رویکردی لحظه‌ای و کوتاه مدت به توسعه داشته باشیم بدون تردید این دولت ها هستند که باید اصلاح کنند و البته جامعه در ادامه حمایت کند. ما تجاربی داشته‌ایم که اصلاحات در بالا انجام شده اما چون نخبگان مدنی و علمی حمایت نکرده‌اند اصلاحات شکست خورده‌اند. پس برای شروع نیازمندیم حکومت موانع بنیادی توسعه را از میان بردارد تا جامعه مدنی هم فعال شود.

“کتاب توسعه: مروری تلفیقی بر جایگاه ایران در شاخص‌های جهانی توسعه” توسط جمعی از پژوهشگران پویش فکری توسعه تهیه شده و نشر «فرهنگ مردم» آن را منتشر کرده‌است. این کتاب همینطور به صورت کامل به همراه پیوست‌ها و نسخه‌های خلاصه در پورتال رصدخانه توسعه به آدرس  www.rasadkhanetosee.com در دسترس عموم قرار دارد.